“QIZG'ALDOQ BARGIDEK UChAR DILDAN G'AM…”

1321 yil, 1441 yil, 1941 yil va 2021 yil. Bu sanalar nimani anglatadi? Ularning bir-biriga qanday bog'liqligi bor?

1321 yilda – jahon adabiyoti namoyandasi, buyuk shoir va olim, siyo­satchi hamda faylasuf, Italiya adabiy tilining asoschisi Dante Aligyeri “Ilohiy komediya” dostonini yozib tugatgan.

1441 yilda – ulug' shoir va mutafakkir ajdodimiz, o'zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy hazratlari tavallud topgan.

1941 yilda – O'zbekiston Qahramoni, Xalq shoiri, O'zbekiston Res­publikasi Davlat madhiyasining muallifi Abdulla Oripov tug'ilgan.

2021 yilda – “Ilohiy komediya” dostonining 700 yilligi, Alisher Navoiy tavalludining 580 yilligi va Abdulla Oripov tavalludining 80 yilligi keng nishonlanmoqda…

Modomiki, Abdulla aka, bir tomondan, Navoiy hazratlaridan so'ng o'zbek she'riyatidagi eng mashhur va marg'ub shoir sifatida e'tirof etilgani, ikkinchi tomondan, sevimli shoirimiz “Ilohiy komediya” dostonining tarjimoni ekani nazarda tutilar ekan, ushbu sanalar o'rtasidagi uzviy bog'liqlik yanada oydinlashadi.

Sodda qilib aytganda, joriy yilda Alisher Navoiy bobomizning 580 yilligi bilan “Ilohiy komediya” dos­tonining 700 yilligi bayramlari chorrahasida Abdulla Oripov tavalludining 80 yilligi keng nishonlanayotgani shunchaki tasodifdan ko'ra, ilohiy qonuniyatga ko'proq o'xshaydi, nazarimizda.

Taniqli adabiyotshunos olimlar Ilhom G'aniyev va Nodira Afoqovaning 2021 yilda “Muharrir” nashriyoti tomonidan chop etilgan “Abdulla Orif falsafasi” kitobini mutolaa qilish asnosida, bu fikr bejiz emasligiga yana bir bor amin bo'ldik. Binobarin, Ustoz shoirimiz ruhi poklariga bag'ishlangan ushbu adabiy-ilmiy asarda mualliflar o'zlarining qariyb o'ttiz yillik tadqiqotlari natijalarini jamlabdilar.

Bu yil Abdulla Oripovning qutlug' to'yi bahona bo'lib, turli nashriyotlar tomonidan shoir asarlaridan namunalar, uning hayoti va ijodiga doir bir qancha yangi kitoblar chop etildi. O'z navbatida, I.G'aniyev va N.Afoqovaning ushbu kitobi shoir ijodini ichdan nurlantirib, elga manzur qilib turgan qirralar, badiiy so'z qudrati, milliy his-tuyg'ular va umumbashariy g'oyalar, jaydari falsafalar, serqatlam ma'nolar, metaforik obrazlar inson taqdiri, davr, ilohiy ta'limotlar bilan uyg'unlikda tahlil va talqin etilgani bilan alohida ajralib turadi.

Avvalo, mualliflarning o'zlari tahlil va talqin etgan har bitta muhim voqea-hodisaga bergan ta'riflari qisqaligi, aniqligi va nihoyatda ta'sirchan mazmunga egaligi bilan e'tiborimizni tortdi. Mualliflar qayd etish­laricha, “ijod – bu kashfiyot, yaratish zavqi, o'z-o'zini anglash, namoyish qila bilish, o'z haqiqatiga o'zgalarni ishontirish va ergashtirish, butun bir muhitni o'zgartirishga intilish qudrati, ilohiy ilm va zehn, olam va odamni ichdan chuqur bilish san'ati hamda mas'uliyati. Abdulla Oripovning o'z ta'biri bilan aytganda, ehtiyoj farzandi”.

Kitobda bunday mag'zi to'q jumlalar juda ko'p. Shulardan ayrimlarini keltiramiz:

“ijodkor – aslida uyg'oq fikrli dono shaxs, kelajakni ko'ra oluvchi munavvar siymo”;

“ijod – xalqni ogohlikka chorlov, komil axloqli bo'lishga da'vat, hayotda qaysi tomonda tursa, saodatmand bo'lishini ko'rsatuvchi sog'lom fikr, g'oya, e'tiqoddir”;

“adabiyotning vazifasi – insonshunoslik, insonni o'rganish”;

“inson – eng yuksak maqom, rutba bilan sharaflangan zot”;

“she'r – oniy kayfiyat surati”;

“she'r – ruhning surati”;

“shoir – san'atkor”;

“Abdulla Oripov – turkiy so'z san'atkori, o'zbek she'riyatining yo'lchi yulduzi”;

“Abdulla Oripov ijodi – adabiy sintezning go'zal namunasi”;

“Abdulla Oripov – milliy an'ana va jahon adabiyoti badiiy tafakkurini o'zida uyg'unlashtirgan so'z san'atkori”.

Bir o'rinda hatto shoir “she'riyatimizning simfonik orkestri” deya g'aroyib, ayni chog'da, mantiqan juda asos­­li tavsiflangan. Kitob mualliflarining e'tirof etishicha, “Abdulla Oripov ijodida har bir so'z uzukka qo'­yilgan ko'zdek nurlanib, mazmun bilan uyg'unlik hosil qiladi. Har bir she'r bir simfoniya, uning o'z notasi bor”.

Yana bir o'rinda Abdulla Oripov ijodiga berilgan quyidagi yana bir ta'rif diqqatimizni jalb etdi: “Shoir ijodining asosida xudodod iste'dod, bukilmas metin iroda va jasorat, e'tiqod, erk va ozodlikka qat'iy intilish va kurash, millatparvarlik va bag'rikenglik turadi. Bularning barchasini harakatga keltirguvchi kuch esa ruhiy-ma'naviy ehtiyoj sanalmish adolat va haqiqatga tashnalik, muhabbatga sadoqat, sobit e'tiqod hamda yaxshilikni ulug'lashdir”.

Bunday teran falsafa bilan sug'orilgan yuksak baho va xulosalar shunchaki, o'z-o'zidan tug'ilib qolmaydi. Binobarin, “Abdulla Orif falsafasi” kitobi mualliflari ulug' shoir ijodini uzoq vaqt mobaynida va chuqur ilmiy-nazariy asosda o'rganib kelayotganlarining yaqqol dalolatidir bu.

Haqiqatan ham, taniqli olimlar I.G'aniyev va N.Afo­qova 1984 yildan buyon mutafakkir shoirimizning suhbatlaridan bahramand bo'lib kelgan. Jumladan, Nodira Afoqova 1995 yilda shoir ijodi bo'yicha dissertatsiya yoqladi va o'sha yili uning bir yo'la ikkita kitobi — “Abdulla Oripov lirikasida badiiy san'atlar” va “She'r, hadis, hikmat” asarlari nashr etildi. So'ngra, 2006 yili olimaning turmush o'rtog'i Ilhom G'aniyev bilan hamkorlikdagi tadqiqotlari mahsuli bo'lmish “Ozod ruh falsafasi” kitobi dunyo yuzini ko'rgan.

Shu ma'noda, mualliflar Abdulla Oripov ijodining turfa yo'nalishlari — she'riyat, tarjima, adabiy tanqid, publitsistika, jamoatchilik faoliyatiga teran nazar solgan holda, shoirning dunyoviy va ilohiy fanlardan ham, insoniyat tarixidan ham, jahonning ko'plab xalqlari adabiyotidan ham chuqur boxabarligini ko'ra bilganlari har tomonlama asoslidir. I.G'aniyev va N.Afoqovaning Abdulla Oripov ijodiga bag'ishlangan yangi kitobiga xos bir qator juda muhim va betakror xususiyatlar bu fikrimizni tasdiqlaydi.

Birinchidan – kitobda Abdulla Orif falsafasi, mualliflar iborasi bilan aytganda, “Orifona falsafa” ishonchli negizlarda yorqin ochib berilgan. Zero, “shoirning har bir she'rida poetik umumlashma — sharqona donishmandlik, hikmatnavislik, pandnoma, jaydari falsafa mavjud”.

Alisher Navoiy hazratlari Insonga ta'rif berar ekan, “Haq sirri zotida pinhon” deb qayd etgani bejiz emas. O'z navbatida, Abdulla Oripov Insonning mohiyatini muxtasar shunday ifodalagan:

Koinot gultoji insondir azal,

Undadir eng oliy tafakkur, amal.

Hatto u tubanlik ichra ham tanho,

Yo falak, ijoding buncha mukammal.

Mualliflar ta'biri bilan aytganda, Abdulla Oripov ijodida inson obrazining tadrijini tekshirish shoirning nafaqat badiiy-falsafiy qarashlari, balki qalbida kechgan ijodiy evrilishlar kardiogrammasini aniqlashtirish imkonini beradi. Eng muhimi, Abdulla Oripov she'rlarining maxzanida so'z sehri va qudratiga cheksiz ishonch o'z mujassamini topgan.

Shoir nazdida samimiy, chin va adolatli so'z dunyoni o'zgartirishga, kulfatlarga qalqon bo'lish va madaniy olamni birlashtirishga qodir. Abdulla akaning she'riy misralarida bezovta qalb iztirobi, isyon va o'tli nafasi, to'lib turgan millat dardi, kelajakning goh achchiq sog'inchi zuhur etib turganini ko'ramiz. Binobarin, mavlono Jaloliddin Rumiy lutf etganlaridek, “so'zda ruh bor”.

Ikkinchidan — kitobda Abdulla Oripov ijodida ustuvor ahamiyat kasb etgan borliq va uning Yaratuvchisi, tabiat va inson munosabatlari, umrning mazmuni, olamning siri, zamon va makon, Vaqt, aql va idrokning dunyo va odamning mohiyatini anglash jarayonidagi o'rni, har bir voqelikning sabab va oqibati kabi muammolar qiziqarli, mantiqiy tugal va ilmiy asoslangan tarzda tahlil etilgan. Tahlil xulosasi shuki, shoir she'rlarida tafakkur va hukm-mulohaza o'rtasida o'zaro munosabat, uzviy bog'lanish bor.

Uchinchidan — kitob mualliflari daho ijodkorning xalqqa bo'lgan munosabati, ya'ni xalqparvarligi va millatsevarligini o'ziga xos sohir bir mahorat bilan talqin etgan. Ularning fikricha, “Abdulla Oripovning bitganlari shunchaki baytlar yoki baytlar majmui emas. U o'z asarlarida izchil ravishda xalqning qudratli timsolini yarata oldi. Bu timsolda Fitrat iztiroblarining zardobi, Cho'lpon ishonchining tadriji, Oybekning jimjit o'kinchlari, G'afur G'ulom iftixorining gulduroslari, Mirtemirning mayin lirizmi, Shayxzoda tafakkurining dahosi mubolag'asiz mujassamlashgandir”.

Abdulla Oripovning muhabbat, hijron, ona, bahor haqidagi she'rlaridan tortib, o'z davrida ruhiy tutqunlik — erksizlikka qarshi milliy birlik, kurashga chorlagan isyonkorlik ruhidagi she'rlarigacha, ya'ni xalqimiz ko'pini yod biladigan ana shu nodir nazm javohirlarini I.G'aniyev va N.Afoqova “xalqnoma” degan ibora bilan ifodalar ekan, ushbu she'rlarda juda muhim, takror-tak­ror tilga olingan alohida bir mavzu ham borligiga e'tibor qaratgan.

Bu – birlik mavzusidir. Xususan, Mustaqillikning bir yilligi nishonlangan kunlarda yozilgan “Turkiston bolalariga” yoki 1994 yili bitilgan “Xalq” she'ri, umuman, shoirning butun ijodi mohiyatiga, mag'ziga buyuk birlik sog'inchi, muazzam istiqbol orzusi singdirilgani har qancha tahsinga munosibdir.

To'rtinchidan — kitobda shoirning qalbi o'z Vataniga cheksiz mehr-muhabbat va sadoqat, g'urur-iftixor va sha'n-shavkat tuyg'ulariga to'laligi haqida juda mantiqiy fikr-mulohazalar, ilmiy asosga ega aniq xulosalar qayd etilgan. Buni, ayniqsa, Abdulla Oripov O'zbekiston ta­biatining takrorlanmas go'zalliklari musavviri ekaniga doir yetuk ilmiy-badiiy talqinlar misolida yaqqol ko'rish mumkin.

Beshinchidan — kitob mualliflari Abdulla Oripov ijodining mag'zi-mag'zida tabiiy bir mahzunlik, mung borligini nainki ilg'ay bilgan, ayni chog'da ana shu holat, birinchidan, dunyoni dramatik idrok etishdan kelib chiqsa, ikkinchidan, real hayotning shoir shaxsi, ijodiga ta'siri, munosabatlarning so'zga ko'chgan suvrati ekanini yuksak ilmiy-badiiy asosda nafis sharhlab ham bergan.

Mualliflarning fikricha, “Ijod aslida shaxs va jamiyat o'rtasidagi qandaydir bir muvozanatning buzilishi, to'qnashuv, ziddiyat, haqsizlik va qarashlar manfaati o'rtasidagi qarama-qarshilikdan tug'iladi. Shu jarayonda iste'dod, ilhom va g'oya, milliy an'ana va jahoniy tafakkur sintezlashadi”.

Oltinchidan — kitobdagi “Ko'hna torning yangi navolari” fasli bizni Abdulla Oripovning aruz vaznidagi ijodi tarixi va mazmun-mohiyati bilan yaqindan tanishtiradi. Shoir aruzdagi birinchi she'rini 24 yoshida, ya'ni 1965 yilda yozgan. “Etgali” radifli ushbu g'azal an'anaviy ishqiy mavzuda bitilgan. Shu tariqa “Bu kun”, “Ketmoqdaman”, “Ayon bo'lgay” kabi orifona g'azallar silsilasi ishq mavzusidagi roman boblari singari bir-birini to'ldirib borgan.

Ettinchidan — mualliflar Abdulla Oripov she'riyatida shunday favqulodda, javohirday porlab turgan mis­ra va baytlarni hassos bir sinchkovlik bilan tarannum etganlar. Xususan, “Qizg'aldoq bargidek uchar dildan g'am…”, “Yaproqlar uchida oy nuri zarhal…”, “Hali lab tegmagan kulgular oldda…” kabi turli she'rlardan olingan sara misralarni, hech mubolag'asiz, shoh satrlar deyish mumkin.

Sakkizinchidan — kitobda Abdulla Oripovning “Haj daftari” va “Hikmat sadolari” turkumlariga kiritilgan she'rlari ilk bor atroflicha va chuqur tahlilga tortilgan. Bunda mualliflar, avvalambor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Imom Yahyo bin sharaf an-Navaviy kabi Sharq mumtoz she'riyati namoyandalarining qirqta hadis asosida yaratilgan “Arbain hadis” yo'nalishidagi asarlariga murojaat qilganlari bejiz emas.

Chunki bu yo'nalishdagi nazmiy majmualar Muhammad payg'ambarimizning (s.a.v.) “Kimki ummatlarimga din xususidagi qirq hadisni yetkazsa, Tangri taolo uni qiyomat kuni faqh (huquq) bilimdonlari, olimlar to'dasiga qo'shadi”, degan hadisi asosida yozilgandir. Odatda, islom dini asoslari va qoidalari (“Usul ud-Din”), Islom yoxud Alloh yo'lidagi muqaddas kurash (“Jihod”), toat-­ibodat yoki odob-axloq qoidalarini targ'ib qilishga qaratilgan bunday asarlarning barchasida qirqtadan hadisning sharhi berilgan bo'ladi.

Olimlar I.G'aniyev va N.Afoqova tomonidan “Arbain hadis” yo'nalishidagi an'anaviy asarlar bilan Abdulla Oripovning ayni mavzudagi she'rlarini qiyosiy tahlil etilgani diqqatga molikdir. Natijada mualliflar qu­yidagi muhim xulosalarni ilgari surgan:

Abdulla Oripovning “Hikmat sadolari” turkumi XX asrning so'nggi choragida o'zbek adabiyotida bu boradagi an'anani davom ettirish yo'lidagi ilk urinishdir;

shoir ushbu asarida qirqta emas, balki ellikta hadisga she'riy sharhlar bitgan;

shoirning e'tirofiga ko'ra, Ka'batulloh – Ollohning uyi yonida tug'ilgan ushbu o'n ikki satrlik she'rlar hadislarning shunchaki quruq sharhi yoki she'riy bayoni emas, balki jonli ijod jarayonida yuzaga kelgan mustaqil badiiy asarlar hamdir;

“Arbain” turkumidagi boshqa asarlarda avval hadisning arabchasi, so'ng forscha yoki turkiy tarjimasi keltirilib, shundan keyin nazmiy yo nasriy sharh berilsa, Abdulla Oripov asarida hadisning asl shakli keltirilmay, bevosita she'rning o'zi berilaveradi. Bu ham shoirning ilohiy ilhom bilan mazkur turkumni yaratganidan dalolat;

An'anaviy “Arbain” asarlarida bitta hadisga bir she'riy sharh bag'ishlansa, Abdulla Oripov nazmiy turkumidagi she'rlarga — bir nechta hadis, masalan, “Rioya” she'riga bir yo'la sakkizta hadis mazmuni singdirilganini kuzatish mumkin;

Abdulla Oripov qalamiga mansub “Hikmat sadolari” turkumining o'ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, turkumdagi she'rlarning ayrimlari biror kichik voqeani bayon qilsa, boshqa birlari shoirning hadis mazmunini aks ettirgan his-tuyg'ulari va fikrlaridan iborat. Alisher Navoiyning “Arbain” asarida esa voqeaband she'rlar deyarli uchramaydi;

Alisher Navoiyning “Arbain” asaridagi she'rlar asosan to'rtlik – ruboiy vaznida bo'lsa, Abdulla Oripov turkumidagi 49 ta she'rning 48 tasi — o'n ikkilik va bittasi to'rtlik shaklidagi she'r hisoblanadi.

Bu xulosalarning barchasi, o'z navbatida, Abdulla Oripovning “Hikmat sadolari” turkumi, bir tomondan, Payg'ambarimiz (s.a.v.) hadislari sharhlariga asoslangan, uzoq tarixga ega mumtoz an'ananing davomi ekanini anglatadi.

Badiiy asarning umrboqiyligi esa shubhasiz uni o'qigan har bir o'quvchi o'zgacha bir tuyg'u, yangicha bir ma'nolarni kashf qilib borishi bilan belgilanadi. Binobarin, ulug' rus yozuvchisi Lev Tolstoy yozganidek, “Har qanday asar faqat u hayotning yangi tomonini ochib bersagina san'at asaridir”.

Kitobning 243-247-betlarida ilova sifatida berilgan jadval alohida diqqatimizni tortdi. Unda Abdulla Oripov she'rlarida qo'llangan istiora, mubolag'a, talmih, tamsil, tajnis, tashbih, tanosib, tazod, tazmin singari 53 ta badiiy san'at nomlari sanalgan va ularning har biriga shoir she'rlaridan misollar keltirilgan.

Yana bir e'tiborli jihati shuki, shoirning she'rlaridagi aforizmlar, ya'ni hikmatli so'zlar ham badiiy san'at sifatida talqin etilgan. Mualliflarning fik­richa, Abdulla Oripov aforizmlariga xos xususiyatlardan biri – ularda, xalq maqollaridan farqli o'laroq, inversiya kuchliligidir.

Bu ayni hikmatlar she'rning tarkibiy qismi ekani bilan izohlanadi. Shoir: “Bir hovuch kul emish otash qismati”, deb yozadi. Grammatika qoidasiga ko'ra: “Otashning qismati bir hovuch kul emish”, tarzida bo'lishi kerak. Bunday inversiya progressiv mohiyatga ega bo'lib, aforizmning she'rxonga kuchli ma'naviy-hissiy ta'sir o'tkazishi va tez yodda qolishini ta'minlaydi.

Darvoqe, alohida ta'kidlash joizki, kitobning so'nggi sahifalaridan Abdulla Oripov o'z ijodi davomida eng ko'p qo'llagan so'zlar jadvali joy olgan.

Ushbu mo''jaz tadqiqot hosilasi bilan tanishish asnosida Abdulla Oripov “So'z” so'zini eng ko'p – 2 ming 430 marta qo'llaganini ko'rish mumkin. Shuningdek, “xalq” so'zi – 1 ming 619 marta, “yo'l” – 1 ming 607 marta, “jon” – 1 ming 311 marta, “Vatan” – 1 ming 152 marta qo'llanilgan.

Biz Abdulla Orifn she'rlarida eng ko'p uchrashini shu vaqtga qadar taxmin qilib kelgan “iztirob” so'zi – atigi 119 marta ishlatilgan ekan. Bundan tashqari, “hasad” – 125 marta, “alam” – 427 marta, “g'am” – 531 marta istifoda etilgan. Boshqacha aytganda, Abdulla Oripovning she'rlari mohiyatan qanchalik nekbin va hayotbaxsh ekanini ham ushbu muxtasar jadval misolida bilib olish mumkin.

Shunday qilib, Abdulla Oripovga zamondosh bo'lgan ulug' ijodkor — O'zbekiston Qahramoni, Xalq shoiri Erkin Vohidov ta'kidlaganidek, “She'riyatning buyuk qud­rati uning ishontirish kuchidadir. Biz har bir she'r ortida uning egasini ko'ramiz, uning ma'naviy olamini tasavvur etamiz, o'sha she'r ortida turgan odam o'zining samimiyati bilan, halolligi bilan bizni o'z tuyg'ularining chinligiga ishontirmog'i kerak”.

Abdulla akadan ana shunday ulug'vor, ishonchli va qud­ratli ijod mahsullari xalqimizga, butun insoniyatga ma'naviy meros bo'lib qoldi. Ilhom G'aniyev va Nodira Afoqovaning “Abdulla Orif falsafasi” kitobi – ana shu boy va inja merosni o'rganish yo'lidagi muhim zalvorli qadam, ta'bir joiz bo'lsa, “maxzanida so'z sehri va qudratiga cheksiz ishonch o'z mujassamini topgan” shoir ijodining serqirra, qomusiy talqinidir.