ChORASIZNING ChORASI

yoxud matbuot inqirozdan qanday qutuladi?

Hozir mamlakatimizdagi zamonaviy mediamakon yangi tashkiliy-texnologik jarayonlarni shiddat bilan boshdan o'tkazmoqda. Pirovardida XXI asr o'zbek jurnalistikasi nazariyasi va amaliyotida ham ko'plab o'zgarishlar ro'y bermoqda. Davlatimiz rahbari shu yil 26 iyun kuni Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlariga yo'llagan bayram tabrigida ta'kidlaganidek, “Mamlakatimizdagi barcha siyosiy-ijtimoiy institutlar kabi O'zbekiston jurnalistikasi ham hozirgi raqamli texnologiyalar davrida yangi shakllanish jarayonini boshidan kechirmoqda.

Bugun avlodlar, ijodiy mak­tablar, an'analar, tushuncha va tasavvurlar yangilanmoqda. Internet zamoni o'z talab va qoidalarini ilgari surmoqda. Ana shunday murakkab o'tish davrida milliy jurnalistikamiz ilgari kuzatilmagan turli sinov va qiyinchiliklarga ham duch kelayotganini e'tirof etish va ularni birgalikda bartaraf qilish haqida o'ylashimiz lozim”.

Shu bilan birga, o'zbek mediamakonining turli segmentlarida OAV va milliy jurnalistikamizga nisbatan tanqidiy qarashlar ham shakllanmoqda. Buni media haqidagi nazariyalar bilan mediaindustriyalar faoliyati o'rtasida katta tafovut yuzaga kelayotganidan ham bilib olish mumkin. Bundan tashqari, zamonaviy inson hayoti va ijtimoiy taraqqiyot jarayonida raqamli medianing o'rni ham tobora katta ahamiyat kasb etmoqda.

Zamonaviy jurnalistika va ommaviy axborot vositalari tarixiy transformatsiyalashuv jarayonida turibdi. Buyuk britaniyalik taniqli sotsiolog, ommaviy kommunikatsiya nazariyotchisi Denis Makkueyl aytganidek, “OAV uchta muhim kuch kesishgan nuqtada — iqtisod, siyosat va texnologiyalarning qoq markazida joylashgan”. Amaliyotda mana shu uchta kuch mamlakatimizdagi OAV taraqqiyotiga ham turli davr­larda turlicha ta'sir etib kelmoqda. Ayniqsa, buni keyingi o'n yilliklarda — yangi texnologiyalarning kirib kelishi, konvergent muhitning paydo bo'lishi jarayonida yanada yaqqolroq kuzat­yapmiz. Ko'p­lab xalqaro tadqiqotchi olimlar “Nima uchun an'anaviy jurnalistika chuqur inqirozga yuz tutdi?” degan savolga javob topishga harakat qilmoqda. Ularning fikricha, bu “inqiroz” an'anaviy OAVning o'ziga xos biznes modeli bilan bog'liq. Chunki hozir har bir odam xohlagan manbadan istagancha axborot olish imkoniga ega. Buning ustiga ular yana barcha axborotni bepul taqdim etadi. Aholining esa axborot uchun pul to'lash majburiyati kundan-kun kamaymoqda. Shuning uchun auditoriya axborot manbai sifatida gazetalar va hatto televideniega ham kam murojaat qilmoqda. Tabiiyki, qaerda mushtariy, o'quvchi, tomoshabin, internet foydalanuvchisi ko'p bo'lsa, reklama o'sha yoqqa qarab “qochadi”.

Mamlakatimizda chop etib kelinayotgan gazeta-jurnallar keyingi yillarda boshqa ommaviy axborot vositalari singari katta o'zgarishlarga duch keldi. Ushbu o'zgarishlarning barchasi ham bosma nashrlar foydasiga hal bo'layotgani yo'q. Lekin shu bilan birga, ularning aksariyati davr va jamiyatning ajralmas qismiga aylandi va o'quvchilarning eh­tiyojini qaysidir ma'noda qondirib kelmoqda. Bosma nashrlardagi zamonaviy o'zgarishlar, avvalo, eng yangi texnolo­giyalardan faol foydalanish jarayonida ko'zga tashlanmoqda.

Prezidentimizning soha xodimlariga yo'llagan tab­rigida qayd etilganidek, mamlakatimizda bugungi kunda 1893 dan ortiq ommaviy axborot vositasi faoliyat yuritmoqda.

O'zbekiston Jurnalistlari ijodiy uyushmasi saytidagi ma'lumotga ko'ra, ayni paytda gazetalarning sanoqlisigina o'n mingdan ko'proq adadda chop etil­yapti. Hududlardagi aksariyat gazetalarning adadi esa mingtaga ham bormaydi. Bu esa ularning faqat zararga ishlayotganini ko'rsatadi.

Ko'p mutaxassislarning fikricha, gazetalarning o'z an'analariga befarq munosabatda bo'lishi doimiy mushtariylarning ketib qolishiga sabab bo'lishi mumkin. Shunga qaramay, hozir zamonaviy nashr deganda, avvalo, yuqori darajadagi interaktivlik bilan mediamahsulotlarga kirish (yoki uni sharh, blog, mualliflik ruknlari va bosh­qalar orqali yaratish) imkoniyatini beradigan veb-sayt­lar tushuniladi. Yangi mediaplatformalar (axborot yetkazuvchilar)ga veb-saytlar, jurnal va gazetalarning iPad versiyalari, mobil (smartfonlar uchun) va boshqa turli ilovalar, 3G televidenie, mp3 pleerlar, infoekranlar, media­ekranlar kiradi.

Yangi davrga xos asosiy xususiyatlar (ashaddiy raqobatchilik, o'zgaruvchanlik, axborot globallashuvi, raqamlashtirish) ta'sirida ommaviy axborot vositalarining vazifasi va mazmuni keskin o'zgarmoqda. Jumladan, matbuotning ham asosiy xususiyatlari o'zgardi. Ommaviy axborot vositalari tobora ko'proq universallashmoqda. Super va interfaollik xususiyatlariga ega bo'lmoqda. Texnologik yangi­liklar auditoriyaga kontentni qabul qilish uchun yangi (raqamli foto, video, audio va hokazo) imkoniyatlarni ochib bermoqda. Matbuotning zamonaviy modellari ishlab chiqilmoqda va amalda qo'llanmoqda. Bu OAVni jamoatchilik bilan aloqalar vositasi, fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish institutiga aylantirmoqda.

Hozir aynan matbuotda turli yoshdagi xodimlar ishlaydi. Tahririyatlarning ijodiy guruhlari qisqartirilmoqda. Turli lavozimlarni birlashtirishga majbur bo'linmoqda. Gazetalar reklama bozorida o'z pozitsiyasini boy bermoqda. Hududiy bosma nashrlardagi xodimlarning o'rtacha yoshi pensiya yoshiga yaqinlashmoqda. Bu esa konservatizm va qaror qabul qilishda moslashuvchanlik kabi tendensiyalarni paydo qilmoqda. Shuning uchun ham ko'p gazetalar bir xil qolipdagi intervyular, janr qoidalariga mos kelmaydigan materiallar, odatiy hisobotlar bilan to'lib toshgan.

Aloqa yangi turlari (internet, mobil kontent)ning tez tarqalishi bosma nashrlarni reklama bozoridan siqib chiqarmoqda. Ba'zi nashrlar qog'oz variantini tark etib, faqat internet platformasida qolmoqda.

Bosma nashrlar faoliyatini qo'llab-quvvatlash uchun ijtimoiy buyurtma yoki davlat granti ko'rinishida tanlovlar o'tkaziladi. Ijtimoiy buyurtma uchun biror tashkilot (Ichki ishlar, Sog'liqni saqlash, Adliya vazirliklari va hokazo) fondidan mablag' ajratiladi. Bunday rag'batlardan aksariyat nashrlarning xabari yo'q. Bilganlari ham medialoyiha ishlab chiqib bazo'r qo'lga kirit­yapti. Ba'zi hollarda ajratilayotgan mablag' juda kam bo'lgani uchun nashrlar tanlovda qatnashmay qo'ya qoladi. Sababi, to'ldiriladigan hisobotlar talaygina. Shu o'rinda aytib o'tish kerakki, televidenie uchun ajratiladigan pullar nashrlar grantlaridan ancha ko'p. Shunday nuqtai nazar ba'zi “gigant” va oddiy nashrlar orasida ham kuzatiladi. Bu holatdan ayrim jurnalistlarda norozilik kayfiyati uyg'onmoqda.

Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligining O'zbekistondagi ommaviy axborot vositalarining holati to'g'risidagi o'tgan yilgi hisobotiga ko'ra, mamlakatimizdagi bosma ommaviy axborot vositalari bozori chuqur inqiroz holatida. Bosma nashrlar mushtariylari faolligi keskin pasaygan. Buning oqibatida “Toshkent oqshomi”, “Vecherniy Tashkent” gazetalari, “Jajji akademik” jurnali kabi o'nlab nashrlar faoliyatini to'xtatgan.

Shu o'rinda ommaviy axborot vositalari va hokimiyat o'rtasidagi hamkorlikning nomuvofiq shakllari haqida ham gapirish mumkin. Ommaviy axborot vositalari hokimiyat tomonidan qo'yilayotgan “o'yin qoidalari”ga rioya etishga majbur qilinmoqda. Ba'zi mavzularga tabu qo'yish, siyosiy jihatdan o'zini o'zi senzura qilishdan o'zga chorasi qolmayapti. OAV bir tomondan jamiyatdagi siyosiy plyuralizm va axborot bozoridagi erkin raqobat sharoitida faoliyat yuritadi. Boshqa tomondan ular hokimiyat organlariga juda bog'liq, ya'ni hokimiyat qo'l ostidagi korxonalarga aylanib qolgan. Nashr sahifalari ko'pincha rasmiy hujjatlar, hisobotlar, shablon suhbatlar bilan to'ldiriladi. Buni ko'proq ijtimoiy-siyosiy gazetalar sahifalarida uchratish mumkin.

So'nggi paytlarda ko'pgina tahririyatlar QR kodlardan foydalanmoqda. Masalan, “Yangi O'zbekiston”, “Xalq so'zi”, “Pravda Vostoka”, “Narodnoe slovo”, “Hurriyat”, “O'zbekiston ovozi”, “Mahalla”, “Nuroniy”, “Zarafshon”, “Do'stlik bayrog'i”, “Farg'ona haqiqati” va boshqalar bu texnologiyani samarali qo'llamoqda.

Jahon amaliyotida bepul gazetalar hisobiga bosma nashrlarni saqlab qolishga urinish kuzatilmoqda. Yoki OAVni qo'llab-quvvatlash uchun ixtiyoriy soliq yig'imlari joriy qilingan bir payt­­da bizda “gazeta kerakmas” degan iddaolarni ham ilgari surilmoqda. “The Washington Post”, “Chicago Tribune”, “Chicago Sun-Times” va “The Dallas Morning News” ham bunday g'oya­dan chetda qolib ketmadi. Ular gazetalarni tekin tarqatish yo'li bilan raqobatchilarni yengish va yoshlarni gazeta mutolaasiga qaytarishga urinmoqda. Qolaversa, yoshlar auditoriyasini jamlash orqasidan yangi reklama beruvchi hamkorlarni topish nihoyatda muhim vazifa hisoblanadi.

Shu o'rinda xorijiy nashrlarning, xususan, zamonaviy Amerika ommaviy axborot vositalarining rivojlanishini belgilaydigan va muqarrar ravishda butun dunyo­­ga ta'sir ko'rsatadigan asosiy tendensiyalar mavjud. Ular quyidagicha:

Birinchidan, asosiy e'tiborni algoritm va ma'lumotlarga qaratish. Ya'ni har qanday zamonaviy media yangiliklar bo'limining asosiy tarkibiy qismi jonli ekranda aylanayotgan, saytlarga kirayotgan audito­riyaning ko'rsatkichi hisoblanadi. Har qanday holatda ham gazetalarda raqamlarga harflardan kam e'tibor berilmaydi.

Ba'zi tahririyatlar ushbu raqamlarning barchasini ko'rib chiqib, uni qayta ishlab, qonuniyatlarni shakllantiradigan maxsus tahlilchilarni yollaydi. Masalan, ular falon sarlavha yaxshiroq chiqibdi yo manavi material hech qanday ta'sir kuchiga ega emas, shuning uchun muallifini bemalol ishdan bo'shatish mumkin qabilida maslahatlar beradi.

Ikkinchidan, tahririyatlarda asosiy vazifasi auditoriyani keng jalb etish bilan shug'ullanadigan odamlar paydo bo'lmoqda. To'g'ri, bu vazifani ba'zi tahririyatlar hozir ham eski tartib bo'­yicha jurnalistlarning o'ziga yuklamoqda. Lekin asta-sekinlik bilan bo'lsa-da, bu endi yetarli emasligi barchaga ayon bo'lmoqda. “The Washington Post” gazetasida auditoriyani keng jalb etish uchun o'nlab mutaxassislar ishlaydi. Ularning asosiy vazifasi — jurnalistlarga ijtimoiy tarmoqlardagi hikoya syujetlarini qanday tarzda taqdim etish yoki istehzo va kesatiq sharhlarga qanday javob berish haqida maslahatlardan iborat.

Amerikalik mediamenejerlar o'quvchilarni jalb qilish zamonaviy ommaviy axborot vositalari uchun eng asosiy muammo ekanini va buni faqat yaxshi tahlil-mazmun berish bilangina hal etish mumkinligini angladi. Ushbu tahlil-mazmunni “sotish” va uning iste'molchisi bilan faol muloqotga kirishish talab etiladi.

Shu kabi ehtiyojlar yangi-yangi format (shakl)larning paydo bo'lishiga olib keldi. Masalan, “USA Today” tahririyati o'zining hatto ishlab chiqarishga doir yig'inlarini ham videotasvirga olmoqda. So'ng ushbu videoni material bilan bir vaqtning o'zida tarmoqlarga joylashtiradi. Tahririyat bu bilan qarorlarni qabul qilishda shaffof­likka amal qilayotganini ko'rsatadi va minglab sinchkov o'quvchi (tomoshabin)larni jalb qiladi.

Uchinchidan, mehnat bozori tobora o'zining shaxsiy auditoriyasiga ega bo'lganlarni qadr­lamoqda. AQSh gazetalariga endi “oltin qalam” egalari (ular o'zi shundoq ham ko'p) kerak bo'lmay qolyapti. Mashhur internet tadbirkori va amazon.com asoschisi, milliarder Jeff Bezos 2013 yilda “The Washington Post”ni sotib olganida, u kiritgan o'zgartirishlardan biri bu gazetachilikda tajribasi bo'lmagan, ammo ijtimoiy tarmoqlarda o'n minglab obunachilari bo'lgan odamlarni ishga yollash bo'ldi. Gazeta auditoriyasi ana shu kichik-kichik auditoriyalar hisobiga darrov ko'tarildi.

“The Washinton Post”ning boshqaruvchi muharriri Emilio Garsiya-Ruysdan “Gazetangizga “oltin qalam” sohibi yoki tvitterda olti-etti ming obunachisi bo'lgan “raqamli yigitcha”ni ishga olish tanlovi qo'yilsa, kimni tanlagan bo'lardingiz?” deb so'rashganida “AQSh mehnat bozori shundoq ham “oltin qalam” egalari bilan to'lib tosh­gan. Biz raqamli audito­riyamizni kengaytirishimiz kerak”, deb javob bergan edi.

Xulosa: gazetalarimizda chuqur tahliliy materiallar yetishmayapti. Janr­lardagi bir xillik, hokimiyat manfaatlariga ta'sir qiladigan muammoli, tahliliy, tanqidiy materiallarning juda kamligi, shuningdek, jurnalistlarning kasbiy mahorati pastligi, matbaa sifati haminqadarligi, gazetalarning tartibsiz nashr etilishi mushtariylar auditoriyasini o'zidan uzoqlashtiryapti.

Shu bois, yangi media muhitida matbuot o'ziga xos o'rnini topishi, bozorning muhim segmenti ekani, hokimiyat va jamiyat o'rtasidagi o'zaro ko'prikka aylanishi ayni payt­­da juda muhim.

Akbar NURMATOV,

O'zbekiston jurnalistika va

ommaviy kommunikatsiyalar universiteti

dotsenti, filologiya fanlari nomzodi.