Haykallar

(Hikoya)

Xiyobonda bugun sukunat hukm surar, kuzgi yomg'irdan so'ng barcha haykallar sof va bug'ubor his qilardilar o'zlarini. Ayni damda bu yerda hech zog' ko'rinmasdi. Hademay havo ochilib ketsa, qo'l ushlashgancha sevishganlar paydo bo'ladi. Yigitlar sevimli yorlariga sevgi izhor qila boshlashgach, haykallar bir-biriga qarab kulimsirab qo'yishadi. Qizlar ham atrofga o'g'rincha boqib hech kim yo'qligiga ishonch hosil qilgach, sekin yigitning pinjiga suqilishadi. Ular negadir bizdan tortinishmaydi yoki haykaltarosh bizni odamga o'xshab yasamaganmikin, o'y suradi haykallardan biri. Yigit qizning yonog'idan bo'sa olayotgan chog' esa haykallar o'zlarini noqulay sezib yuzlarini chetga burmoqchi bo'ladilaru, lekin hech udda qilisholmaydi.

Vaqt o'tib esa bunday manzaraga o'rganib ketishdi. Haykallar qarshisida qanchadan-qancha izhorlar aytilib, o'pichlar olinmadi deysiz. Ular ham shu on yoshlikdagi muhabbatlarini eslab bir entikib qo'yishardi. Yangi sevishganlar ham, ko'p yillik qadrdon qiyofalar ham bor ularning orasida. Lekin bitta yigitni hech unutib bo'lmasdi. Novchadan kelgan, sochlari jingalak, egnidan charm kurtka tushmaydigan bu kimsani haykallarning barchasi yaxshi taniydi.

Sevgi izhorining matni ham yod bo'lib ketgan: “Osmonda Oy va Quyosh bitta bo'lganidek, sen ham men uchun yagonasan, — deb bosh­lanib — Qiyomatda ham ayrilmaymiz” deb yakunlanardi. Ha, orada qaysi bir ko'hna haykal shoirning she'rini ham yodlab berardi. Avvaliga o'sha haykal bundan suyundi, keyinchalik esa achchig'i keladigan bo'ldi. Chunki oshiq yigit bularni har gal turli qizlarga xuddi ilk marta uchrashuvga chiqqan bo'z boladek aytib berardi. Yigitcha bu xiyobonga o'ta sodiq edi. Lek sevgi bobida bunday deb bo'lmasdi: u bilan sayrga kelgan qizlarning qiyofalari tez-tez almashib turardi.

Barcha qizlar unga bir nigoh — ishonch, mehr va vafo bilan boqishar, sho'rlik qizni hademay tashlab ketilishini bilgan haykallar esa xo'rsinib qo'yishardi. Shunga qaramay ular yigitga ancha o'rganib qolishgandi. Axir yigit tushmagur shoir edi-da. Durust she'rlar to'qirdi bu yerda. Ba'zan o'rindiqda yolg'iz o'tirib yon daftariga nimalardir qoralab shivirlab o'qirdi. Hatto bir-ikki marta haykallar bilan so'zlashgan ham.

— She'rlaringizni o'qib adabiyotga mehr qo'ydim, ustoz.

— Vaqti kelib orangizda mengayam joy topilarmikin?

— Ruhingiz meni qo'llasin, taqsir, — derdi ko'hna haykalga mehr bilan boqib.

Taq-tuq qadam tovushlari va mayin atir isi yaqinlashgach esa u yon daftarini cho'ntagiga solib, haykallarni unutardi va yorini qarshi olishga oshiqardi.

— Bu qiz yaxshi ko'rinadi, balki shunga uylanib tinchib ketar, — uning ortidan so'z qotadi bir haykal.

— Menimcha esa bir umr toq o'tadi, uning tuyg'ulari beqaror. She'rlari durust, lekin.

— Sizga o'xshab bir umr bo'ydoq o'tsin ekan-da, og'a, — kuladi sherigi.

— Sizga o'xshab oila va ro'zg'or tashvishlariga ko'milib adabiyotdan uzoqlashib ketsinmi? Ana, chala romaningiz qaysidir javonda chang bosib yotibdi.

— Zarari yo'q, muhimi mengayam haykal o'rnatishdi-ku.

— Ha, safimizga qo'shilganingiz yaxshi bo'ldi, baribir, — uchinchi haykal bu ikkovi tirikligida ham bir-biri bilan chiqisholmaganini eslab vaziyatni yumshatdi. — Ijod boshqa, shaxsiyat boshqa.

Shu payt asosiy darvozadan bir gala o'quvchi-yoshlar ko'rinishdi. Ko'zlarida hayrat bilan ustozlariga ergashgancha ular tomon quvonch bilan qadam tashlashardi.

— Bugun ham poyimiz gullar bilan to'larkan.

— Bugun birovingizning tug'ilgan kuningizmi?

— Yo'q, mening o'lgan kunim, — bir haykal xo'rsindi. — Qarang, yana kimlar kelyapti o'quvchilar bilan? Shogirdlarim! Demak, men o'qigan maktab o'quvchilarini olib kelishibdi-da. Haa… qabrimga borishmasayam, haykalimni yo'q­lab kelishibdi, hartugul.

— Xotirangiz kuchli ekan. Men birorta shogirdimni eslolmayman, rosti.

— O'lganingizga 200 yil bo'ladiyu, esda qolarmidi? Ular ham qabrida ko'karib chiqqan bo'lsa.

— Siz yoshlarga yaxshi-da, baribir.

O'quvchilar qo'llaridagi guldastalarni haykal poyiga birma-bir qo'yishdi. So'ng bir zumda TV kameralari paydo bo'ldiyu, haykallarni tasvirga tushira boshlashdi. Mikrofonda marhum ijodkor haqida to'liqib so'zlayotgan shogirdlarning iliq xotiralaridan haykalning ko'zlariga yosh kelay dedi. Ammo tosh qachon yig'lagan? U ham yig'lolmadi. Tadbir marhum shoirning she'rlaridan parchalar o'qish bilan yakunlandi.

— Tirikligimda bosilmagan she'rlarim o'qildi, ko'rding­larmi? — Gerdaydi haykal, garchi qilt etmasa ham.

— Ofarin, og'a, kuchli yozasiz, yo'g'-e, yozgansiz.

— Ertaga ham biror adabiy kecha bo'larmikin?

— Zerikmadingizmi-ey? Menga qolsa hech kim kelmasin.

— Qiladigan boshqa ishimiz bo'lmasa… sevishganlarni ting­lashdan ko'ra shunisi tuzuk.

— Bizdan ko'ra tunov kungi yigitga e'tibor berishsa yaxshimidi, deyman. Bunday talantlar kam hozir.

— Manavi o'rindiqqa cho'kib sonet qoralagan yigitmi? Ha, shivirlab o'qib qayta yozib, so'ng yana o'qib, qog'ozlarni oxir-oqibat yirtib anhorga tashlab yubordi. Esiz, shunday she'r. Biror gazetaga berganida mashhur bo'lib ketardi.

— Ko'rding-ku, otasi qo'ng'iroq qilaverib bezor qildi. Ilhomi qochib ketdi, sho'rlikni. “Mollar keldi, qachon do'konga olib borasan”, deb qo'ymadi boy otasi. She'rni tushunarmidi u.

— Ilhom yo'q narsa. Ijod — turgan bitgani qora mehnat.

— Yozuvchi uchun shundaydir balkim. Lek she'r ilhomsiz bo'lmaydi.

— Havo yana ayniyapti. Tunda jala yog'adiganga o'xshaydi. Sovuq kunlar boshlansa tadbirlar ham tugaydi. Bahorgacha qarg'alar qag'illashiyu onda-sonda paydo bo'lib qoladigan juftliklardan boshqa ermak bo'lmaydi.

— Ustimizga biror narsa tash­lab qo'yishmasa bahorga bir ahvolda chiqamiz.

— Xavotir olmang, qayta bo'yashadi.

— Nurab ketmasam deb qo'rqaman. Harholda, men ancha eski haykalman.

— Chidamlisiz. Juda bo'lmasa, o'rningizga boshqa haykal keltirib qo'yishadi, — xoxolab kulmoqchi edi yana o'xshamadi. — Hazil-da taqsir.

Haykal esa uh tortib bir qo'liga qaradi. Barmoqlari darz ketibdi.

— Bu barmoqlar siyoh bo'lib yurardi doim…

— Hozir esa hamma kompyuterda asar yozadi. Men esam mashinkada chiqillatardim! Tungi sukunatda uning ovozi pianino ohangidek yoqimli eshitilardi. Romanimni adashmasam, 5 yoki 6 marta qayta ko'chirgandim. Shukur, umrimning so'nggi yillari to'kinlikda o'tdi, yangi asarlar buyurtma qilishar, mashinka uchun bir kotiba ham biriktirishgandi. Ammo… yozolmadim. Hamma mashhur kitoblarim ijara uyda, nochorlikda bitildi.

— Gap bundamas, menimcha. Tolstoy va Dostoyevskiyni olaylik, zamondosh yozuvchilar, biri to'kinlikda, biri nochorlikda yashadi. Ammo asarlari tengsiz. Hamma gap iste'dodda. Xudo yuqtirgan iqtidorda.

— Balkim.

Uzoq vaqt jim qolishdi. Hammasi o'z hayotini eslab ketdi. Yozilgan, yozilmagan asarlari haqida o'y surishdi.

…Qish kelmay turib qalin qor yog'di. Haykallar oppoq qorga belandi, so'ng barmoqlariga sumalak indi. Ko'hna haykalning sumalagi og'ir chiqdi: qarsillab yerga tushdi. O'zi bilan qo'lni ham yulib, yerga chilparchin qildi. Qolgan haykallar sergak tortib unga qarashdi.

— Og'rimadimi?

Shoshib berilgan bu savoldan so'ng piq-piq kulgi ovozi eshitildi. So'ng bari jiddiy tortishdi.

— Esiz, chap qo'lim edi. Hamma asarlarimni yozgan chap qo'lim…

— O'ylamang, taqsir. Sal qorlar erisin, sizni albatta ta'mirlab qo'yishadi.

— Shunday, shunday. Bahonada to'liq qorlardan tozalab ham qo'yishadi. Binoyidek bo'lasiz.

— Uncha sezilgani ham yo'q, do's­tim. Jilla qursa, biror kitob qolipi ilashtirib qo'yilsa, yo'qligi sezilmaydi.

Daldalar, yupatishlar uzoq davom etadi. Biroq uning qo'li yo'qligini odamlar sezmadi. Selfichi yoshlar tizzasiga tirmashib suratga tushib ketaverishdi, ko'cha supuruvchilar singan qo'l uyumlarini nimaligiga qiziqmay tozalab ketishdi, quyosh bo'y ko'rsatgach yana mushoiralar davom etdi.

— Men nurayapman… — ko'hna haykal singan bilagidan so'ng uvadalanib borayotgan yelkasiga boqdi. — Tug'ilgan kunim ko'k­lamda… ungacha meni payqashmaydi.

— Bahorgacha sabr qiling, taqsir. Tavallud ayyomingizdan sal burun sizni ko'rishadi, ta'mirlab qo'yishadi. Poyingiz gullarga to'ladi yana…

Shu payt ularning qadrdoni — bevafo shoir yigit ko'rinib qoldi. Haykallar kayfiyat bilan uni kuzata boshlashdi. Bu gal uning yonida boshiga yaltiroq sharf o'ragan, ikki yuzi nimpushti navjuvon ketib borardi. Uning yangi kelinchak ekanini hamma payqadi.

— Nahotki, uylangan bo'lsa?

— Bir oy qorasini ko'rsatmagandi yigit omon bo'lgur. To'y bo'pti-da.

— Endi esini yig'ib, mas'uliyatli oila boshlig'i bo'ladi.

Yigit kelinchakni to'g'ri ko'hna haykal yoniga olib bordi. So'ng qizga yuzlanib tanishtirdi:

— Mening ustozim. Allaqachonlar o'lib ketgan bo'lsayam, asarlarini o'qib hayotni, odamlarni, olamni o'rganganman. Ma'naviy otam desa ham bo'ladi. Bilasan, dadam bizni tashlab ketgan. Onam bilan yashagan uychamizda bitta shu shoirning sarg'ayib ketgan dos­toni bo'lardi. O'sha dostondagi qiz mening do'stim edi. Qorong'u kunlarimizda shu kitob, shu qiz menga umid berib turardi. Zulmatdagi nur kabi ojiz shu'la taratardi. Bu yerga haykali o'rnatilgan kun esimda… Poyiga cho'kib achchiq-achchiq yig'laganman. Men, onam va u bolalikni birga qiyinchiliklar bilan o'tkazdik. Onamga kuni kelib menam katta shoir bo'laman, she'r yozib sizni boqaman derdim. Bilsam, she'r bilan qorin to'ydirib bo'lmas ekan. Lekin nolimayman, hunarim bor, ro'zg'orimda kam yo'q. Men uning dostonidagi qizni topguncha ko'pchilik bilan tanishdim, yurdim… Buni sendan yashirmaganman. Nihoyat, seni topdim. Sen o'shasan, xuddi o'sha qiz. Juda yolg'iz edim… Toki avtobusda seni va qo'lingdagi o'sha dostonni uchratib qolmagunimcha.

Kelinchak jilmaydi. Ko'hna haykalga sinchiklab boqdi. So'ng peshonasi biroz tirishdi:

— Qarang… ularning bir qo'li sinib qolibdi, — dedi achinish bilan.

Yigit ham buni payqab, yon atrof­ni tekshirdi: singan qo'lni topolmadi.

— Buni aytish kerak… Yur, ma'lum qilaylik. Qara… bo'yniga ham darz tushibdi. Yomg'ir yog'sa, battar bo'ladi.

Ular shoshgancha haykallar xiyobonidan chiqib ketishdi.

— U baribir sizga sadoqatli, taqsir, — ko'zlariga yosh kelgandek xo'rsindi sherigi. — Meni bunday muxlislarim yo'q bo'lsa kerak.

— O'sha dostonni yozib zap qilgan ekansizda!

— Doston… — o'ylandi u. — Menimcha, “Yolg'izlik”ni aytyapti u. Unda jangda halok bo'lgan ota va yetim qolgan qizchaning kechmishlarini yozgandim.

— Bilasizmi, qaysidir yili bir yigit o'z joniga qasd qilganida, so'nggi maktubiga mening she'rimni ilova qilgan ekan! —Maqtangisi keldi yosh bir haykalning.

Kulgi ko'tarildi.

— Faxrlanish uchun topgan voqea­ni qarangu!

— Aytgancha, eshitdinglarmi, shu oy oramizga yangi haykal qo'yisharkan.

— Kim bo'lsa u?

— Bilmadim. Lekin odamlarning aytishicha, o'lganiga ko'p bo'lmagan. Yosh ketgan ekan sho'rlik.

— Dard olib ketibdimi?

— Ha, xorijda davolanishga puli bo'lmagan ekan. Endi falon pulga haykal qo'ydirishsa, go'rida tinch yotsa kerak-a?

— Kesatmang. Har kimgayam haykal qo'yaverishmaydi. Asarlari orqali yuraklarga yetib borganlargagina nasib qiladi. Hammaning taqdiri har xil.

— Iste'dodlarni tirikligida qadriga yetgan ma'qulmi deyman-da, og'a.

— O'lgandan so'ng ham nomi ko'milib ketgandan ko'ra shunisi tuzuk. Mana, masalan, Kafkani olaylik, bilsangiz u…

— Bilaman, bilaman. Mayli, bahslashmadim. Hammayam Tols­toydek boy bo'lmagan.

— Markes aytgandek, ochdan o'lish uchun boshqa kasblar yetarli… Umuman olganda, ijodga tirikchilik manbai deb qaramay, boshqa hunar va sohani o'rganib qo'yish zarar qilmaydi.

— Nachora, men sizga o'xshab katta yer egasi bo'lmaganman. Oddiy kosib edim, kosib.

— Muhimi, shu yerdasiz, oramizda, azizim.

Ora-sira bo'lib turadigan qisqa bahslardan so'ng yana uzoq sukunat boshlanardi. Bir necha hafta davom etgan yoqimli jimlikni qattiq qarsillagan ovoz buzdi. Tong sahar barcha seskanib ko'hna haykalga qaradi: undan asar ham qolmagandi.

— Bahorga yetmadi, sho'rlik.

— Kechagi yomg'ir aralash qor bejiz ketmadi…

Odamlar bu gal albatta, hodisani payqashdi va katta uyum yonida yig'ilib ancha vaqt muhokama qilishdi. Kimdir haykaltaroshni aybladi, kimdir ob-havoni. Oxiri sovuqda dildirashgancha tarqay boshlashdi.

Ko'p o'tmay uning o'rniga yangi haykal o'rnatishdi.

Nodirabegim Ibrohimova

Muallif haqida:  

Nodirabegim Ibrohimova – 1989 yil Farg'ona viloyati, Oltiariq tumanida tug'ilgan. 2011 yil O'zbekis­ton davlat Jahon tillari universiteti Xalqaro jurnalistika fakultetini tamomlagan. Qisqa hikoyalari Rossiya, AQSh, Hindiston, Turkiyaning turli nashrlarida bir necha bor e'lon qilingan. Ijod fondi tomonidan 2017 yilda “Yoningdagi baxt”

hikoyalar to'plami 10 ming nusxada chop etilgan. “Jodugar yoxud ming yillik hayot” va “Zulm va muhabbat” nomli qissalari, “Dunyodagi eng baxtli odam”, “To'y sovg'asi”, “Hayotning besh tortig'i” nomli tarjimalar to'plami nashr etilgan.