“Buyuk rejissyorlar” ishdami?

Hamma ham o'zidan yaxshi nom qoldirgisi keladi, albatta. Harakati sabab, bir kasbning etagini tutib, o'z taomilida kasbiga mehr qo'yadi. Ammo baribir ustoz maqomiga erishish oson emas-da.

Kasblar ko'p. Bir-biriga o'xshamaydi, serqirra. Ammo har bir sohaning yetuk mutaxassisi bo'lish uchun uning mashaqqatli mehnatiga chidash kerak. Shunday ekan, bir kasbni ikkinchisidan ustun qo'yib bo'lmaydi. Har birining o'z zahmati bor.

Biroq kasblar ichida doimo el nazarida yurish, odamlarning yaxshi yoki yomon gapini eshitishdek yana bir kasb borki, bu kasb egalari boriga rozi bo'lib mehnat qilaveradi.

Kimdir rejissyorlik sohasining tarixi uzoq emas desa, boshqalar odam paydo bo'lganda rejissyorlar ham paydo bo'lgan deyishadi. Kim bilsin, balki bu ishorada ramziy ma'no bordir. Axir rejissyor sahnalashtiruvchi degani, demak oddiy oilada ham o'zining borligini anglatib turuvchi a'zolarni sahnalashtiruvchi boshqarib turmasa, boshboshdoqlik boshlanadi.

Umrini shu sohaga bag'ishlagan, telespektakllar, videofilmlar, teleko'rsatuvlar tayyorlagan ustoz-rejissyor, O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi Haybatilla Aliyev televideniening rostmana rejissyori edi.

Haybatilla Aliyev 1996 yili meni televideniega ishga olgan, bu sohaning sir-asrorlarini o'rgatgan, har tomonlama qo'llab-quvvatlagan. To'g'risi, hali maktabda o'qib yurgan kezlarimdayoq ustozning taniqli gruzin yozuvchisi Nodar Dumbadzening “Abadiyat qonuni” romani asosida sahnalashtirgan ko'p qismli videofilmini bir necha marta tomosha qilganman. Ammo o'sha davr­larda videofilmni rejissyor sahnalashtirishi, bu kasbining mas'uliyati, mashaqqatli tomonlarini bilmas, tasavvur qilmas edim. Hatto tushuncham ham yo'q edi.

Televideniega ishga kirganimdan so'ng, u yerdagi ishlar, tas­virga olish va montaj jarayonlari bilan tanisha boshladim. Shunday qilib, ssenariy bilan ishlash, aktyorlar tanlash va repititsiya jarayonlarining o'zi anchagina mashaqqatli mehnat ekanligini tushunib yetdim. Haybatilla Aliyev bosh rejissyor bo'lgan “Adabiy dramatik ko'rsatuvlar muharririyati”da atoqli, mashhur ijodkor rejissyorlar Maqsud Yunusov, Mahkam Muhamedov, Ergash Karimov, Meli Mahkamov, Hamid Qahramonov, G'ayrat Ubaydullayev, Ergash Sultonovlar ishlardi. Ularga bosh bo'lishning o'zi bo'lmasdi-da. Buning uchun insondan bilim va salohiyat bilan birga katta tajriba ham talab etilardi.

Haybatilla Aliyev o'z nomi bilan haybatli, to'g'ri so'zni har doim va har joyda aytadigan, joyi kelganda xodimlarini himoya qila oladigan bosh rejissyor edi. Shuning uchun, u kishini nafaqat muharririyatda, balki o'sha paytdagi O'zbekiston televideniesining barcha rahbarlari, ijodiy va texnik xodimlari hurmat qilardi. U kishining yo'talib, tomoq qirib qo'yishlarida ma'no bor edi. Go'yo mavzudan chetlashma, degandek nazar tashlab qo'yardi. Gohida qattiqqo'l, gohida yumshoqfel odam edi.

Yuqorida aytib o'tganimdek, taniqli rejissyorlar bilan ishlay boshladim. Ular bilan salomlashish, birga ishlashning o'zi sharaf edi. Bahs-munozaralar, qizg'in suhbatlari faqat videofilmlar, telespektakllar, ko'rsatuvlar haqida, kamchilik va yutuqlar haqida bo'lardi. Suhbatlarni avvaliga uzoqdan tinglagan bo'lsam, keyinroq ularning davralariga qo'shilish, ko'plari bilan birga ko'rsatuvlar tayyorlash menga ham nasib etdi.

Bir kuni katta majlisda Haybatilla akadan:

— Rejissyorlaringiz qani? — deb so'rashdi. Shunda Haybatilla aka:

— Menda rejissyor yo'q! — dedi qat'iy ohangda.

Raisning jahli chiqib:

— Bu nima deganingiz, redaksiyangizda qancha rejissyor bor-ku, birortasi ham majlisda yo'q! — desa, Haybatilla aka: “Menda rejissyor yo'q, ular bari “buyuk rejissyorlar”, deb javob berdi. Kutilmaganda kulgi ko'tarildi, rais ham kulib yubordi. Shundan keyin har gal rais Haybatilla akani ko'rganda: “Buyuk rejissyorlaringiz bugun ishdami?” — deb so'raydigan bo'lgandi.

Haybatilla Aliyevning televidenieda tayyorlagan ko'rsatuvlari, konsertlari, telespektakllarini sanab sanog'iga yetishning iloji yo'q. Afsuslanarli tomoni shundaki, ularning aksariyati “Oltin fond”da saqlanib qolmagan. Ustoz bir gapni ko'p takrorlardi.

Haybatilla Aliyevning televidenieda “Teleteatr”ning tashkil bo'lishi va rivojlanishida xizmatlari beqiyos. Aytishlaricha 1970-1980 yillarda har dushanba teatr kuni bo'lgan ekan. Shu kuni “Adabiy dramatik ko'rsatuvlar muharririyati”ning har bir rejissyori studiyada hafta davomida bir telespektaklni sahnalashtirib, dushanba kuni kechki dasturda to'g'ridan-to'g'ri efirga berardi. “Teletomoshabinlar har hafta dushanbani intizorlik bilan kutishadi, afsuski, ko'p mehnatlarimiz havoga uchib ket­yapti. Bu lentaning yetishmasligi ishimizni “beliga tepayapti”, derdi H.Aliyev.

Shunga qaramay, bugungi kunda O'zbekiston Milliy telera­diokompaniyasi arxivida saqlangan va turli kanallarda efirga berilayotgan spektakllarning 90 foizini Haybatilla Aliyev ekranga ko'chirgan…

Ustoz bir kuni:

— “Xalqimizda bo'rini oyog'i boqadi”, degan gap bor. Rejissyorni ham oyog'i boqadi. Rejissyor tashqi va ichki hayotdan xabardor bo'lishi uchun yurt kezishi kerak, — dedi.

Shundanmi, o'zi ham muharririyatda kam bo'lar, vaqt topdi deguncha turli tadbirlarga, ko'rgazmalarga, ko'proq teatrga oshiqardi. Spektakllarni yozib olgunga qadar esa kamida besh-olti marta o'zi borib ko'rar, har bir sahnani deyarli yodlab olardi. Bu yozib olishda qiyinchilik tug'dirmas, tasvirchilarga: “Hozir o'ng tomondan chiqib keladi, o'rtada turgan bosh qahramonga e'tibor bering, yirik planda ko'rsatamiz, ko'zini, ko'zini ko'rsating”, deb ko'rsatma berardi. Bu yirik planda degani edi. “Tomoshabin aktyorni yuzini, ko'zini ko'rishi kerak”, deb uqtirardi.

Uning aksariyat nodir asarlar qatorida Nodar Dumbadzening romani asosida ishlangan “Abadiyat qonuni” va Tohir Malik romani asosida yaratilgan “So'nggi o'q” ko'p qismli videofilmlari televidenie oltin xazinasi bo'lib qoldi.

Haybatilla Aliyev ko'plab shogirdlar tarbiyaladi. Ular bilan suhbatlashsangiz: “Bosh rejissyor desa, ko'z o'ngimizda Haybatilla Aliyev gavdalanadi”, deyishadi. Chunki ustoz shogirdlariga har tomonlama ibrat bo'lgan. U kishi har kuni televideniega kirib kelayotganida qo'llarida albatta uch-to'rtta gazeta va jurnal bo'lardi. Xonasiga kirganimizda ham yo gazeta, yo jurnal va yoki kitob o'qib o'tirganini ko'rardik. Ba'zan, xorigan paytlari oromkursida yuzlarida gazeta bilan dam olardi.

Haybatilla Aliyevni yodga olar ekanman, bugungi kunda turli telekanallarda, xoh davlat, xoh xususiy kanallar bo'lsin, ularda berilayotgan o'ta sayoz, ma'nan yalang'och, tarbiyaviy ahamiyati yo'q ko'rsatuvlar, videofilmlar, milliy seriallarni ko'rib, bugun teleradioda H.Aliyevdek ziyoli, bilimli rejissyorlar yetishmayotganini sezib qolaman…

Nosir ERKABOYEV