Yo'l quruvchi

Nikolay Xaytov

Muallif haqida: Nikolay Xaytov — bolgar yozuvchisi, dramaturg, publitsist. 1919 yil 15 sentyabrda Bolga­riyaning Yavrovo shahrida tug'ilgan. “Yovvoyi ertaklar” to'p­lami, qator hikoya va ocherklari bilan tanilgan. 2002 yilning 30 iyunida, 82 yoshda Bolgariyaning Sofiya shahrida vafot etgan.

Kecha uyimga “Yo'l nazoratchisi” kelib, “Vlasho sen bo'lasanmi?”—deb so'radi. Va “Yo'l boshqarmasining boshlig'i “uni huzurimga olib kel”, deb buyruq berdi”, dedi.

— Buyruq bergan bo'lsa, boraveramiz-da.

U meni, to'ppa-to'g'ri boshqarma bosh­lig'ining eshigiga ro'para qildi-da: “Eshikni taqillat, bosh kiymingni yechib ichkari kir!”—dedi.

Men bosh kiymimni yechib, ichkari kirdim. Boshliq stolni u tomonida gazeta o'qib o'tirardi.

— Kuningiz xayrli bo'lsin, muhtaram boshliq!

— Nima kerak senga?-deb so'radi bosh­liq, gazetadan bosh ko'tarmay.

— Chaqirtirgan ekansiz, o'sha Vlasho men bo'laman.

“Vlasho” so'zini eshitishi bilan darhol gazetani stolga qo'ydi.

— Ha-a-a, demak, shahar tashqarisida tekinga yo'l quradigan sen ekansan-da!

— Menman.

— Qaerda yashaysan? Shaharlikmisan? Yo…deb— so'radi boshliq.

— Ha, shaharlikman.

— Qiziq, avvallari seni hech uchratmagan ekanman.

— Shahar katta, o'zim ham ko'p tashqariga chiqmayman. Uyda ishlayman. Kosibman. Yamoqchilik qilaman.

—Bu qanaqasi bo'ldi?—ajablandi bosh­liq,—ham kosibsan, ham yo'l qurasan?

— Nima bo'pti? Mumkin emasmi?

— E, yo'q, kim senga “mumkin emas” dedi?…

— Nazoratchi uyimga kelib “boshlig'imiz seni olib kel! — deb buyurdi”, dedi. Balki biron noto'g'ri ish qilgan bo'lsam kerak deb o'yladim.

— Hayvon! — jahli chiqdi boshliqning buyruq berganim yo'q, vaqti bo'lsa bir kelib-ketsin, dedim. Shunchaki bir ko'rib u yoq, bu yoqdan gaplashmoqchi edim. Rosti, yo'l qurganing, to'g'rirog'i, ishingga haq to'lamoqchiman. Bilasanmi, men tuman bo'yicha yo'llar uchun javobgarman. Xo'sh, bizda qancha haqqing bor?

— Men, pul uchun ishlamayman. Yo'lni pulga qurmayman.

Bu gapimni eshitib boshliqning ko'zi olayib qoldi.

— Nega? Yo'q, kechirib qo'yasan, davlat bunga yo'l qo'yolmaydi. Ishladingmi, marhamat qilib, haqingni ol!

— Unday bo'lsa, mayli to'lashsin.

— Qancha?

— Qancha lozim bo'lsa shuncha to'lashaversin.

— Yo'l qurish uchun necha kun ishlagansan?

— Kunini hisoblaganim yo'q. Odatda men, tushdan keyin ishlayman.

— Tushgacha nima ish qilasan?

— Tushgachami, yamoqchilik qilaman.

— Qancha pul topasan?

— Ba'zi kunlari bir lev, ba'zisida yarim lev. Gohida ikki lev ham tushib qoladi. Ammo xotinim ham yordam beradi. U restoranda idish-tovoq yuvadi. Yaxshiyam o'sha yerda tamaddi qilib keladi. O'g'lim esa uyli-joyli, ro'zg'ori bo'lak.

Boshliq menga g'alati qaradi. Hatto ko'z oynagini olib, menga tikilib razm soldi.

— Qiziq, — dedi u, — unchalik qari ko'rinmaysan-ku.

— Oltmishni urib qo'yganman.

— Hay mayli. Har kuni yo'l qurasanmi?

— Aytdim-ku, tushdan keyin deb.

— Buning uchun hecham pul olmaganmisan?

— Kimdan olaman? Kim uni menga beradi? O'zim yo'l qurishni yaxshi ko'raman. Meni hech kim majburlamaydi. Ammo bir safar nafaqaxo'rlar istirohat bog'iga olib boradigan yo'l qurib berishimni, buning uchun menga ikki lev berishni va'da qilishgandi. Yo'lni qurishga qurib berdim, xizmatimga haq to'lash ularning yodidan ko'tarilib ketdi.

— Agar unday bo'lsa, — dedi boshliq,—biz uchun ham ishlab berarsan?

— Xo'p.

— Qancha so'raysan?

— Qancha bersangiz yo'q demayman.

— Asboblaring bormi?

— Bo'lganda qandoq.

— Portlatgich-chi?

— Uni nima qilaman? O'rmon cho'chiydi. Qushlar qo'rqib qochib ketadi.

— Agar yo'l tushadigan joyning o'rtasidan xarsang tosh chiqib qolsa-chi, unda nima qilasan?

— Kirkani ishga solaman. Kirkaning kuchi yetmasa, aylanib o'taman. Men qaysi toshda ildiz bo'ladi, qaysinisida bo'lmasligini bilaman. Ba'zan shunaqa tosh­lar uchrab qoladiki, joyidan qo'zg'atib bo'lmaydi. Ildizi yo'q. Nainki tosh, hatto odamning ham ildizi bo'lmasa hech narsaga yaramaydi. Na kirka va na belkurak bo'lsin, unga kuchi yetmaydi. Atrofida ming aylanganing bilan foydasiz. Miq etmaydi. Shuning uchun ko'ylagim bir oyga chidamaydi-da. Ter chiritib yuboradi.

— Unaqa bo'lsa nima qilasan o'zingni urintirib. Eshitishimcha, sen o'tib bo'lmas joylardan, tik jarliklardan yo'l solar emishsan?

— Tep-tekis joyda yo'lning nima keragi bor. Tekis joydan yo'lsiz ham yursa bo'ladi-ku. Yurish qiyin, tog'li, jarlik joylarda yo'lning qadri bilinadi.

— Yaxshi. Xo'sh, o'sha o'tish qiyin bo'lgan joylardan kim yuradi, — so'radi.

Qarasam, borgan sari ishimga qiziqishi ortib boryapti. Shunda kim qanday yo'ldan yurishi mumkinligi to'g'risida batafsil tushintira boshladim.

— Birlari, — deb gap boshladim, — sayr qilishni yaxshi ko'radi. Ammo piyoda yurishni yoqtirib qolgan. Boshqasi, qizilcha mevasini tergani chiqadi. Ko'proq nafaqadagilarni tong otmasdanoq tog' yo'lida yurishginini ko'raman. Toza havodan nafas olib yurishadi-da. Yana kimdir kallasini, kimdir asablarini shamollatadi. Asabiylar-chi, birlari miq etmay yursa, boshqasi kuladi. Bir kuni bittasi meni bo'ralab so'kdi. “Nima uchun cho'qqigacha yo'l qurmading”, deydi. Sababi, jarlikdan tepalikka ko'tarilayotganida shimi yirtilib ketibdi. Men unga:

— Cho'qqida nima qilasan, vaqti kelib u yerga ham yo'l solarman, — desam, “Kutib turishga sabrim yo'q, omonatimni topshiradigan vaqt yaqinlashib qoldi, hozir cho'qqidan turib atrofni tomosha qilmasam, o'lganimdan keyin go'rdan chiqib tomosha qilamanmi”, deydi.

— Bo'pti, ataylab sen uchun yo'l qurib beraman, — dedim. Hozir o'sha yo'lni qurish bilan bandman. Xarachov bo'lsa, Xarachovni taniysanmi? Qon bosimi borligi uchun piyoda yurishi kerak. Qorni katta, semiz. Bir kuni u ham menga po'pisa qildi: “Yo'lni namuncha tik qurmasang? Kim uchun harakat qilyapsan? Bunday yo'llardan odam yurolmaydi. Yo'lni tekis joydan solsang bo'lmaydimi? Shoshmay tur, hali ko'rsatib qo'yaman”, deb o'dag'ayladi. O'sha Xarachov uchun tekis yerdan yo'l solib berdim. U yo'ldan hozir do'xtir Shumkov ham yuradigan bo'lgan. Chunki shu yo'l to'ppa-to'g'ri chashmaga olib boradi-da. Suv ichish oson bo'lsin deb, tarnov ham o'rnatib qo'yganman. Rohat qilib suv ichasanu ortga qaytasan. Ana ko'rdingmi mijozlarning ta'bi qanchalik nozik bo'lib ketgan.

Sayohatchilarni aytmaysanmi, ammo ba'zilari minnatdorlik bildirishadi ham. Qaysi kuniyam, bittasi bir xalta pomidor bilan siyladi. So­fiyadan tashrif buyurgani esa: “Senga medal olib berishga harakat qilaman”, devdi, ammo “turizmning buyuk jonkuyari” dedimi, “turizm bunyodkori” dedimi, gapiga tushuna olmadim. Menimcha bironta firqa a'zosi bo'lsa kerak.

“Sen o'zimizning odamsan, tashab­buskorlikda hammamizdan o'zib ketding”, deydi. Judayam hazilkash, xushchaqchaq ekan. Ular bir soatdan ko'p atrofimda girdi-kapalak bo'lishdi. Faqat bittasi juda badqovoq ekan. Qo'limdagi supurgini ko'rib, “uni nima qilasan?” — deb so'radi.

— Mayda toshlarni supiraman.

— Ularni nima uchun supurasan?

— Birontasi oyoqyalang yurgisi kelsa, tovoniga botmasin deyman-da!.

— Hozirgi zamonda yalangoyoq yurgan odamni ko'rdingmi? — deb baqirib qolsa bo'ladimi.

— Bolgariyada bironta yalangoyoqni ko'rdingmi? Nima, sen Bolgariyada odamlar yalangoyoq yuradi, demoqchimisan? Qani, shaxsingni tasdiqlovchi hujjating­­ni ko'rsat-chi! Pasportingni bu yoqqa ber!

— Senga pasportim kerakmi, ma, ko'r,—dedim. Vlasho bo'laman. Xohlasang ham xohlamasang ham Vlashoning o'ziman!

— Tirjay, — dedi u. — Tishingni ko'rmoqchiman. Rasmingdagini rangi boshqacha ko'rinyapti.

Men tishlarimni unga ko'rsatdim.

— Nima uchun og'zingdagi tishlaring sun'iy?

— Demak, o'zimniki tushgan.

— Nega pasportingda sun'iy emas?

— Pasportim ellik uchinchi yilda berilgan. O'shandan beri ozmuncha vaqt o'tdimi?

Shundan keyin pasportimni qo'limga tutqazdi-yu, yo'lga yopishdi.

— Bu ishing uchun kim senga haq to'laydi?

— Hech kim!

— Demak, tekinga ishlayapsan?

— Demak, shunday.

— Qani oldimga tush-chi, “Jamoa kengashi”ga boramiz. Ko'raylik-chi, bu saxovatpesha qayoqdan paydo bo'ldiykin?

Yaxshiyamki atrofimdagilar meni yonimni olib, o'rtaga tushishdi. Omon qoldim. Lekin shunday bo'lsa ham, orqavorotdan meni kuzatib yurdi…

Mening gapga tushib ketganimni ko'rib bosh­liq bir chekkada quloq solib turardi.

— Gapiraver Vlasho, juda qiziq. Sen gapirib turguning qadar men bosh hisobchiga qo'ng'iroq qilaman, senga yo'l sozlovchilar ust-boshini beradi.

— Bosh hisobchi rozi bo'lmaydi, — dedim darrov.

— Nega endi? Sen uni taniysanmi?

— Buni tanimayman. Ammo “O'rmon xo'jaligi”dagi hisobchiga ishim tushgan.

Yozda ko'pincha ishchi qo'li yetishmaydi o'zi. U yalinib-yolvordi, xo'jayni: “Pulgami, pulsizmi, iltimos qil, yordam bersin”, debdi. U:

— Yo'llarni suv yuvib ketgan, Xudo ko'rsatmasin, yuk mashinasi ag'darilib netib o'tirmasin yoki odam toyib ketib, bir kor-hol yuz bermasin deyapti, shunga rozi bo'lgin, — dedi.

Yo'q deyolmadim. Ammo men bor-yo'g'i bir kungina ishladim. Ertasiga ishga borsam, xo'jayini: “Jo'na”, deb qoldi.

— Nima gap? — so'radim.

— Bu gap ikkalamizning o'rtamizda qoladimi, — tasdig'ini olgach, gap boshladi u. — Bosh hisobchimiz, “yaxshisi esi pastlar bilan ilakishmaganing durust. Yana biron-bir falokat ro'y bersa, “nega begona odamni qonunsiz ishga olding” deb sudra-sudra qilishadi. Unaqalar bizga kerak emas, haydab yubor”, deyapti, nima qilay,— dedi.

Shundan keyin o'rmon qorovuli meni ishdan bo'shatib yubordi. “Do'xtirdan spravka olib kelsang, marhamt ishlayver” deganini, mening vaqtim bormi…

— Hech tagiga yetolmayapman. — dedi yo'l boshqarmasi boshlig'i, — nega endi tekinga pul olmay ishlaysan? Axir pul olishing mumkin-ku?

Shunda men unga yaqinda bo'lib o'tgan bir voqeani aytib berdim. Xo'v, yuqoridagi soylikda yo'l quruvchilar bilan uchrashib qoldim. “Sen xom kalla, nega endi bepul ishlab, narximizni pastga uryapsan. Biz pulga ishlarkanmiz-u, nega endi bu tekinga ishlar ekan?! Nima uchun?!”— dedi biri.

Bitta iprisqisi esa to'satdan, “qani yigitlar bu tentakni daryoda bir cho'miltirib qo'ymaymizmi? Uni kim ham eslab, dod-voy qilardi?” — desa…

Agar daraxt kesuvchilar kelib qolishmaganda, daryoga uloqtirib yuborishlari hech gap emasdi.

— Gazanda, seni joying, jinnixonada! Hali shoshmay tur, esingni kiritib qo'yamiz! — deya jo'nab qolishdi.

O'zingiz bilasiz, men yo'l qurishni yaxshi ko'raman, shuning uchun quraveraman. O'rmonga kirsang chor atrofingda tosh-to'nka, shag'al chakalakzor. Bunday qarasang, to'g'ringda tep-tekis yo'l turibdi. Oldin chakalakzor, tikanzor bo'lgan joy o'rnida, sip-silliq, ravon yo'l paydo bo'lib qolgan. Oldinlari chakalakzor bo'lgan joy o'rnida bugun, odamlar sayr qilib yurishibdi… Atrofga quloq solishadi… Yoshlar qo'ltiqlashib sayr qilishadi…

Hamma narsaga jon bitgandek bo'ladi. Pullik bo'lsa bu endi boshqacha tuyuladi. Odamlarning yuzidagi tabassum ham bosh­qacharoq bo'ladi. Bir safar yigit bilan qiz boshlashib yurishgan, daraxt shoxlarini butayotganimni ko'rib “juda ham kalta kesib yubormang, keksalar juda qiziquvchan bo'ladi, bizni ortimizdan mo'ralashmasin. Biz uchun yashirinadigan joy qolsin”, deb rosa xursand bo'lishdi.

Har kimning xohishi har xil bo'larkan. Mana daraxt kesuvchilar uchun ham yo'l kerak. O'shalar meni yo'l quruvchilar qo'lidan qutqarib qolishdi-da. Haligi pul uchun yo'l quradiganlarning qo'lidan!

Ba'zi-ba'zida pechga o'tinga deb tarasha, shox-shabba tashlab ketishadi. Shamollab qolganimda, o'rmondan giyoh o'tlarni olib kelib berishdi, hammomda rosa bug'lashdi, xullas, oyoqqa turmagunimcha xabar olib turishdi.

— Hay-hay, sen bizga keraksan, o'lishni xayolingga ham keltirma! — deb tayinlashdi ular. Hurmat qilsang arziydi, xushchaqchaq odamlar. Agar ular bo'lmaganida, daryoda cho'kib, to'ppa-to'g'ri narigi dunyoga ravona bo'lishim aniq edi. Boya ayt­ganimday, xotinim uyda kam bo'ladi. Restoranda idish yuvuvchi bo'lib ishlaydi. Sakson lev oladi. O'sha yerdan qornini to'yg'azib ham keladi.

Har bir yo'lning o'ziga yarasha yo'rig'i bor. Mana, masalan, bittasi Kele shahrining eng baland cho'qqisigacha olib chiqadi. Sizni boshlab ketaveradi., boshlab ketaveradi, qarabsizki, tog'ning cho'qqisida turibsiz. Ana senga tomosha. Pastlikda butun bir shahar, o'tloq, o'rmon. Boshqa joydan butun shaharni ko'rib bo'larmidi-a?

Boshqa yo'l esa to'ppa-to'g'ri chashma yoki buloq boshiga olib boradi: shu yerda yo'l to'xtaydi. Mazza qilib, qonib-qonib, to'yguningcha ich! Nafasingni rostla, hordiq chiqar, bekordan-bekorga shoshilma! Xoh shoshil, xoh shoshilma hammamizning boradigan joyimiz tayin. O'tgan yili bir yo'lni Ravdinodagi arvug'on daraxtining tagigacha olib bordim. Keksa arg'uvon. Daraxt qadimiy bo'lishiga qaramay, chaman bo'lib gullagan. Ostida o'tirib to'yib, to'yib nafas olasan. Dunyoda bunaqangi latif hidni hech yerda o'zing bir o'ylab ko'r: yo'l bo'lmasa arvug'on qayoqda edi? Men unga “Arvug'on yo'li”, deb nom qo'ydim. Ajabki, nomi tillarga tushib qoldi. Bir kuni qarasam, o'sha yo'ldan bir yo'lovchi tushib kelyapti. Qaerdan kelyapsan, birodar, deb so'rasam, “Arvug'on yonidan. Sayr qilib qaytayotibman”, deydi.

Boshliq menga tikilganicha angrayib qoldi.

— Qiziq, — dedi u, — juda ham qiziq!

Men yana gap boshladim. Bir vaqtlar qish­loq bo'lgan joylar endi huvillab qolgan. Ammo yo'l joyidan jilmagan. Bu yo'l qayoqqa olib borarkin, deb o'ylagancha shoshilmay ketyapsan. Birdan oldingdan keng yalanglik chiqib qoladi. Shudgorni yomg'ir suvi yuvib ketgan. Ammo yo'l, shu yerda shud­gor bo'lganini tasdiqlab turibdi. At­rofga qaraysan. Xirmonga ko'zing tushadi. Ana shunaqa so'qmoqlar ham bo'ladi. Boshqa bir yo'l aylantira-aylantira tashlandiq konga olib chiqadi. O'ydim-chuqur, tosh devorlarga ko'zing tushadi. Demak, bu yerdan tosh tashishgan. Uchinchisi baland-past, yonbosh tomonga burila-burila devorga ro'para qiladi. Demak, qadimiy qo'rg'on ro'parasida turibsan.

— Xo'sh nima bo'pdi? — so'radi boshliq, — nima sen o'sha qo'rg'onni ham ta'mirlay olasanmi?

— Bu endi qo'rg'onni qanaqaligiga bog'liq. Ba'zan “o'tgan ishga salovat”, deb qo'l siltab qo'yaqolasan. Mana, masalan dalani olib ko'raylik. O'lik dala kimga kerak? Yoki vayron bo'lgan qo'rg'on? Agar undan odamlarga biron-bir naf tegadigan bo'lsa, ta'mirlayman. Agar shu yerni suvi, salqin joyi, olov yoqishga o'tin-cho'pi bo'lsa, odamning ko'zi quvonadi, unday bo'lsa tuzataman…

— Demak sening-cha, — deydi bosh­liq,— agar gapingni to'g'ri tushungan bo'lsam eng muhimi go'zallik ekan-da?

— Ha boshliq, to'g'ri topdingiz, — deyman. — Agar go'zallik bo'lmasa bunaqangi dunyoni kimga kerakgi bor?

— Agar sen uchun hamma gap go'zallikda bo'lsa, til topishib ketamiz. Senga chiroyli korjoma beramiz.

U telefonni olib bosh hisobchiga qo'ng'iroq qildi.

— Allo, Didov? Oldimga kir, bir ish chiqib qoldi.

Bosh hisobchi keldi.

— Mana bu yo'lsozga maxsus ust-bosh—korjoma berish kerak. U tumanimizda tekinga yo'l qurib beryapti. Mana shu, — dedi u, — Vlasho bo'ladi. Issiqroq kiyiming bormi? Hozir, kuz fasli namgarchilik, o'pkasi shamollagan ekan, uni ehtiyot qilishimiz kerak.

Bosh hisobchi e'tiroz bildirmadi.

— To'g'ri aytasiz, — dedi u.

— Behuda ovora bo'lmang, — dedim, — arzimaydigan narsa.

— Arzimaydi deganing nimasi? — baqirdi boshliq. — Sen, o'zing arzimas narsamisan? Butun shaharda sen haqingda gap tarqab yurgan bo'lsa-yu, seni yalang'och qoldirib bo'larmidi? Ertaga shamollab netib, omonatingni topshirsang nima bo'ladi?

Hali senga nafaqa undirishga ham harakat qilib ko'ramiz. Agar ish vaqtida biron kor-hol ro'y berib, mayib-majruh bo'lsang, qarabsanki, hamyoningga nafaqa puli tushib turibdi.

— Agar falokat ro'y bermasa-chi, — savol berdim ularga.

— Unda o'zing bir ilojini topasan. Nega kulasan? Iloji topilmaydi deb o'ylaysanmi? — u menga sinovchan tikildi.

— Nega topilmas ekan? Odam borki, har narsa qilishi mumkin!

Boshliq birdan sakrab turdi, menga o'shqira ketdi:

— Hali muttahammisan! Qallob ekansan-ku! Nega bunaqa har xil gaplarni gapirayapti desam, o' mug'ombir! Demak, o'zing­­ni o'zing mayib qilib-a, nafaqa ham undirmoqchisan? Ko'rdingmi, Didov! Mana bu avliyoga bir qara. Mana bu halol avliyoni ko'rib qo'y! Quruq “rahmat” uchun yo'l qurarmish! Oliyhimmat! “Nega endi har xil, esi pastlar yo'l qurib yuribdi-yu, bosh­qarmaning parvoyi palak”, deb mendan yana tushuntirish xati talab qilishadi-ya. Yo'qol ko'zimdan! — baqirdi menga qarab. — O'rmonda oyog'ing izini ham ko'rmay! Agar ko'rib qolsam prokurorga topshirib yuboraman, —tur yo'qol!

Men chiqib ketdim. Nima ham qilardim! Bu hayotda har kimning o'z yo'li bor deb, aytmabmidim…

Hammadan ko'p alam qiladigani, shu-shu o'rmonga kiritmay qo'yishdi. Attang! Hali yana qanchadan-qancha yo'l qurishim kerak edi-ya!…

Rus tilidan

Jo'ra MAHMUD tarjimasi.

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

thirteen + 9 =