Falak qo'lidagi jom

Oydin Hojiyevaning “Ishq aro parvonalar” nomli tarjima kitobi bundan olti yil muqaddam nashr etilgan (“ Mumtoz so'z”, 2014. – 108 b) ekan. Bu to'plam shoiraning o'z hisobidan oz nusxada chiqarilgani, kitob do'konlari orqali sotilmaganligi uchun ham ko'pchilik o'qimagan bo'lishi mumkin. Kitobda Ozarbayjon xalqi tuhfa etgan qator shoiralar orasida alohida o'rin tutadigan uch nafar — Mahsatiy Ganjaviy, Hayron xonim, Xurshidabonu Notavonlarning she'rlari ozarbayjon va fors tillaridan o'z tilimizga o'girilgani o'zbek kitobxonlarini, albatta, quvontiradi.

Mahsatiy Ganjaviyning asl ismi Munisa bo'lib, 1098-1188 yillarda yashab ijod etgan. U Umar Hayyom, Nizomiy Ganjaviy bilan yaqin ijodiy aloqada bo'lgan. Asosan, ruboiy janrida ijod qilgan.

Oydin Hojiyeva barmoq vaznida she'r yozib, o'ziga xos tasvir yo'lini topgan shoira. Uning Munisa Mahsatiy ruboiylari tarjimasini o'qib hayron qoldim. Rauf Parfi ham ijodi davomida deyarli g'azal yozmagan. Ammo “Jahon adabiyoti”da taniqli bir shoir g'azallari tarjimasini o'qib shunday holga tushgandim. Demak, Oydin opa Rauf Parfi singari faqat o'z yo'lidan yurishni afzal bilgan bo'lsa-da, mumtoz she'riyatimiz namunalarini ijodining poydevori deb bilgan. Qarang, Mahsatiy Ganjaviy ruboiylari tarjimon nazdida qanday jaranglagan:

Yuz shukur, subhu shom rizqim muhayyo,

Va lekin xush o'tmas kunlarim aslo.

Zaharga aylanar og'zimda shinni,

Haqirlar yodimga tushgan hamono.

Sabr, ta'ma haqida ko'p gapiriladi. Yoziladi. Ammo mol-davlat bandilarining nochorlarga nasihatida ham sabrli bo'lishga chorlovlar borligi baribir kishini o'ylantiradi. Bu holni baholashga qiynalasan. Shunday o'y Mahsatiy ko'nglidan ham kechgan bo'lsa kerak, yozadi:

Birovlarga kuning qolsa, bu — yomon,

Qurigan shox soya solibdi qachon?

Sabr aziz aylar, ta'ma etar xor,

Tansiq narsalarga qanoat darkor.

Shoiraning Umar Hayyom bilan adabiy aloqada ekanligini yuqorida aytdik. Xo'sh, u qay jihati bilan undan farq qiladi? Mahsatiyning deyarli barcha ruboiylarida ayol qalbi ko'rinib turadi: “Har gal yor kamondan o'q otgan chog'i, gulday dudog'idan o'pich olsaydim”. To'g'ri, ustozi ta'sirida ham bitganlari bor: “Shod yasha, tuproqda yotgung benavo”, “Dunyo ham falakning qo'lidagi jom, Qon to'la piyola, desam, rost bo'lar”. Shu o'rinda aytish joizki, ruboiy janrida kamdan-kam ijodkor yangi fikr ayta oladi. Chunki Bedil, Umar Hayyom, Pahlavon Mahmudlar bu janrni yuksaklarga ko'tarishgan. Mahsatiy ana shu yuksaklikka ko'tarila olgan. “Xarobotdan chiqib bir oy yuksaldi”, “Xarobot — manzili jo'mard erlarning, Bunda o'rni yo'qdir badkirdorlarning” deya shoira darveshlar dunyosiga nazar solsa, boshqa bir ruboiysida eronlarning toliblarni tarbiyalash uchun toblaganlariga ishora qiladi: “Afsus chekma deya zarar keltirdim”.

Hayron xonim Dumbuli XVIII asrning 80 yillari XIX asrning 50 yillarida yashab ijod qilgan. U Ozarbayjonning Naxichivan shahrida Kang'arli dumbuli avlodiga mansub xonadonda tug'ilib voyaga yetgan. U, asosan, g'azal janrida ijod qilgan. Shoira yozadi: “Taqdirga chora yo'qdir rozi-rizodan boshqa”. O'ylanib qolasan: foniy dunyoda bo'sh qo'ygan nafsimiz, birovning haqqidan qo'rqmasligimiz, dilozorligimiz, o'zimizga, boshqalarga befarqligimiz taqdirga qanchalik aloqador?

Tasavvufda yorni Yaratganga timsol sifatida qo'llash an'anasi ikki yo'nalishda davr surib kelgan: hol talabida va holi ibrat bo'ladiganlar ta'sirida. Hayron xonim ijodi ikkinchi yo'nalishga xos:

Dilim bir bulbuli beoshiyondur,

Unga gul butog'i bir makondur.

Chun dilbar ketdi, iymon – din ketdi,

Dilu jon izma-iz yo'lga ravondur.

Yoki:

Bir oy yuzli ilinjida nigohim bor,

Saharlar, kechalarda nola, ohim bor.

Shoiraning bunday she'rlari ko'p va O.Hojiyeva ularni maromiga yetkazib tarjima qilgan.

Xurshidabonu Notavon 1832-1897 yillarda yashab ijod etgan. 1855 yili shoira Bokuda fransuz adibi Aleksandr Dyuma bilan uchrashgan. Dyuma xotiralarida “onasi 40, qizi 20 yoshlar atrofida bo'lib, ular qo'lidagi farzandlarini xuddi qo'g'irchoq kabi o'ynatib turishi”ni yozadi. Shoira ijoddan tashqari musiqa, rassomlik, badiiy kashtado'zlik, ko'ylakka bezak berishda mohir bo'lgan”. Shoira “Majlisi faromush” to'garagini moddiy jihatdan ta'minlab turgan. “Xon qizi bulog'i” deb nom olgan suv ta'minotini ishga tushirgan. Shu buloqni shoira ijodiga mengzasa ham bo'ladi. Ammo bunda u mehr bulog'iga aylanadi.

Shoira ilohiy ishq oshiqlari holatini shunday tasvirlaydi:

Ko'ngil qonin ko'zumdin novaki g'amzang ravon aylar,

Masaldur mardum ichra: “Mast o'lan, albatta, qon aylar.

Ko'ngil bilkim, u chashmi mast o'lub aslo xato etmas,

Sira yo'q shubha gar qon etmak o'lsa, qonga – qon aylar.

Yaratganga bag'ishlanganlar e'tiqod, iymon taqozo etsa, uni o'z joni, qoni evaziga bo'lsin himoya qiladi, degan fikrni ilgari surgan shoira boshqa g'azalida dil ahlini ogohlantiradi: “Har oqshom ko'rdi majlisdaki, sham ag'yorga yordur”.

Kitob muqaddimasida Jannat Nag'iyeva uch shoira taqdirini shunday izohlaydi: “Mahsatiy el-yurtidan quvg'in etildi, Notavon tahqir va hasratda umr kechirdi. Hayron xonim majburan Eronga ko'chirildi, yoridan yiroq tushdi — Tabrizda uzoq vaqt tanholikda umr kechirdi”. Ammo ular ko'rgan jabru sitamlar, qilgan orzu-umidlar ildiz ekanki, muattar gullar undi, o'sdi, muattar hidlar taratmoqda. Mana, bu ifordan bugun bizning elimiz ham bahramanddir.

Ilhom Ahror