Mustaqil milliy armiyamiz tarixi: kecha va bugun

Armiya faqat qurol va aslaha bilan emas, ona-Vatan uchun jonini ayamaydigan harbiylar bilan qudratlidir.

Shavkat MIRZIYOYEV

Shu yilning 12 yanvar kuni O'zbekiston Respublikasi Prezidenti, Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo'mondoni Shavkat Mirziyoyev raisligida Xavfsizlik kengashining qurolli kuchlar va harbiy-ma'muriy sektorlarning 2023 yildagi faoliyati yakunlari va yaqin istiqbolga mo'ljallangan vazifalar muhokamasiga bag'ishlangan kengaytirilgan yig'ilishi bo'lib o'tdi. Unda, avvalo, harbiy xizmatchilar va yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash tizimini takomillashtirish, milliy armiyamizni yanada rivojlantirish hamda mamlakatimiz mudofaa qobiliyatini mus­tahkamlash, harbiy-ma'muriy sektorlar, mudofaa sanoati faoliyati samaradorligini oshirish singari dolzarb masalalar muhokama qilindi.

— Bugungi kunda har birimiz amalda Vatan himoyachisi bo'lishimiz, yoshlarimizni ham shu ruhda kamol toptirishimiz zarur, — dedi Prezidentimiz.

Zero, bugungi notinch va dolg'ali zamonda har bir mustaqil davlat birinchi navbatda xalqi, yurti daxlsizligini himoya qilish uchun barcha zarur chora-tadbirlarni ko'rmasa, uning uchun ertangi kungi erki, mus­taqilligini o'zga birov kelib himoya qilib bermaydi. Shu o'rinda milliy armiyamizning istiqlol yillarida bosib o'tgan tarixiga muxtasar nazar tashlash o'rinlidir.

Darhaqiqat, barcha sohalar singari milliy armiyamiz mustaqilligining qo'lga kiritilishi — ma'lum bir qiyinchilik­lar va to'siqlarni yengib, bosqichma-bosqich islohotlarni amalga oshirish asosida erishilgan.

1989 yilning oxirida sovet armiyasi safida xizmat qilib qaytganlarning ro'yxati tekshirilganda, birgina tinchlik davrining o'zida, hech bir sababsiz 430 nafar o'zbekistonlik askarning armiyada vafot etganligi ma'lum bo'lgan. Yurtimizdagi harbiy kadr­lar masalasida ham ahvol juda achinarli edi. Chunonchi, 1990 yili O'zbekis­tonda xizmat qilayotgan harbiy ofitserlar tekshirilganda, O'zbekiston mudofaa tizimida xizmat qilayotgan barcha ofitserlarning atigi 0,6 foizi (e'tibor bering, hatto 1 foiz ham emas) milliy kadrlar hisobiga to'g'ri kelar ekan. O'zbekistonda tug'ilgan ko'plab harbiy ofitserlar SSSR­ning maxfiy topshiriqlarini bajarish maqsadida boshqa hududlarga jo'natilar, ayrim hollarda ularning yo o'ligi uylariga qaytar, yoki nom-nishonsiz yo'q bo'lib ketar edi. Aynan sobiq markaz partiyasi mansabdorlarining aralashuvi natijasida yuqoridagi salbiy raqamlar shakllangan. 1990 yil 26 avgust­­da O'zbekistonda “Qurolli Kuchlardagi partiya tashkilotlarini tugatish to'g'risida”gi qarori esa raqamlarning ijobiy tomonga o'zgarishiga katta turtki bo'ldi. Natijada 1990 yilning o'zida sobiq SSSR ichki qo'shinlarida xizmat qilayotgan 300 nafar o'zbekistonlik harbiy xizmatchi o'z ixtiyori bilan endi O'zbekiston Qurolli Kuchlarida xizmat qilish xohishini bildirdi va tez orada Res­publika rahbariyatining sa'y-harakati bilan ularning orzu-umidlari amalga oshiriladi.

Mustaqilligimiz e'lon qilingach, 1991 yil 6 sentyabrda Mudofaa ishlari vazirligi tuzildi. 1992 yil 3 iyulda Prezident farmoniga binoan “Mudofaa ishlari vazirligi” Mudofaa vazirligiga aylantirildi. Bu farmon asosida sohada keng qamrovli o'zgarishlar boshlandi, qator qonunlar (“Mudofaa to'g'risida”, “Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to'g'risida” va hokazo) qabul qilindi. 1993 yil 22 noyabrda “O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari harbiy qismining Jangovar bayrog'i to'g'risida”gi Prezident Farmoni imzolanib, Qurolli Kuchlar Jangovar bayrog'ining yagona namunasi belgilandi.

1993 yil 29 dekabrda “Vatan himoyachilari kunini belgilash to'g'risida” O'zbekiston Respublikasining Qonuni e'lon qilindi va “14 yanvar — Vatan himoya­chilari kuni” sifatida bayram qilinadigan bo'ldi.

Mustaqillikdan oldin, ittifoq davrida bunday bayram 23 fevralda nishonlangan. Ammo ushbu ikki sana orasidagi tafovutlar yer bilan osmoncha farq qilar edi. Sababi, SSSR tarkibidagi (Rossiyadan tashqari) respublikalarning hech qaysisi 23 fevral sanasidagi voqea­-hodisaga aloqador emas edi. Chunki 1918 yil 2 fevralda Chor Rossiyasida boshlangan Fuqarolar urushi 1920 yil 23 fevralda hukumatning g'alabasi bilan tugaydi. Ayni shu voqeadan so'ng sobiq sovet davlati armiyasi va dengiz floti har yili 23 fevralni bayram sifatida nishonlaydi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 14 yanvardagi “O'zbekiston Respublikasi hududida joylashgan harbiy qismlar va harbiy o'quv muassasalari to'g'risida”gi qaroriga binoan mamlakatimiz hududidagi barcha harbiy tuzilmalar respublika tasarrufiga olindi. Ko'p o'tmay, ya'ni:

1) 1992 yil 18 mayda Harbiy aviatsiya, havo desanti, razvedka qo'shinlari va ta'minot qismlari;

2) 12 noyabrdan Havo hujumiga qarshi harbiy qismlar;

3) 13 noyabrdan va nihoyat Kimyoviy harbiy qismlar respublikamiz tasarrufiga olindi.

1992 yil 24 martda O'zbekiston davlat chegarasini, hududiy daxlsizligini bevosita ta'minlash maqsadida O'zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati (hozirgi Davlat xavfsizlik xizmati) tasarrufida “Chegara qo'shinlari” tuzildi. Keyingi masala esa harbiy kadrlar, ofitserlar tizimini takomillashtirish edi. Toshkent oliy tank-qo'mondonlik bilim yurti 1993 yil 1 apreldan boshlab “Chirchiq oliy tank qo'mondonlik-muhandislik bilim yurti” deb qaytadan nomlanib, faoliyatini yangicha tartibda bosh­ladi. Hozirgi kunda mazkur harbiy bilim yurtida 9 ta bakalavriat yo'nalishida ofitserlarni tayyorlash uchun o'qishga qabul qilinadi. 1995 yilning sentyabr oyida O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari akademiyasiga asos solindi. 2017 yil 25 aprelda Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo'mondonining farmoniga asosan avvalgi Toshkent oliy umumqo'shin qo'mondonlik bilim yurti bazasida yangi va zamonaviy Qurolli Kuchlar akademiyasi tashkil etildi.

Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 20 iyundagi qarori va Mudofaa vazirining 1994 yil 9 iyuldagi buyrug'iga asosan Jizzax oliy harbiy aviatsiya bilim yurti tashkil etilgan edi. Mazkur harbiy bilim yurti 2018 yil 18 yanvarda Prezident qaroriga muvofiq “O'zbekiston Respublikasi Oliy harbiy aviatsiya bilim yurti” deb qaytadan nomlanib, Jizzax shahridan Qarshiga ko'chirildi. O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 17 yanvardagi qaroriga asosan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va aloqa sohasida yuqori malakali ofitser kadrlar tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universitetining Maxsus fakulteti Mudofaa vazirligi Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va aloqa harbiy instituti etib qayta tashkil etildi.

Bundan tashqari, 2000 yildan boshlab Qurolli Kuchlar tizimida harbiy yo'nalishdagi litseylar fao­liyati yo'lga qo'yilgan edi. 2007 yil 22 mayda O'zbekis­ton Respublikasi Prezidentining “Harbiy akademik litseylar faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qaroriga muvofiq barcha harbiy litseylar harbiy-kasbiy yo'nalishdagi litseylarga aylantirildi. 2017 yil 5 iyulda esa O'zbekiston Res­publikasi Prezidentining Farmoniga muvofiq barcha harbiy akademik litseylarga “Temurbeklar maktabi” maqomi berildi. Ushbu harbiy bilim yurtlari va Temurbeklar maktablarida kelajakda harbiy mutaxassis bo'lish orzusidagi yoshlar uchun barcha sharoitlar yaratildi.

Mustaqillikdan so'ng, ilk bor 1995 yil 30 avgust­­da O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq uchinchi sessiyasida O'zbekiston Respublikasi Harbiy doktrinasi qabul qilingan edi. 2003 yil 3 fevralda esa mamlakatimiz Mudofaa doktrinasi muhokama qilindi. 2018 yil 9 yanvarda O'zbekiston Res­publikasi Prezidenti, Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo'mondoni Shavkat Mirziyoyev “O'zbekiston Respublikasining mudofaa doktrinasi to'g'risida”gi Qonunni imzoladi. Aytish joizki, yildan-yilga Mudofaa tizimiga oid mavjud muammolarning amaliy yechimi sifatida qator qonun va farmonlar qabul qilinmoqda. Birgina 2019 yilning o'zida mudofaa sohasida 7 ta qonun, 50 ta farmon va qarorlar, 20 dan ortiq dasturlar va  “yo'l xaritalari” qabul qilingani fikrimiz dalilidir.

2018 yilning 10 yanvarida Xavfsizlik kengashining kengaytirilgan tarkibdagi majlisi bo'lib o'tdi. Prezidentimiz mazkur yig'ilishda bugungi kun yoshlarida harbiy-vatanparvarlik ruhini mustahkamlash masalasi ustuvor masala sifatida turmog'ini alohida ta'kidladilar. “Buyuk sarkardalar Jaloliddin Manguberdi yoki Amir Temurning hayoti va harbiy mahorati haqida hamma ham yetarli bilimga egami? Vaholanki, bu ajdodlarimizning g'alabalari, strategiya va taktikalarini dunyodagi ko'plab harbiy maktab va akademiyalarda bugun ham o'rganishadi”, — deb e'tirof etildi. Harbiy ta'lim masalasiga alohida e'tibor qaratish maqsadida maktablardagi harbiy tayyorgarlik darslariga shu hududda xizmat qilayotgan, yuksak insoniy va kasbiy xususiyatlarga ega jangovar ofitserlarni jalb etish, o'quvchilarni harbiy qismlarga olib borish va xizmat jarayonlari bilan yaqindan tanishtirish bo'­yicha topshiriqlar berildi. 2018 yil 23 fevralda yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiya­lashga doir ishlar samaradorligini oshirish va faollashtirish, ularning ongiga vatanparvarlik, mardlik tuyg'ularini singdirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining “Yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalash konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida”gi qarori qabul qilindi. Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo'mondoni Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 14 mayda “O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari harbiylari va ularning oila a'zolarini ijtimoiy qo'llab-quvvatlashga oid qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida” qabul qilingan qaroriga binoan, harbiy xizmatchilarning farzandlari uchun respublika oliy ta'lim yurtlariga 5 foizlik davlat granti asosida qabul kvotasi ajratildi. Shuningdek, harbiy xizmatchilar doimiy ravishda zamonaviy uylar bilan ta'minlanmoqda. Birgina misol, O'zbekiston Respub­likasi Prezidenti, Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo'mondoni Shavkat Mirziyoyevning O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari tashkil etilganligining 27 yilligi va Vatan himoyachilari kuni munosabati bilan yo'llagan bayram tabrigida 2019 yilning o'zida harbiy xizmatchilar uchun imtiyozli kreditlar asosida 116 ta ko'p qavatli uy foydalanishga topshirilishi belgilandi va reja asosida bajarildi.

Prezident Shavkat Mirziyoyev 2023 yil 31 yanvar kuni “O'zbekiston Respublikasi Qurolli kuchlarini qurollantirish va mudofaa sanoati sohasida davlat boshqaruvini takomillashtirish bo'yicha chora-tadbirlar to'g'risida”gi Farmonni imzoladi. Shu asosda, Mudofaa sanoati davlat qo'mitasi (2017 yil 20 noyabr) negizida Mudofaa sanoati agentligi (Mudofaa vazirligi huzurida) hamda Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi huzurida “O'ztextreyd” davlat unitar korxonasi tuzildi. Mazkur farmon ijrosi asosida yurtimizdagi barcha turdosh korxonalarni birlashtirgan Mudofaa sanoati agentligining tashkil qilinishi milliy mudofaa sanoat kompleksini shakl­lantirish yo'lidagi muhim qadam bo'ldi.

2016 yildan boshlab milliy armiyamizni isloh qilish, Qurolli Kuchlarning tashkiliy tuzilmasini va dislokatsiya tizimini takomillashtirish, qo'shinlarni zamonaviy qurol-yarog' va texnika namunalari bilan jihozlash, harbiy xizmatchilarning jangovar tayyorgarligi va shayligi, kasbiy mahoratini oshirishga alohida e'tibor qaratib kelinmoqda. Qo'shinlarning eng zamonaviy turdagi harbiy texnika va qurol-yarog'lar bilan ta'minlanishi va so'nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar natijasida O'zbekiston armiyasi 2023 yil 1 yanvar holatiga ko'ra dunyodagi eng kuchli armiyalar reytingida 145 davlat orasida 62-o'rinni egalladi (harbiy kuchlarning global indeksi 50 ga yaqin omillarni hisobga olgan holda tuziladi). Buyuk Britaniyada o'tkazilgan, dunyoning 90 dan ortiq mamlakat harbiylari ishtirok etgan nufuzli “Kembriya patruli” tanlovida harbiylarimiz 123 jamoa orasida birinchi o'rinni egallagani sohadagi amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning o'rinli ekanligini ko'rsatib beradi.

Hozirgi kunda Yangi O'zbekistonning mus­taqil milliy armiyasi barcha zamonaviy qurol-aslahalar va harbiy texnikalar bilan ta'minlab kelinmoqda. Bu masala haqida Prezidentimiz, Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo'mondoni fikr bildirar ekan: “Milliy armiya 2030 yilga qadar eng zamonaviy qurol-aslaha va harbiy texnika bilan ta'minlanadi”, deb ta'kidladi. Haqiqatan ham, Milliy armiyamizda qisqa fursat ichida juda ham ko'plab islohotlar amalga oshirildi. Va bu islohotlar o'z natijasini bermoqda. 2016 yildan hozirgi kunga qadar jami 580 dan ortiq tezkor-jangovar tayyorgarlik tadbirlari o'tkazildi, ularda Qurolli Kuchlarning 35 mingdan ziyod harbiy xizmatchilari ishtirok etdi. Zamonaviy, professional Milliy armiyamiz qisqa muddat ichida biz kutgandan ham oldinroq shakllandi. Hozirgi kunda esa haqiqiy rivojlangan armiyamizga tayangan holda tinch-totuv yashayap­miz. Qurolli Kuchlarimiz bor ekan, mustaqilligimizga, tinchligimizga qarshi qaratilgan har qanday tashqi xavflar, ularni oziqlantiruvchi kuchlar va kimsalar o'zlarining mash'um niyatlariga hech qachon yeta olmaydi. Zero, mudofaa tizimida amalga oshirilayotgan islohotlardan ko'zlangan bosh maqsad mamlakatimiz xavfsizligi va xalqimiz tinchligini ta'minlashdir.

Kuni kecha O'zbekiston Respublikasi Prezidenti, Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo'mondoni Shavkat Mirziyoyevning Qurolli Kuchlar tashkil etilganining 32 yilligi va Vatan himoyachilar kuni munosabati bilan yo'llagan bayram tabrigida ham xalq va armiya bir tanu bir jon ekanligi alohida ta'kidlandi. Unda aytilganidek, “…g'alaba taqdirini, avvalo, qo'shinning jangovar ruhi va tayyorgarligi, ma'naviy qud­rati va mustahkam irodasi xal qiladi.”

Mard va jasur harbiy xizmatchilarimizning ana shunday jangovar ruhi hamisha baland bo'lsin!

Zavqibek MAHMUDOV,

O'zbekiston FA Tarix instituti ilmiy xodimi.