Urganjiy qishloqlar
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning hududlarga tashrifi islohotlarning hayotdagi samarasini ko'rsatibgina qolmasdan, tarixiy xotirani uyg'otishga ham xizmat qilmoqda. Masalan, yaqinda Andijon viloyatining Izboskan tumanidagi “Urganjiy” mahallasiga qilingan tashrif xalq orasida, jumladan, xorazmliklarda Urganjiy toponimiga qiziqishni uyg'otdi. Shulardan kelib chiqib, Urganjiy qishlog'ining Xorazmdagi Urganch shahriga qanday bog'liqlik tomoni bor degan tabiiy savolni o'rtaga qo'ydi.
Ma'lumki, respublikamizdagi Farg'ona viloyatining Dang'ara, Uchko'prik, Buvayda, Andijon viloyatining Izboskan, Paxtaobod, Namangan viloyatining Namangan, Jizzax viloyatining Forish, Buxoro viloyatining G'ijduvon tumanlarida Urganji nomli qishloqlar bor. Xo'sh, bu qishloqlarning qanday bir-biriga bog'liqlik tomoni bor?
Dastlab, Urganch toponimiga to'xtalsak.
Urganch atamasi ilk bora zardushtiylarning muqaddas kitobi “Avesto”da Urga shaklida tilga olinadi. Eng qadimgi davrlarga oid yana bir manba milodiy 92 yilda vohaga kelgan Xitoy elchisi Ban Gu xotiralarida Urganchni o'z talaffuziga moslab, Yueg –Yan deya yozgandi. Quyi Amudaryo bo'yidagi ushbu maskanni qadimgi turkiy qavmlar Gurganj, Gurganch, arab manbalarida esa Jurjoniya deb atashgan.
1558 yilda vohaga kelgan ingliz savdogari Antoniy Jenkinson o'z kundaliklarida Xorazmdagi ushbu shaharni Yurgendsh deya yozgan. Xiva xonligi davrida o'lkaga tashrif buyurgan rossiyalik sayyoh, elchi, olim, josuslarning bitiklarida esa shahar Urgench deb qayd etilgan. Mahalliy aholi esa o'z jonajon maskanini Urganch deya sevib tilga oladi.
Xo'sh, joy nomlari haqida ilmiy tadqiqot ishlari olib boradigan toponimik olimlar o'rtasida Urganch nomining kelib chiqishi bo'yicha qanday fikrlar bor?
“Avesto”dek zardushtiylarning muqaddas kitobida tilga olingan Urga (Urva) hozirda Qoraqalpog'istonning Janubiy Orol bo'yidagi geolog-gazchilar shaharchasi sifatida hozirda ham ma'lum. Qadimiy Urga xarobalari arxeolog olimlar tomonidan yetarlicha o'rganilgan. Orol dengizining suvlari to'lib toshishi natijasida Urga qal'asi jamoasi eramizning VII-IX asrlarida janubga tomon ko'chgan va Urgin-Urkend deya aynan Urgaga ohangdosh nom bilan atala boshlangan.
Filologiya fanlari nomzodi, Ahmad Ishayevning fikriga ko'ra, Urganch toponimi qadimgi “Urgin” — ya'ni “taxt, saroy” so'zidan kelib chiqqan. Biroq “Urgin” so'zi qaysi davrda Urganchga aylangan va uning “taxt, saroy” so'ziga qanday bog'liqligi bo'yicha qat'iy yakuniy ilmiy xulosa yo'q.
Negaki, Urganch toponimi ancha qadimiy atama bo'lib, O'rta Osiyoda turkiy xalqlar paydo bo'lmasdan ham oldin mavjud bo'lgan.
Professor Zarifboy Do'simov olib borgan ilmiy tadqiqotlaridan kelib chiqib shunday yakuniy fikrga keladi: “Urganch toponimining birinchi komponenti “uru” xorazmiy tilida “katta” ma'nosini bildirgan va Urukand-Urukanz-Uruganj-Urganj-Urganch kabi shakllangan.Demak, bu toponim “katta shahar, katta qal'a” ma'nosiga ega.
Z. Do'simov o'z fikrini asoslash maqsadida mavzuni teran tadqiq qiladi: “Urganch toponimi vujudga kelishi xronologiyasi bilan xorazmiy davriga mosdir. Uning keyingi qismi, “ganch”, “ganj” biz kuzatayotgan “kant” komponenti bilan aloqadordir. “Kant” yoki “kand”ning “ganj”ga aylanishi haqiqatga ancha yaqindir. Xorazmiy tilining ma'lum bir bosqichida “t” va “s” tovushlari “dz” (bizning “z”ga yaqin) holatida bo'lgan. So'nggi turkiy aholi tilida “j”ga aylangan. “ts-dz-j” hodisasi yuz bergan. Xorazmiy tilida faqat shu tilga xos bo'lgan “z” tovushining borligini mashhur rossiyalik tilshunos A.A.Freyman ham qayd qilgan edi. U 1950 yillarda Xorazmga kelib, Islom dinidan oldingi davrdagi xorazmiylar tili, fonetikasini o'rganib, “Xorezmskiy yazыk” nomli kitobini 1953 yilda Sankt-Peterburgda nashr qildirgan. Ushbu kitobda 3000 so'zdan iborat xorazmliklar shevasiga oid so'z va iboralar izohlab o'tilgan. Jumladan, u “s” va “S”ning “dz”ga mos kelganligini va bunday tovushning sщ-d va osetin tillarida yo'qligini aytadi.
Shunday qilib, “kant” komponentining keyingi davrlarda “ganj”ga aylanishini qonuniy deb hisoblash mumkin. So'z oxiridagi “j-ch” hodisasi sof turkiy hodisadir. Nomning birinchi qismi Urning eron tillaridagi “xur” (“xurshid-quyosh) orqali izohlanishi toponimik qonuniyatga to'g'ri kelmaydi. “Quyosh shahri” yoki “baxt shahri” tipida emotsional-ekspressiv usulda nom qo'yish toponomiyada deyarlik uchramaydi. Garchi Urganch toponimini xorazmiy davrining “kat” etapiga mansub deb hisoblar ekanmiz, uning izohini ham shu davrdagi tildan, ya'ni eron tillarining sharqiy gruppasiga mansub tillardan bilish mumkin.
Shunday ekan, Urganch toponimining birinchi komponenti “uru” xorazmiy tilida “katta” ma'nosini bildirgan va Urukand-Urukanz-Uruganj-Urganj-Urganch kabi shakllangan. Demak, bu toponim “katta shahar, katta qal'a” ma'nosiga ega. (“Xorazm toponimlari”, T. “Fan”nashriyoti”, 27-28-betlar).
Ma'lumki qadimda “gur” so'zi “nur” ma'nosini ifodalashini akademik vatandoshimiz Muhammadjon Yo'ldoshev ta'kidlab o'tgan va “Gurganj” — “Nurli tuproq” degan ma'noni bildiradi deya hisoblagandi.
XI asrda yashagan buyuk ajdodimiz Mahmud Qoshg'ariy o'zining “Devon-ul-lug'otit turk” asarida Jurjon — Gurgon so'ziga “Chin yo'lida musulmonlar chegarasidan biri” deya qisqa izoh bergan, biroq manzil sifatida o'rnini ko'rsatib o'tmagan. Qoshg'ariy asarini nashrga tayyorlagan S.Mutallibov Jurjon o'sha davrdagi Xorazmning poytaxti ekanligini ta'kidlaydi va arab sayyohi Yoqut al Hamaviyning (1179-1229) “Mug'-jamol buldon” asaridan misol keltirgandi: “Jurjon Gurgonning arablashganidir. Jurjon Xorazm o'lkasiga tegishli katta bir shahardir. U Jayhun qirg'og'idadir.Aslida xorazmliklar Jayhunning sharqidagi Mansura degan shaharda yashar edilar. Jayhun uni yuvib ketdi. Undan asar ham qolmadi. So'ng ular Gurganchga ko'chdilar. Shahar kundan-kunga kengayib obod bo'ldi. Gurganchni 616 hijriyda (milodiy 1220 yil) mo'g'ul tatarlar istilo qilib xarob qilmasdan oldin, o'z ko'zim bilan ko'rganman. Men bundan kattaroq, chiroyliroq, to'kisroq bir shahar ko'rganimni bilmayman”.
Tarixiy faktlardan ham ayonki Xorazmga poytaxt vazifasini tarix mobaynida Urga, Mazdakent, Tuproqqal'a, Qo'yqirilganqal'a, Kat, Gurganch, Vazir va Xiva shaharlari bajargan. Yoqut Hamaviy aytgan Xorazm poytaxti Mansura, boshqa manbalarda Kat (Qiyot) deya atalgan shahar ham o'z davrining mashhur shaharlaridan bo'lib, bu diyorda 973 yilda buyuk alloma Beruniy tug'ilganini ta'kidlash lozim. Ma'lumki Katni Amudaryo suv ostiga olgach, poytaxt milodiy 995 yili yangi hudud — Gurganchga ko'chgan. O'sha vaqtlarda ushbu shahar — Gurganch kichikroq shahar bo'lgan.
“Xorazm shahar emas, umuman o'lkaning nomidir. Poytaxtga kelsak, uni Jurjoniya deb atashadi. Mahalliy aholi uni Kurkanj (Gurganj) deya ataydi, ammo bu nom arabchalashib arablarda Jurjoniya deb talaffuz qilinadi” deya yozadi Hamaviy. Biroq arab sayyohi va savdogari Hamaviy shaharning ko'rkamligi, boy va obodligidan hayratlangan bo'lsa-da, aynan shahar nomining kelib chiqishi, tarixi haqida ma'lumot berib o'tmagan.
Taniqli huquqshunos va tarixnavis Anvar Shukurov “Nur ustiga nur yog'sin” nomli asarida (T. 2013 yil) “Urganch-Gurganch-Ko'rganch so'zlaridagi “u” harfini “o'” deb talaffuz etsak xato bo'lmaydi — O'rganch, Go'rganch, Ko'rganch kabi. Mazkur variantlar o'zagi aslida “ko'rgon-Qo'rg'on” bo'lganini faraz etish mumkin. Bunday taxminga olib kelgan Go'rgan (Ko'rgan) so'zi bilan Amir Temur nomidagi Ko'ragon (Go'ragon) so'zi arab imlosida bir xil yozilishi tasodif bo'lmasa kerak. Xorazm poytaxti Go'rganch (Ko'rganch) O'rganch nomi Amir Temurning Ko'ragon (Go'ragon) laqabi juda qadimgi tarixiy an'anadan darak beradi” (o'sha asar, 66-bet) deya o'z fikrini bildirib o'tadi. Anvar Shukurovning farazicha Qo'rg'on-Ko'ragonga, undan so'ng esa O'ragon, O'rgan-Urganchga aylangan bo'lishi mumkin. Albatta bu Anvar Shukurovning bir taxminiy fikrlari.
Agarki Yoqut Hamaviy kelib o'z ko'zi bilan ko'rgan, hayratlangan Gurganch haqida to'xtaladigan bo'lsak, bu shahar Oks (Amudaryo)ning g'arbiy tomonidan Fil yoki Mansura (Kat-Shobboz-Beruniy)ning ro'parasida joylashgan kichik shaharcha bo'lgan.
1573 yilda jo'shqin Amudaryoning o'z yo'nalishini Kaspiyga emas, Orol tomonga burishi, o'zanini o'zgartirishi natijasida Xorazmning qadimiy shaharlaridan biri bo'lgan Urganch suvsizlik sabab abgor holga kela boshlaydi. 1646 yilga kelib Xiva xoni Abulg'ozi Bahodirxon (1603-1664) xaroba bo'layozgan Urganchni Amudaryo bo'yidagi hozirgi Xorazm hududiga ko'chirib keltiradi. Shahar nomi o'chmasin deya avvalgi shaharni Ko'hna Urganch, so'nggisini esa Yangi Urganch deb atay boshlashdi. Vaqt o'tib, uning nomidagi “yangi” so'zi xalq tilidan tushib qoldi.
Urganch nomi bilan bog'liq bir qancha qishloq toponimlari ham mavjud bo'lib, ular Urganji deb ataladi, bu — “urganchlik” degani. Aniqrog'i, mazkur atama urganchliklarning zamon ta'sirida turli davrlarda u yoki bu hududga ko'chib, o'rnashib qolishi bilan bog'liq.
Hozirda yuqorida aytganimizdek, Farg'ona viloyatining Dang'ara, Uchko'prik, Buvayda, Andijon viloyatining Izboskan, Paxtaobod, Namangan viloyatining Namangan, Jizzax viloyatining Forish, Buxoro viloyatining G'ijduvon tumanlarida Urganji nomli qishloqlar bor.
Aynan turli hududlardagi Urganjiy qishloqlariga keladigan bo'lsak, asrlar davomida bu qishloqlardan faqat nomgina saqlanib qolganmi, degan savol paydo bo'ladi. Demak, tadqiqotchilar oldida Urganjiy qishloqlari orasidagi bog'liqlik, o'zaro yaqinlik, urf-odat, an'analardagi o'xshashlik jihatlarini o'rganish asosiy mavzu bo'lib turibdi.
Umid BEKMUHAMMAD