Urganjiy qishloqlar

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning hududlarga tashrifi islohotlarning hayotdagi samarasini ko'rsatibgina qolmasdan, tarixiy xotirani uyg'otishga ham xizmat qilmoqda. Masalan, yaqinda Andijon viloyatining Izboskan tumanidagi “Urganjiy” mahallasiga qilingan tashrif xalq orasida, jumladan, xorazmliklarda Urganjiy toponimiga qiziqishni uyg'otdi. Shulardan kelib chiqib, Urganjiy qishlog'ining Xorazmdagi Urganch shahriga qanday bog'liqlik tomoni bor degan tabiiy savolni o'rtaga qo'ydi.

Ma'lumki, respublikamizdagi Farg'ona   viloyatining Dang'ara, Uchko'prik, Buvayda, Andijon viloyatining   Izboskan, Paxtaobod, Namangan viloyatining Namangan, Jizzax viloyatining Forish, Buxoro   viloyatining G'ijduvon tumanlarida   Urganji nomli qishloqlar   bor. Xo'sh, bu qishloqlarning qanday bir-biriga bog'liqlik tomoni bor?

 

Dastlab, Urganch toponimiga to'xtalsak.

Urganch atamasi ilk bora zardushtiylarning muqaddas kitobi “Avesto”da Urga shaklida   tilga   olinadi. Eng qadimgi davrlarga oid   yana bir manba milodiy 92 yilda vohaga   kelgan Xitoy elchisi Ban Gu xotiralarida Urganch­­ni o'z talaffuziga moslab, Yueg –Yan deya   yozgandi. Quyi Amudaryo bo'yidagi ushbu   maskanni   qadimgi turkiy qavmlar Gurganj, Gurganch, arab   manbalarida esa Jurjoniya deb   atashgan.

1558 yilda   vohaga   kelgan ingliz savdogari   Antoniy Jenkinson o'z   kundaliklarida Xorazmdagi ushbu   shaharni   Yurgendsh deya   yozgan. Xiva xonligi davrida   o'lkaga tashrif buyurgan   rossiyalik sayyoh, elchi, olim, josuslarning bitiklarida   esa shahar Urgench   deb qayd etilgan. Mahalliy aholi esa o'z jonajon mas­kanini   Urganch deya   sevib   tilga oladi.

Xo'sh, joy nomlari haqida ilmiy tadqiqot ishlari olib boradigan toponimik olimlar o'rtasida Urganch nomining kelib chiqishi bo'yicha qanday fikrlar bor?

“Avesto”dek zardushtiylarning   muqaddas kitobida tilga olingan Urga (Urva) hozirda Qoraqalpog'istonning Janubiy Orol bo'yidagi   geo­log-gazchilar shaharchasi sifatida   hozirda   ham ma'lum. Qadimiy Urga xarobalari arxeolog olimlar tomonidan yetarlicha   o'rganilgan. Orol dengizining   suvlari to'lib toshishi   natijasida Urga qal'asi jamoasi eramizning VII-IX asrlarida janubga tomon ko'chgan va Urgin-Urkend deya aynan Urgaga ohangdosh nom bilan   atala boshlangan.

Filologiya fanlari   nomzodi, Ahmad Ishayevning fikriga ko'ra, Urganch toponimi qadimgi “Urgin” — ya'ni “taxt, saroy” so'zidan kelib chiqqan. Biroq “Urgin” so'zi qaysi davrda Urganch­­ga aylangan va   uning “taxt, saroy” so'ziga   qanday bog'liqligi   bo'yicha qat'iy yakuniy ilmiy xulosa yo'q.

Negaki, Urganch toponimi ancha qadimiy   atama bo'lib, O'rta Osiyoda turkiy xalqlar paydo bo'lmasdan ham oldin mavjud bo'lgan.

Professor Zarifboy Do'simov   olib borgan ilmiy tadqiqotlaridan kelib chiqib shunday yakuniy fikrga keladi: “Urganch toponimining birinchi komponenti “uru” xorazmiy tilida “katta” ma'nosini   bildirgan va Urukand-Urukanz-Uruganj-Urganj-Urganch   kabi shakllangan.Demak, bu toponim “katta shahar, katta qal'a” ma'nosiga ega.

Z. Do'simov o'z fikrini asoslash maqsadida mavzuni teran tadqiq qiladi: “Urganch toponimi vujudga kelishi xronologiyasi bilan xorazmiy davriga mosdir. Uning keyingi qismi, “ganch”, “ganj” biz kuzatayotgan “kant” komponenti bilan aloqadordir. “Kant” yoki “kand”ning “ganj”­ga aylanishi haqiqatga   ancha yaqindir. Xorazmiy tilining   ma'lum bir bosqichida “t” va “s” tovushlari “dz” (bizning “z”ga yaqin) holatida bo'lgan. So'nggi turkiy aholi tilida “j”ga   aylangan. “ts-dz-j” hodisasi yuz bergan. Xorazmiy tilida faqat shu tilga xos bo'lgan “z” tovushining borligini mashhur rossiyalik tilshunos A.A.Freyman ham qayd qilgan edi. U 1950 yillarda Xorazmga kelib, Islom dinidan oldingi davrdagi xorazmiylar tili, fonetikasini o'rganib, “Xorezmskiy yazыk” nomli kitobini 1953 yilda Sankt-Peterburgda nashr qildirgan. Ushbu kitobda 3000 so'zdan iborat xorazmliklar shevasiga oid so'z va iboralar izohlab o'tilgan. Jumladan, u “s” va “S”ning “dz”ga mos   kelganligini va bunday tovushning sщ-d va osetin tillarida   yo'qligini aytadi.

Shunday qilib, “kant” komponentining ke­yingi davrlarda “ganj”ga aylanishini   qonuniy deb hisoblash   mumkin. So'z oxiridagi “j-ch” hodisasi sof turkiy hodisadir. Nomning birinchi qismi Urning eron tillaridagi “xur” (“xurshid-quyosh) orqali   izohlanishi toponimik qonuniyatga to'g'ri kelmaydi. “Quyosh shahri” yoki “baxt shahri” tipida emotsional-ekspressiv usulda   nom qo'yish toponomiyada deyarlik uchramaydi. Garchi Urganch toponimini xorazmiy davrining “kat” etapiga mansub deb hisoblar ekanmiz, uning izohini ham shu davrdagi tildan, ya'ni eron tillarining sharqiy gruppasiga mansub tillardan bilish mumkin.

Shunday ekan, Urganch   toponimining birinchi komponenti “uru” xorazmiy tilida “katta”   ma'nosini bildirgan va Urukand-Urukanz-­Uruganj-Urganj-Urganch   kabi shakllangan. Demak, bu toponim “katta shahar, katta qal'a” ma'nosiga ega. (“Xorazm toponimlari”, T. “Fan”nashriyoti”, 27-28-betlar).

Ma'lumki qadimda “gur” so'zi   “nur” ma'nosini ifodalashini akademik vatandoshimiz Muhammadjon Yo'ldoshev ta'kidlab o'tgan va   “Gurganj” — “Nurli tuproq” degan ma'noni bildiradi deya hisoblagandi.

XI asrda yashagan buyuk ajdodimiz Mahmud Qoshg'ariy o'zining “Devon-ul-lug'otit turk” asarida Jurjon — Gurgon so'ziga “Chin   yo'lida musulmonlar chegarasidan biri” deya qisqa izoh bergan, biroq manzil sifatida o'rnini ko'rsatib   o'tmagan. Qoshg'ariy asarini nashrga   tayyorlagan S.Mutallibov Jurjon   o'sha davrdagi Xorazmning poytaxti   ekanligini ta'kidlaydi va arab sayyohi Yoqut al Hamaviyning (1179-1229) “Mug'-jamol buldon”   asaridan   misol keltirgandi: “Jurjon Gurgonning arablashganidir. Jurjon Xorazm o'lkasiga tegishli katta   bir shahardir. U Jayhun   qirg'og'idadir.Aslida xorazmliklar Jayhunning sharqidagi Mansura degan shaharda yashar edilar. Jayhun uni yuvib   ketdi. Undan asar ham qolmadi. So'ng ular Gurganchga ko'chdilar. Shahar kundan-kunga kengayib obod bo'ldi. Gurganchni 616 hij­riyda (milodiy 1220 yil) mo'g'ul tatarlar istilo qilib xarob qilmasdan oldin, o'z ko'zim bilan ko'rganman. Men bundan kattaroq, chiroyliroq, to'kisroq bir shahar ko'rganimni bilmayman”.

Tarixiy faktlardan ham   ayonki Xorazmga poytaxt   vazifasini tarix mobaynida   Urga, Mazdakent, Tuproqqal'a, Qo'yqirilganqal'a, Kat, Gurganch, Vazir va Xiva shaharlari bajargan. Yoqut Hamaviy aytgan Xorazm poytaxti Mansura, boshqa manbalarda Kat (Qiyot) deya atalgan   shahar ham o'z davrining mashhur shaharlaridan bo'lib, bu diyorda 973 yilda buyuk alloma Beruniy tug'ilganini ta'kidlash lozim. Ma'lumki Katni Amudaryo suv ostiga olgach, poytaxt milodiy 995 yili yangi hudud — Gurganchga ko'chgan. O'sha   vaqtlarda ushbu shahar — Gurganch   kichikroq shahar   bo'lgan.

“Xorazm shahar emas, umuman o'lkaning nomidir. Poytaxtga kelsak, uni Jurjoniya deb atashadi. Mahalliy aholi uni   Kurkanj (Gurganj) deya ataydi, ammo bu nom arabchalashib   arablarda Jurjoniya deb talaffuz qilinadi” deya yozadi Hamaviy. Biroq arab   sayyohi   va savdogari Hamaviy shaharning ko'rkamligi, boy va obodligidan hayratlangan bo'lsa-da, aynan shahar nomining kelib chiqishi, tarixi haqida ma'lumot berib o'tmagan.

Taniqli huquqshunos va tarixnavis Anvar Shukurov   “Nur ustiga nur yog'sin” nomli asarida (T. 2013 yil) “Urganch-Gurganch-Ko'rganch so'zlaridagi   “u” harfini “o'” deb talaffuz etsak xato bo'lmaydi — O'rganch, Go'rganch, Ko'rganch kabi. Mazkur variantlar o'zagi   aslida “ko'rgon-Qo'rg'on” bo'lganini   faraz etish mumkin. Bunday taxminga   olib kelgan Go'rgan (Ko'rgan) so'zi bilan Amir Temur nomidagi   Ko'ragon (Go'ragon) so'zi arab imlosida bir xil yozilishi   tasodif bo'lmasa kerak. Xorazm poytaxti Go'rganch (Ko'rganch) O'rganch nomi Amir   Temurning Ko'ragon (Go'ragon) laqabi juda qadimgi tarixiy an'anadan darak beradi” (o'sha asar, 66-bet) deya   o'z fikrini bildirib o'tadi. Anvar Shukurovning farazicha   Qo'rg'on-Ko'ragonga, undan so'ng esa O'ragon, O'rgan-Urganchga aylangan bo'lishi mumkin. Albatta bu Anvar   Shukurovning bir taxminiy fikrlari.

Agarki Yoqut Hamaviy kelib o'z ko'zi bilan ko'rgan, hayratlangan Gurganch haqida to'xtaladigan bo'lsak, bu shahar Oks (Amudaryo)ning g'arbiy tomonidan Fil   yoki Mansura (Kat-Shobboz-Beruniy)ning   ro'parasida joylashgan kichik   shaharcha bo'lgan.

1573 yilda jo'shqin   Amudaryoning o'z yo'nalishini   Kaspiyga emas, Orol   tomonga burishi, o'zanini o'zgartirishi   natijasida   Xorazmning qadimiy   shaharlaridan biri bo'lgan   Urganch suvsizlik   sabab   abgor holga kela   bosh­laydi. 1646 yilga kelib   Xiva xoni Abulg'ozi   Bahodirxon (1603-1664)   xaroba   bo'layozgan Urganchni   Amudaryo bo'yidagi hozirgi Xorazm hududiga ko'chirib keltiradi. Shahar nomi o'chmasin deya avvalgi shaharni Ko'hna Urganch, so'nggisini   esa Yangi Urganch   deb atay boshlashdi. Vaqt o'tib, uning nomidagi “yangi”   so'zi xalq tilidan   tushib qoldi.

Urganch nomi bilan   bog'liq bir qancha   qish­loq toponimlari   ham   mavjud bo'lib, ular   Urganji deb ataladi, bu — “urganchlik” degani. Aniqrog'i, mazkur atama urganchliklarning zamon ta'sirida turli davrlarda u yoki bu hududga ko'chib, o'rnashib qolishi bilan bog'liq.

Hozirda yuqorida aytganimizdek, Farg'ona viloyatining Dang'ara, Uchko'prik, Buvayda, Andijon viloyatining   Izboskan, Paxtaobod, Namangan viloyatining   Namangan, Jizzax   viloyatining Forish, Buxoro   viloyatining G'ijduvon tumanlarida   Urganji nomli qishloqlar   bor.

Aynan turli hududlardagi Urganjiy qish­loqlariga keladigan bo'lsak, asrlar davomida bu qishloqlardan faqat nomgina saqlanib qolganmi, degan savol paydo bo'ladi. Demak, tadqiqotchilar oldida Urganjiy qishloqlari orasidagi bog'liqlik, o'zaro yaqinlik, urf-odat, an'analardagi o'xshashlik jihatlarini o'rganish asosiy mavzu bo'lib turibdi.

Umid BEKMUHAMMAD

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

7 + two =