Zamonaviy axborot texnologiyalari va saylov jarayonlari
Ma'lumki, joriy yilning oktyabr oyida mamlakatimizda katta siyosiy tadbir — O'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi bo'lib o'tadi. Mazkur tadbirni yuksak saviyada tashkil etish uchun O'zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan izchil ishlar amalga oshirilmoqda.
Buni milliy saylov tizimiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish borasida hamkor tashkilotlar bilan birgalikda amalga oshirilayotgan ko'lamli ishlar misolida ham ko'rish mumkin.
Mamlakatimizda mazkur yo'nalishda izchil ishlar boshlanganiga uch yildan oshdi. Jumladan, Saylov jarayonini boshqarish axborot tizimiga (SJBAT) asos solinib, Saylovchilarning yagona elektron ro'yxati (SYaER) joriy etildi. Ushbu yangilik 2019 yili mamlakatimiz parlamenti va mahalliy kengashlarga o'tgan saylovlarda muvaffaqiyatli qo'llanildi.
Davlatimiz rahbarining 2018 yil 4 oktyabrda qabul qilingan “Saylov jarayoniga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarori milliy saylov tizimiga Saylov jarayonini boshqarishda axborot tizimi va Saylovchilarning yagona elektron ro'yxatini joriy qilishning huquqiy asoslarini yanada mustahkamlashda muhim omil bo'lmoqda.
Mazkur axborot tizimi huquqiy tajriba tartibida 2017 yil dekabr oyida Toshkent shahrida Xalq deputatlari tuman kengashlari saylovida sinovdan o'tkazilib, mahalliy va xorijiy ekspertlar tomonidan yuqori baholangan edi.
Uning afzalligi shundaki, ushbu tizim “Bir saylovchi — bir ovoz” tamoyilini ta'minlash, bir saylovchining bir necha ro'yxatga kiritilishiga yo'l qo'ymaslik, ma'muriy-hududiy birliklar kesimida hamda xorijda yashab turgan umumiy saylovchilar sonini, saylov okruglari va uchastkalari bo'yicha saylovchilar normalarini belgilash uchun qulay imkoniyat yaratadi. Yagona elektron ro'yxatni qo'llashni tartibga soluvchi normalar Saylov kodeksida ham mustahkamlangan. Shu ma'noda, joriy yilda bo'lib o'tadigan Prezident saylovi nafaqat qonunchilik nuqtai nazaridan, balki texnik-texnologik jihozlarni qo'llash jihatdan ham mutlaqo yangicha shaklda o'tadi.
Joriy yilda “Saylov-2021” portali hamda mobil ilovasining ishga tushirilishi ham ana shunday muhim yangilik sifatida millionlab saylovchilar, saylov tashkilotchilari, ekspertlar, kuzatuvchilar, nomzodlar, partiyalar faollarining og'irini yengil qiladi. Portalga saylov bo'yicha normativ-huquqiy hujjatlar, barcha darajadagi saylov komissiyalarining tarkibi, manzili, telefon raqamlariga oid ma'lumotlar, saylov ishtirokchilariga mo'ljallangan o'quv materiallari, eslatma va uslubiy tavsiyalar, elektron kutubxona hamda savollarga javoblar o'zbek, qoraqalpoq va rus tillarida yuklab boriladi.
2019 yil parlament va mahalliy kengashlarga bo'lib o'tgan saylov kuni mamlakatimizning turli hududlaridagi oltmishta saylov uchastkasiga tajriba-sinov sifatida o'rnatilgan 120 videokamera saylovchilarning ovoz berish jarayonini Markaziy saylov komissiyasining Xalqaro matbuot markaziga va internet orqali onlayn rejimida butun dunyoga namoyish qilib turdi. Yigirmata saylov uchastkasiga ovoz berish chog'ida fuqarolarning shaxsini aniqlash uchun biometrik hujjatlarni “o'qiydigan” oltmishta qurilmadan tajriba sifatida foydalanildi. Joriy yil saylovlarida ushbu amaliyotni yanada kengaytirilgan tarzda qo'llash choralari ko'rilmoqda.
Saylovchilarning yagona elektron ro'yxati o'zi nima?
SYaER — O'zbekiston Respublikasining 18 yoshga to'lgan, doimiy yoki vaqtincha turar-joyga ega fuqarolariga oid ma'lumotlar bazasi. Ro'yxat tuzilayotgan vaqtda tegishli saylov uchastkasi hududida doimiy yoki vaqtincha istiqomat qilib turgan fuqarolar ham saylovchilar ro'yxatiga kiritiladi.
Shakllantirilgan SYaERni Prezident saylovida samarali qo'llash uchun uni yanada takomillashtirish muhim vazifa sifatida belgilandi. Ushbu vazifalar joriy yilning 15 fevralida O'zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining Raisi tomonidan tasdiqlangan Saylov jarayonini boshqarish axborot tizimi va Saylovchilarning yagona elektron ro'yxatini takomillashtirishga doir chora-tadbirlar rejasida o'z ifodasini topdi.
Ayni paytda, SYaERni shakllantirish uchun mas'ul organlar ro'yxati kengaytirildi. Ro'yxatda saylovchining nafaqat biometrik pasportiga oid, balki jismoniy shaxsning identifikatsiya ID-kartasi seriyasi va raqamiga doir ma'lumotlar ham inobatga olinadigan bo'ldi.
Shakllantirilgan SYaERdagi ma'lumotlarni yangilash va dolzarblashtirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Ichki ishlar, Mahalla va oilani qo'llab-quvvatlash vazirliklari, Davlat soliq qo'mitasi huzuridagi Kadastr agentligi, mahalliy hokimliklar vakillaridan iborat ishchi guruhlar tomonidan joylarda fevral-may oylarida fuqarolarning yana bir bor xatlovi o'tkazildi. Xatlov natijalari joylarda tashkil etilgan ishchi guruhlarning shtablari yordamida Ichki ishlar vazirligining “Manzil” dasturida 21 milliondan ziyod fuqaroning pasport ma'lumotlari turar-joy kadastr raqamiga bog'lab chiqildi. Xatlov jarayonida Kadastr agentligi tomonidan taqdim etilgan 7 millionga yaqin xonadonning barchasi o'rganildi va ko'chmas mulk ob'yektining kadastr raqami aniqlashtirildi.
Amalga oshirilgan bunday ishlar samarasida endi dadil aytish mumkinki, mabodo, saylovchilar ro'yxatida xato va noaniqliklar aniqlansa, har bir fuqaro tegishli saylov komissiyasiga murojaat etishi mumkin. Muammo zudlik bilan bartaraf etiladi.
Deylik, biror saylovchining yashash joyi o'zgarsa, boshqa yerda vaqtinchalik ro'yxatdan o'tsa, bu o'zgarish SYaERda o'z aksini topadi. Saylovchining faqat bir joyda bir marta ovoz berishiga xizmat qiladi. Har bir saylovchining qaerda, qachon ovoz bergani yoki bermagani yagona bazada qayd etiladi. Shuningdek, butun oila nomidan bir kishi kelib ovoz berishi holatlariga ham chek qo'yiladi.
Saylovchilarning yagona elektron ro'yxati saylovchilar uchun yana ko'plab qulayliklar yaratadi. Masalan, saylovchi Markaziy saylov komissiyasi saytini va Yagona interaktiv xizmatlar davlat portalini ochib, pasport ma'lumotlarini kiritish orqali o'zining qaysi saylov uchastkasiga taalluqli ekanini va saylov uchastkasi joylashgan manzilni osonlik bilan aniqlashi mumkin bo'ladi. Mazkur xizmat saylov kampaniyasi davrida ishga tushiriladi.
Saylov jarayonlariga zamonaviy axborot texnologiyalarining joriy etilishi ilk bor Saylov kodeksi asosida o'tadigan Prezident saylovini milliy saylov qonunchiligi va umume'tirof etilgan xalqaro standartlar va prinsiplar asosida demokratik, ochiq-oshkora tashkil etishga xizmat qiladi.
Sherzod Alimov,
O'zbekiston Respublikasi
Markaziy saylov komissiyasi Kotibiyatining axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo'limi boshlig'i.