Isyonkor usta
Poytaxt, hozirgi Tarix muzeyi yonida 16 qavatli O'zA joylashgan binoda o'sha paytda chop qilingan va ancha mashhur nashrlardan biri bo'lgan “Sovet O'zbekistoni san'ati” jurnali ham joylashgan edi. Jurnal tahririyati mazkur binoning ancha yuqorisida, 10- yo 11-qavatda edi, adashmasam. Zalning oxiridagi zinapoyali qorong'i yo'lakdan kirilsa, o'ng tomondagi birinchi xona og'aynimiz Asqar Mahkamning hujrasi edi. Biz qo'nim topgan “Yoshlik” jurnalining nasr bo'limi ham 8-qavatning aynan qorong'i yo'lak tomonidagi birinchi xonani “Ovozi Tojik” gazetasidan bepul ijaraga olgan bo'lib, derazasidan “Toshkent” mehmonxonasi yaqinidagi yozgi restoranning soyaboni ko'rinib turardi.
Biz ish paytida ko'pincha “chyornыy vыxod” deydiganimiz — ana shu qorong'i yo'lak zinalaridan tushib-chiqib bog'lanib turardik. Shu tomon yaqin edi.
Bir kuni tushdan keyin Asqarning qavatiga ko'tarilsam, hayhot, u yo'lakda tandirdan yangi uzilgan nondek qizarib turgan o'zi tengi, o'rtabo'y, miqtigina yigit bilan baqir-chaqir qilayotgan ekan:
— Hoy bola, esing joyidami o'zi, komsomol mukofotini olishga uyalmaysanmi?! — deb jig'ibiyron bo'layotgan Asqar qo'lini arra-arra qilib yuqori ko'taradi.
— Nega uyalaman, xizmatimga yarasha qadrimni topsam nima bo'pti! — deb Asqarni urib yuborgudek hezlanib turgandi notanish yigit.
— Ey sen, o'pkangni bos, bobongning bir tukiga ham arzimaydigan mukofot qadrli bo'lib qoldimi, galvars!
— To'g'ri aytyapsan, nafaqat komsomol mukofoti, undan kattarog'i ham ehtimol arzimas, ammo…
— Hay-hay, bola, o'zingni bos! — deb Asqar orqasiga o'girilib meni ko'rib qoldi. Bosh chayqagancha yonimga kelib so'rashgach: eshikni ochib birov qaradimi? — deb so'radi past tovushda.
— Ha, qaradi, — dedim.
— Kim?
“Abdulla Oripov qaradi”, degan ma'noda shoirning she'ridagi bir so'zni aytdim.
Asqar labini tishlab bosh chayqadi va boyagi yigitga qarab, ko'rsatkich barmog'ini labiga bosadi. Notanish yigit hovuridan tushib men tomon keladi-da: “Yaxshimisiz?” deb so'rashgach, yana iziga qaytadi. Asqar “Men hozir kelaman”, deb, notanish yigitni lift tomonga boshlab ketadi. Chorak soatdan so'ng qaytib kelib, meni hujrasiga boshlab kiradi. Ichkarida Abdulla Oripov qandaydir qo'lyozmani tahrir qilib o'tirgan ekan. So'rashdik. So'ng ishini yakunlab o'rnidan turdi:
— Asqarjon, men G'afur G'ulom nashriyotiga borib kelaman, — dedi. — Anavi do'stingiz dohiymiz sha'niga har xil gaplarni ehtiyot bo'lib aytsin, o'ziga qiyin bo'ladi.
Shoirning qadam tovushlari uzoqlashgach:
— U to'g'ri aytyapti, bu yerdagi gap-so'zlarni kerakli tashkilot vakillari eshitib o'tirishar emish, — dedi Asqar. Kulib yubordim:
— Nima balo, o'sha tashkilotlarning boshqa ishi yo'qmikan?
— Ularning asosiy ishi odamlarning og'zini poylashdan iborat ekan-da! Abdulla aka bir narsani bilmasa gapirmaydi.
— E-e! — deb qo'l siltadim. — Qo'rqoqning ko'ziga hamma narsa qo'shaloq ko'rinadi, oshna!
Asqar kulib qo'ydi. So'ng: boyagi yigitni tanidingizmi? — dedi menga choy uzata turib. Tanimaganimni aytdim.
— Sherkon Qodiriy. Bobosi nomidagi madaniyat institutida dars beradi. Havaskor talabalar bilan bir pyesani sahnalashtiribdi. O'sha spektakl respublika mukofotiga tavsiya etilibdi. Men unga “Nomzodingni olib tashlagin, uyat bo'ladi”, desam, javobini eshitdingiz.
Xullas, Sherkon bilan o'shanda oyoq ustida tanishganman: u menda yaltiroq taassurot qoldirgan. O'sha komsomol mukofotini olgan-olmaganini aniq bilmayman. Menimcha, Sherkon jo'rttaga Asqar Mahkamning jig'iga tegish uchun o'zini mukofotparast etib ko'rsatgan edi. Ularning munosabatidan bir-biriga sinashta bo'lib qolgan do'stlar ekanini anglaganman.
O'n-o'n besh yil oldin Sherkon Qodiriy “37-xonadon” nomli ixchamgina bo'lsa-da, esda qoladigan kitobini nashr ettirgandi. U haqda taqriz yozib, o'zim tanish-bilishlarga sovg'a qilib yurgan edim. Keyin yana kitobi chiqqanmi-yo'qmi, bilmayman. Agar tirikchilik qo'lini bog'lab qo'ymasa, u albatta, kelajakka qoladigan umr kitobi yozishga qodir ekanini yaxshi bilganman. Biroq o'zi boshqacha yo'l tutdi:
“Dadam vafotlaridan so'ng (1989 yil — muallif) biroz qalam tebratishga to'g'ri keldi. Ya'ni matbuotdagilar: “Bobongiz haqidagi xotiralardan olib keling”, deyishgach, o'zim to'plagan esdaliklarni olib borib turardim.
Bir kuni ustozlarimizdan Ne'mat Aminov huzurlariga chorlab:
— Yozayotganlaringizni o'qidim. Yaxshi. Biroq bir maslahat bor, dedilar. —Sizga juda qiyin. Yo'lingizda ikki katta tog' bor. Biri bobongiz, ikkinchisi dadangiz. Agar shu ikki toqqa yaqinlashsangiz, yozing. Odamlar o'qib: “Shunday yaxshi narsa yozibdi-ya!” deyishsin. Bo'lmasa…
Ustozning maslahatlarini to'g'ri qabul qilib, yozishni butkul tashlab yubordim. Chunki kaminada yozuvchilikka da'vo yo'q edi. Oradan deyarli yigirma yilcha vaqt o'tdi. Ustoz Tohir Malikni tushimda ko'rdim: “Yozsangiz-chi”, dedi. Uyg'onib ketdim. Ancha kungacha shu tush xayoli bilan yurdim va axiri qo'limga qalam oldim. Dastlabki xotirani yozib, Tohir akaning oldiga bordim. Bo'lgan voqeani aytib berdim.
— Shuni bir o'qib ko'ring. Yozuvchilikka da'voim yo'q. Ma'qul bo'lsa, aytarsiz.
U kishi yozganimni darrov o'qib chiqib:
— Bo'ladi, — dedilar jiddiylikka olib. — Endi bu yoqqa o'tiring, — deb qarshisiga o'tqazdi. — O'ylab ko'ring, siz kimning avlodisiz? Habibulla akadan qolgan yozuvlarni bir ko'zdan kechiring. Ne'mat aka ta'kidlaganlaridek, yaxshi yozishga harakat qiling.
Ana shundan so'ng ijodiy faoliyatimni qayta boshladim”.
Yozadigan odamga birorta bekorchixo'ja ustoz qo'lidan ushlab o'tirib yaxshi yozishni o'rgatib qo'yarmidi? Yozuvchi yozishni yozish jarayonida o'rganadi. Yaxshi yozishning boshqa yo'li yo'q.
Biz ustoz Shukur Xolmirzayev bilan Do'rmondagi yozuvchilar Ijod bog'i mehmonxonasida besh-olti yil baqamti yashadik: u kishi ikkinchi qavatda 21-xonada, men esa uchinchi qavatda 46-xonada. Oldindan kelishib olgandik, biz faqat oshxonada dasturxon ustida ko'rishamiz, boshqa paytlarda bir-birimizning xonamizga kirib boshimizni og'ritmaymiz. Kelishuv biz uchun qonun bo'lib qoldi.
1995 yili “Sharq yulduzi” jurnalida “Gulzamira” degan qissam e'lon qilindi. Shukur aka qissani o'qib juda xursand bo'ldi, rosa maqtadi. Oqshom chog'i bog' aylanib yurganimizda:
— Nega menga qo'lyozmangizni ko'rsatib olmadingiz? — deb o'pkalandi.
— Nega ko'rsatishim kerak edi? — dedim hayron bo'lib.
— Foydali maslahat berishim mumkin edi-da!
Ajabo, nima uchun yozuvchi kimningdir maslahati bo'yicha asar yozishi yoki yozmasligi kerak ekan? Bunaqa narsa qachon paydo bo'lgan o'zi?
Darvoqe, nazm jabhasida ot o'ynatib yurgan bitta shovvoz o'tkan yili dabdurstdan: “Nega siz shu yigitning asarlarini o'qib maslahat bermayapsiz?”, — deb meni so'roqqa tutib qoldi. Shogirdim ham yonimda turgandi. Bir guruh guvohlar qanday javob berishimni kutib turardi. Gapni aylantirib ketdim. Qarang, adabiyot olamida qozilik qiladigan nusxalar hamisha bor-da.
Sherkon Qodiriy “Tohir Malik” xotira kitobini jonli voqea bayonidan boshlagan ekan: “Ustoz Tohir Malik vafotlarining ikkinchi kuni birodarimiz Furqat Yakvalxo'jayev menga:
— Sherkon aka, sizga bir yumush bor, — deb qoldi.
— Qanday yumush? — Hayron bo'lib so'radim.
— Tohir aka haqida xotira to'plash kerak. Siz u kishining eng yaqin ukalaridan biri edingiz, — dedi u.
To'g'risi, avvaliga o'ylanib, “Buni qanday uddalar ekanman?” — deb, yuragim dov bermadi. Chunki bu ish ancha mas'uliyat talab etardi.
— O'ylab ko'ray-chi, — dedim, va'da berib qo'ymasdan.
O'sha kundan e'tiboran tinchim buzildi…”
Xullas, Sherkon Qodiriy “Tohir Malik” xotira kitobini manzur tayyorlabdi. Boshdan oyoq o'qib chiqib, ko'p va xo'p ta'sirlandim. Lekin… “Yangi kitob” nashriyoti kitob sahifalarini faqat yengil-elpi yelimlab, bosmaxonasidan chiqarib yuboribdi; kitobni o'qib chiqqunimcha varaqlari to'zg'ib ketdi. Ammo aytganimday, malakali qalam sohibi tomonidan shirali tilda yozilgan. Mutolaadan so'ng ustoz Tohir Malikning insoniy qiyofasi yaqqol ko'z oldingizda gavdalanib turadi.
“Do'lvor yigit” kitobi to'g'risida esa alohida to'xtalib o'tirmadim. Unda Abdulla Qodiriy armonlari, hayotiy me'zonlari va umuman Qodiriy xonadoniga tegishli sir-asror qalb ko'zgusida o'z aksini topgan. Faqat Sherkonning bitta gapi izohga muhtoj tuyuldi. Muallif: “Rahmatli dadamiz Habibullo Qodiriyni “xalq dushmanining o'g'li” degan tuhmat bilan qamashgan edi”, deb yozadi. Bu gap “tuhmat” emas-ku! Rostdan ham Abdulla Qodiriy 1937-38 yillarda rasman “xalq dushmani” deb e'lon qilingan edi, Habibullo Qodiriy esa rostan ham “xalq dushmanining o'g'li” edi. Qattol davlatning qattol siyosati bosimi ostida qancha-qancha suyagi qotmagan, pahlavon farzandlar “xalq dushmani” deb yomonotliq qilingan otalaridan ba'zan matbuotda yozma ravishda, ba'zan ulkan izdihomda og'zaki ravishda voz kechib yuborgan. Otao'g'il Habibullo Qodiriy esa “xalq dushmani” tamg'asi bosilgan otasidan voz kechishni xayoliga ham keltirmaydi, boshini baland ko'tarib qamalib ketadi.
Sherkonning “Do'lvor yigit” kitobi ham avval chop etilgan “37-xonadon”, “O'tganlar yodi” kitoblari kabi kitobxonni o'ylashga o'rgatadi, mustaqil fikrlashga da'vat etadi. Sherkon yana kamida 500 sahifali salmoqli umr kitobini yaratishga yetarli bol to'plab olibdi.
Bu yog'i endi o'zingizga bog'liq, Sherkon! Qo'lingiz dard ko'rmasin!
Nabijon BOQIY