Kutilmagan mehmon

Guljahon MARDONOVA

Muallif haqida:

Guljahon MARDONOVA — Qashqadaryo viloyati, Qamashi tumanidagi Badaxshon qishlog'ida tavallud topgan.

1985 yilda ToshDU (hozirgi O'zbekiston milliy universiteti)ning jurnalistika fakultetini tamomlagan. Adibaning o'ndan ortiq kitoblari nashr etilgan. Jumladan, “Ori qo'shiq bo'lgan yurt”, “Quyoshim enam” nomli qissalari kitobxonlar mehriga sazovor bo'lgan.

Yozuvchining mard, jasur, shijoatli, vatanparvar ko'pkarichilar hayotiga bag'ishlangan “Ko'kka uchgan tulporlar” etnografik-ma'rifiy romani shu kunlarda “Sharq” nashriyot matbaa korxonasida nashrga tayyorlanmoqda. Quyida ushbu romandan bir parchani adabiyotni ardoqlovchilar uchun ilindik. Qish qattiq keldi. Yarim oy oldin uch kun bo'ralab yoqqan qor erimay yer bag'irlab yotadi. Yilt etgan nur yo'q. Uylarning tomi qay yo'sinda kuralgan bo'lsa, shundayligicha yaxlagan. Nogahon, Jarbuva arig'i suvi ham qalin muzlagan. Daraxt shoxlari qorga burkangan ko'yi qaytib uyg'onmaydigandek tasavvur uyg'otadi. Tom bo'g'otlarida qunishgan musichalar don-dun topishga ko'zlari yetmay, bir-birining pinjiga tiqilgancha odamlardan najot kutadi. Aslida, iztiroblardan toliqib ketgan odamlarning o'zi ham najotga muhtoj, tirishib o'lmaslik uchungina harakat qiladilar. Havoda tutun va atala isi kezadi.

(“Ko'kka uchgan tulporlar” romanidan parcha)

Garchand ot taqasi zarbidan yerni quchoqlab yotgan muz qirs-qirs tovush chiqarsa-da, Nogahon tomondan kelayotgan suvoriyga hech kimning ko'zi tushmadi. Egniga qalin jun po'stin kiyib, boshiga salla o'ragan otliqning qamchi dastasini qisgan qo'llari musht bo'lib tugilgan. Chehrasiga tikilib qaragan kishi uning yuz-ko'zlarida iztirob alangasi po'rtana yasayotganini anglaydi.

Suvoriy jilovni Shoyim chavandoz tashlab qo'ygan xari chegarasiga kelib tortdi. Atrofga ziyraklik bilan alanglab oldi-da, otdan tushdi. Bir qumg'on choy qaynagulik fursatda sandal atrofida olti erkak gurunglashib o'tirardilar.

— Chavandoz buva, men Yakkabog'ding Chimqo'rg'on qishlog'ilik Ochil chavandozding oldidan keldim, — dedi mehmon kishi eshitmas darajada.

O'tirganlarning chehrasi yorishdi.

— E, shunday deng-a, inim. Ochilboy bebaho chavandoz-da. E, ne ellarga birga borib, birga qaytmadik, — Shoyim chavandozning ovozi tovlanib ketdi.

— Chavandoz akam yaxshima? — so'rashdi Bobomurod chavandoz.

— Yaxshi bo'gani qursin, buva. Amirimiz sarbozlarining Toxta Qorachada bo'gan qizillarminan to'qnashuvida chavandoz akamding uli Jabbor ko'p mardlik ko'rsatgan. Endi hibsxonadan qochganicha sho'rodan berkinib juripti. Shuning alamiga sho'rolar polvon akamding Do'stqobil degan uli, kelini Hanipa yangani qo'zg'olonda qatnashgani uchun otib o'ldirdi.

Uy egalari qon hidi kelgan bu gapdan dong qotib qoldilar.

— Qanday qo'zg'olon?

Javob andak kechikdi. Nihoyat, mehmon ko'zlarida qalqiyotgan yoshni keskinlik bilan sidirdi.

— Eshitgan bo'lsalaringiz, erta kuzda Yakkabog' qo'rg'onida sho'ro hukumati e'lon qilindi. O'zini kambag'alparvar ko'rsatib, uyding to'riga o'tib ogannan keyin sho'roning hunari chig'ayapti. Bir Yakkabog'damas, hamma joyda shularga qarshi qo'zg'olon bo'layapti. Qorshi qo'zg'oloni munday yakun topganidan xavarlaringiz bor. Lekin Yakkabog'da yuragi ikkita yigitlar  ko'p ekan. Ular Qorshidagi tashkilotdan  topshiriq kelgan zahoti qo'zg'olonga tayyorgarlikni boshlagan edilar. Bu vaqt ichida mablag', qurol-yarog' to'plandi. Elimizning boylari qarab turmadi, Xudoga shukur. Ozroq miltiq, qilich, kaltak, cho'qmor, panshaxa, o'roq bilan qurollangan odamlar sho'ro egallab olgan Yakkabog' begining qal'asiga bostirib bordi. Lekin oramizda sotqinlar, chaqimchilar borligini unutibmiz. A, bu sotqinlar, xoinlar o'lmasligini esdan chiqarippiz. Zomon zomondan o'tsayam vatanpurushlarding ustidagi choponining paqat tusi o'zgarishi hech kimning xayoliga kemapti. Bundaylar hamma zamonlarda yashab keganini, bunnan keyinam yashashini o'ylamappiz. Ular allaqachon qo'zg'olon xabarini sho'roga yetkazgan ekan. Padar la'nati sho'rolar Ark darvozasining ustiga pulimatlarni o'rnatib kutib turgan ekan-da. O'q yomg'iri oldida bahargi jala, do'l hech narsa bo'may qoldi, chavandoz aka. Lekin jonidan to'ygan xalq uch kun qo'zg'olon qildi. Erkak tugul ayallar ham bolalarining qo'lidan ushlab tikka borivurdi. O'limini bilsayam ortiga qaytmadi. Enag'arlar ularning hammasini qirib tashladi, qirib tashladi-i, — yigit bo'g'ziga tiqilgan o'kirik to'lqiniga dosh berolmadi.

Mehmon erkak boshi bilan yig'lar, ko'ksiga mushtlar, iztirob alamlarini to'kar, qayg'uning zo'ridan yelkalari silkinar, keng, yapaloq yuzi cho'g' ustiga tushgan nondek qorayib ketgan edi.

— Yo, alhazar!

— Hah, qon qusgurlar-a!

Bir qultum choy ho'plagan mehmon o'ziga kelganday bo'ldi. Hali yosh bo'lsa-da, iztirob muhri bosilgan chehrasida ajinlar qatorlashgani, ko'zlarining tagi qorayib, osilib tushgani, qo'llarining qaltirashi — ajriqning tomiriday tomirlaridan ayrilgani, jigari jonlarini boy bergani, umid bilan yo'lga chiqqan elining qiyratilganidan qolgan achchiq mevalar edi.

— Elim-a, elim nobud bo'ldi, bitta qomay qirildi, chavandoz aka. Amirga sorboz, bekka navkar bo'lgan bahodirlar, davralarga payz kiritgan ne-ne jigitlar, yelkasi yerga tegmagan polvonlar, ko'pkaridan solimsiz chiqmagan uloqchilar sho'ro otgan o'qdan doroxtda o'z go'yida turgan qushday nobud bo'ldi. Xudodan topgurlar, qurolsiz olomonga qarab o'q otishdi. Bevaqt ajalga ro'para bo'gan ayallarding etaklari ko'tarilib jotgani — elding ori o'ldirilgani. Majaqlangan ordi qaytib tiklaymiz? Orsiz, g'urursiz el — elma? U nimaga jaraydi, aka?

Eshituvchilarning uyilgan qoshlari, uchqun sachratayotgan ko'zlari, qay birlarining pirpirab uchayotgan, qay birlarining tirishib, tortilayotgan yonoqlari bo'layotgan voqealarga nafratidan, g'azabi oshganidan dalolat berardi.

— Maydonda ming-ming jasadlar toxlonib, xirmonday uyulib ketdi. Nekin odamlar ortga qaytmadi, yana oldinga boraverdi. Pulimat yana tarillatib otavirdi, aka. Egasini boy bergan otlarning motamsora kishnashi, o'q tekkanlarning dod-faryodi, oldiginasida otasi, onasi o'lib yotgan bolalarning chinqirig'i, e xudoyim, tushlarimga kirib chiqadi. Oqqan qonlardan muzlab yotgan Qo'shtegirmon arig'i erib ketdi, — mehmon ko'zlaridan yosh shashqator bo'lib oqqancha shivirlab xirgoyi qila boshladi. — Ha, aka-ya, yigitlar o'lib yotar yosh boshida, kaltaklar chirib yotar yonboshida, ming askar beraman deb qo'l qo'ydi Rahmon amin, qo'liga kaltak berib tirik o'ldirdi Farmon amin. Bu qo'shiq bekarga to'qilmadi. Besho'g'il qishlog'ilik Farmon amin bilan Rahmon amin va'dasining ustidan chiqmadi. El chibinday qirildi.

Makon egalari xuddi joni oyog'idan chiqib ketganday, nafas olmay qotib qolgan edilar. Chuqur uh tortdilar.

— Qizil juldizingga o't tushgurlar, yaradorlar minan jasatlardi olishga qo'ymadi. Kim shu tarapga o'tsa o'q otivurdi. Oxiri qari-qartang buvalar qo'llariga oq loto tutib kattasining oldig'a bordi. Keyin mayli dedi. Jasatlardi, yaradorlardi alohida aravalarga jayladik. Oqsoqollar “sho'ro bulardi tiri qo'ymaydi, yashirish kerak”, dedi. Yaxshiyam mehribon Xudo g'orlarni yaratgan ekan. Yaradorlarni g'orlar, ko'mir, tuz konlariga yashirdik. Ulardi umrganazasi uzoq bo'gir zarmaslik Muqim tabib zirk, ko'kdori ichirib o'ziga keltirdi.

— Inim, qo'zg'olon shu minan to'xtadima?

— Hozircha to'xtadi. Nekin elga bir nima dep bo'maydi. Buning alami minan qanday tiri yashash mumkin, aka? Eng alam qiladigani kopir tomonda turib musurmon musurmonga o'q uzdi.

— Yaratgan o'z qahriga olgan bandalarini xato qiluvchilar sapiga qo'shadi. Har bir amalning u dunyoda javobi bor.

Shoyim chavandozning gapidan so'ng xonaga toshday og'ir jimlik cho'kdi.

— Inim?

— Endi Melkimip minan Karpip  degani qishloqlarda bittama-bitta tintuv o'tkazib, qo'zg'olonchilardi qidirib topib otib tashlayapti. Yaradorlarning o'ziga kelgani tog' qishloqlarida yashaydigan urug'larinikiga berkinayapti, qanchasi Boysun, Tangiharamga  o'tib ketdi. Bizdi xavotirlantirayotgani Ochil chavandozdi ullari Jabbor minan Eshmo'min. Chavandoz aka, oldingizga uloqchining iltijosi minan keldim, — yigit bir lahza tin oldi. — Sizlar tomonda tintuv yo'q. Nima deysiz, bahorgacha aka-uka sizdikida pinhan yashab turishsa.

Noqulay sukunat uzoq davom etmadi. Shoyim oqsoqol boshini adl ko'tardi.

— Shu jigitlarga jonimiz sadaqa bo'sin, inim. Elga oralagan jovga tikka chiqqan jigitlar bizarga beganamas, boshlab keling, borimizdi baham ko'ramiz. Poqot el-oyon haqiqatdi bilmagani ma'qul. Yaxshiki, bizarda milisa degani jo'q. Amin o'zimizdi odam. Sesi chiqmaydi.

— Yo, jaratganim, oxiri nima bo'laykan-a?

— Qo'limizga tayoqmas, qurol olishimiz kerak.

Ertasi shom mahali somon bosilgan arava Shoyim oqsoqol tashlab qo'ygan xari oldida to'xtadi. Atrofni qorong'ilik bosib, kishi-kishini tanimas holga kelganda somonni ehtiyotlik bilan tashib ola boshladilar. Somon uyumi orasidan chiqib, aravadan sakrab tushgan ikki ko'laga Haydar chavandoz imo-ishora bilan ko'rsatgan uy tomon ildamlaganini hech kim ilg'amadi.