Agronomlikdan… Kinochilikka

yoxud 90 yoshli kinorejissyorning gurunglari

Moskvadagi  Timiryazev nomli Qishloq   xo'jaligi akademiyasini tugatib   agronom diplomiga ega   bo'lgan Soliy Davletov, o'z sohasidan ko'ra kino   olamida shuhrat qozongan   inson. Ayni paytda 90 yoshni qarshilagan kinorejissyor, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan san'at arbobi Soliy Davletov nomi bugun afsuski keksa va o'rta yosh avlodgagina ma'lum. Biroq Soliy aka tomonidan ishlangan “Zulfiya”, “Xudoybergan Devonov”, “Beruniy”, “O'zbek atlasi” singari 60 ga yaqin hujjatli filmlar o'z davrida dovrug' qozonib, Boltiqbo'yi davlatlari, Malayziya, Rossiyada o'tkazilgan xalqaro kinofestivallarda sovrinlarni qo'lga kiritgan edi.

Asli xorazmlik bo'lgan Soliy aka bilan suhbatimiz nafaqat kino, balki   bosib o'tilgan ijod zahmatlari va 90 yillik hayot yo'liga bir nazar tashlash  haqida kechdi.

— Soliy aka, kinoga qiziqishingiz qachondan boshlangan?

— 5-6 yoshlik paytlarimda, 1937-38 yillarda Hazoraspning Yuqori   Muxomon qishlog'idagi hovuz   bo'ylarida uy devoriga oq   chitdan parda tutib, o'sha   yerda ovozsiz kinolar   ko'rsatilardi. Oq chitda   harakatlanayotgan odamlar, ajabtovur   mashinalar, velosipedlar bizga mo''jiza   bo'lib tuyulardi. Ba'zi odamlar   devorda ko'rinib turgan   odamlarni afsungarlik ishi   deb qo'rqar, ayrimlar yurib   kelayotgan poezd, mashina, velosiped   ekrandan chiqib   ketadi deb vahimaga   berilishardi. Ammo kimdir tik   oyoqda, kimdir o'tirib olib   hayratlanganicha ovozsiz filmlarni   ko'rardi. Meni ham ana   shu bolalikdagi hayrat   kino olamiga kirishga undardi.

Uyda bobom, otam, oyim to'rtalamiz yorug'lik uchun, kerosin chiroqning goh piligini   pasaytirib, goh kuchaytirib o'tirganimizda devorga soyamiz tushib, kichrayib, kattayar, shunda men   ko'zimni yumgancha kinoda   ko'rganlarimni eslab, o'zimcha kinolavhalar ijod qilardim.

— Otangiz, oilangiz qatag'on davri   jab­rini tortgan ekan­­sizlar…

— Otam Bolta   Davletov 1909 yilda Hazoraspning Yuqori Muxomon qishlog'ida   etikchi oilasida tug'ilgan. U Xivadagi Sherg'ozixon madrasasida o'qigan. Keyin esa Hazoraspda sho'ro sarkotibi bo'lib ishlagan. 1937 yilga kelib u ham antisovet, aksilinqilobiy targ'ibot   olib borganlikda ayblanib   hibsga olinadi. Uning o'zi   xotiralarida bu haqda shunday   degan:

— O'sha qatag'on   davrida Xivadagi Kaltaminor   yonidagi Muhammad Aminxon mad­rasasi binosi qamoqxonaga aylantirilgandi. Xorazmning turli joylaridan   kelgan mah­buslar bu   yerda saqlanar, mahbuslar oyoq   uzatib yota olmas, chunki bino   odamga to'la bo'lib, yonboshlab, g'ujanak bo'lib   yotardilar.Madrasaning katta   naqshinkor eshigining o'rtasini teshib mahbuslarning izidan kelganlar   bilan suhbatlashish uchun darcha   ochishgandi.

Voqeaning davomini   otasining xotiralarini 97 yoshida, vafotidan oldin   videokameraga yozib olgan   o'g'li, kinorejisyor Soliy Davletov   shunday davom ettiradi:

— Otam qamalganda men   5 yoshda edim. O'shanda yoz   oylari edi. Otamni Hazoraspdagi sho'ro idorasidan hibsga   olganicha Xivaga olib   ketishgan. Onam va   bobom   uchalamiz qishloqda bu   xabarni eshitib yig'lashdan   o'zimizni to'xtatolmadik. Meni “xalq dushmani”ning bolasi deya   bolalar bog'chasidan quvib   yuborishdi. Qishloqda   oiladagilarimiz ayrim kaltafahm, laganbardor kimsalarning zug'umidan bosh ko'tarolmay qoldik. Nihoyat onam   ikkimiz avgust oyida   otam bilan uchrashgani   Yuqori Muxomon qishlog'idan   oyoqyalang, piyoda Xiva tomon   tong sahardan yo'lga   chiqdik, kun botar oldidan   zo'rg'a Xivaga yetib   keldik. To'g'ri turma bo'lib turgan   madrasaga bordik. Menim eshikdagi   darchaga bo'yim yetmasligidan   onam dadam bilan   gaplashib hol-ahvol so'rashgach, meni qo'liga ko'tarib   dadamni ko'rsatdi. Dadam horg'in, ust-boshi kir, abgor ahvolda ko'rindi. Men yig'lab yuboray dedim. Soqchi kelib chiqib ketishimizni   talab qildi. Zo'rg'a yig'lamsirab   chiqdik. Bu paytda kun   botib bo'lgandi. Qo'limizdagi ro'molda   onam yopgan non   bo'lib, u qotib qolgan   edi. Dadam bizni yeb   ketarsizlar deya, nonning yarminigina   olib, qolganini qaytib bergandi. Ochko'z soqchi o'sha qolgan   nonni ham olib   quvib soldi. Xivada biron   tanishimiz yo'q bo'lganidan, ro'molchada qolgan   non ushoqlarimizni og'zimizga solgancha   orqaga qayta boshladik. Xiva shahridan endi chiqqanimizda, men ham, onam ham yo'l   yurib charchaganimizdan holdan toyib, yurishga majolimiz qolmagandi. Xiva atrofidagi Sayot   qishlog'idagi xo'ja­liklardan biri   yonidagi qandaydir daraxt   yoniga borib, xorib charchaganimizdan   o'tirib dam   oldik. Atrof zimis­ton qorong'i   bo'lib, odamlar uxlab qolgan, itlar ovozigina eshitilardi xolos. Onamning ko'ylagiga o'ralib uxlab   qolibman. Ertalab ko'zimni ochganimda   onam ham endi   uyqudan turgan ekan. Bilsak, biz tagida uxlagan daraxt nok ekan. Yonida ariq bo'lib,   suv oqib yotardi. Suvga yuzimni yuvib, nok mevasidan olib yemoqchi   bo'lib qo'limni cho'zganimni   bilaman, onam tegma, egasidan so'raganimiz yo'q, dedi. Mening esa yegim kelardi. Shunda bolaligim tutib, xarxasha qila boshladim. Bizning   ovozimizni eshitib, yonimizga qandaydir   chol keldi. U shu   uyning va   nokning   egasi ekan. Bizning shu   yerda uxlaganimizni eshitib   onamni koyigan bo'ldi. “Nega uyga kirmadingizlar, musofir bo'lsangizlar”, dedi. Onam   dardimizni aytib, hazorasplik ekanligimizni, Xivaga nimaga   borib kelayotganligimizni aytdi. Qarangki, bu cholning   ham o'g'li Xivada   qamoqda ekan. U bizni   uyiga taklif etdi. Ammo   onam ko'nmadi. Chol esa   noiloj onamga bir   katta ro'molga tugib   non, uzum, olma, nok terib berdi. Men   onam bilan xursand   bo'lib to Hazoraspga   kelguncha mevalarni, nonni yeb yetib keldik.

Bolta Davletov qamoqxonada urib   so'kishlar, kal­taklar ostida qolib   ketaverdi. O'shanda urishdan tashqari   azob berishning boshqa   bir usuli, ya'ni mahbusni umuman ikki-uch sutkalik uxlatmay, tik oyoqda   qo'yib azob berishar   ekan. Turmaning rus millatiga   mansub bosh­lig'i bir   kuni qarasa, mahbuslardan biri   tik turganicha ko'zi ochiq holda   uxlab turgan ekan. Shunda   bosh­liq suv sepib   uni uyg'otibdi. Bolta Davletov   shunday azoblarga chiday   olmay o'zini o'ldirish uchun moxorkani suvga ezib   ichadi. Ammo moxorka zaharga aylanmay, u   qusib qayt qilib tashlaydi. Nihoyat, 9 oylik azobu   dahshatlardan so'ng uni   “aybi isbotlanmadi” deya   qamoqdan ozod qilishadi. Shundan keyin   u yana Hazoraspga borib o'z   ishida ishlay boshlaydi. 1938 yilda u   Farg'ona moliya texnikumiga   o'qishga yuboriladi. Tahsilni tugatib   Hazorasp tumanida moliya bo'limi mudiri, keyin Xiva   shahrida moliya bo'limi   mudiri bo'lib ishlaydi. Ikkinchi jahon urushi   davrida esa Xorazm   partiya qo'mitasida instruktor   bo'lib faoliyat ko'rsatadi. Viloyatdan urushga   ketuvchilarni kuzatishga mas'ul   bo'lib Orol dengizidagi Mo'ynoq kemachilik pristaniga   guruh-guruh askarlarni olib   kuzatib qaytardi. 1942 yilda uning ishchanligini inobatga olib   Xonqa tumani partiya   qo'mitasiga   birinchi kotib   qilib yuborishadi.

Bu vaqtda texnika yo'q, paxta   dalalarida kolxozchilar bahorda   qo'lda belkurak-ketmon bilan   yer ag'darib, paxta ekishgan. Yerlar haddan tashqari zax   olib, uni yo'qotish uchun   zahkashlar qazilgan. O'shanda raykom   foytunda yurib qishloqlarni   aylanar, “Emadem” degan   birinchi   kotibga ajratilgan mashinani   esa Do'schan aka   degan haydovchi tuzata   bilmaganidan goh yurib, goh   yurmay buzilib qolardi. Agar mashina qaysidir qishloqda   buzilib qolsa, kechga yaqin   arang tuyaga sudratib   qaytib kelishardi. Bu orada   Xonqaga Kostrov degan   rus kishi kelib   mashinani tuzata olishini, o'zining haydovchiligini   aytadi. Bolta Davletov uni ishga   oladi. Kostrov Urganchga borib ehtiyot qismlar olib keladi   va mashina yura   boshlaydi. Endi sarkotib Davletov   “Emadem”da yurib qishloqlarni   aylanib ishni tashkil   qiladi. Bir kuni Toshkentdan   Davletovning do'sti mehmonga   kelib qoladi. O'shanda raykomning   tomida qamishlar osilib, chakki o'tib yotgan uyida   mehmonga palov pishirmoqchi   bo'lishadi. Biroq…biroq   ovqat pishirish uchun   uydayam, Xonqaning   markazidayam paxta yog'i, kunjut yog'iyam   topilmaydi. Raykomning o'g'li Soliy,   Do'schan shofyor bilan   foytunda qishloqma qishloq   yurib zo'rg'a ozgina   yog' topib kelishadi. Nihoyat, yarim kechalarda zo'rg'a   o'tin bilan palov   pishirib mehmondorchilik qilishadi.

Kunlarning birida   Hazoraspning Yuqori Muxomon   qishlog'idagi Davlat etikchi   eshakda Xonqaga o'g'lini   ko'rgani keladi. Odamlardan raykom   binosini so'rab topib, manzilga keladiyu, bino   oldidagi daraxtga eshagini   bog'lamoqchi bo'ladi. Shunda instruktorlardan biri chiqib, bu bino   raykomniki ekanligi, eshagini boshqa joyga bog'lashni buyuradi. Davlat etikchi “o'g'lim raykomga   ishga kelibdi, shuning yoniga   keldim” deydi. “Kim u   o'g'lingiz?” so'raydi instruktor. “Boltaboy degan, Hazoraspdan” — deydi etikchi Davlat. Birzum   o'ylagach, “bu yerda Hazoraspdan   hech kim yo'q, narigi   ispolkomning binosidan qidiring,   eshagingizni ham shu yoqqa   olib keting” deydi. Instruktor Bolta Davletov Urganchdan, Obkomdan ishga   kelgani uchun, uni o'sha   yerlik deb bilarkan. Davlat etikchi ispolkomga borib   Bolta degan Hazoraspli   o'g'lini surishtira boshlaydi. U yerdagilar “bu   yerda Boltaboy degan   yo'q, balki raykomda ishlar, familiyasi kim?” deya so'rashadi.   “Familiya deganing novi?”   tushunmay so'raydi keksa   etikchi. “Familiya degani otasining yoki buvasining ismi degani”   tushuntiradi ispolkomdagilar. “Menim otim Davlat, laqabim etikchi” deydi. “Unda o'g'lingiz Bolta   Davletov bo'ladi-da” deyishadiyu, raykomning ismi sharifi   eslariga tushib, “o'g'lingiz raykom   ekan-da, anavu binoga boring”   deya   manzilni ko'rsatishadi.

Davlat etikchi   raykomga borsa, boyagi navbatchi   ins­truktor “topdingizmi etikchi   buva bolangizni?” deya kinoya   bilan kutib oladi. Shu   payt “Emidem”da   raykom-etikchining o'g'li kelib qoladi. Ota-bola quchoqlashib ko'rishadi va   binoga kiradilar. Instruktor hayron. Nihoyat vaziyatni anglab, “Davlat ota, eshagingizni   raykomning daraxtiga o'zim   bog'lab qo'yaman, beda solib   suv berib qarab   turaman, siz bemalol raykom   buva bilan otamlashavering” deya laganbardorlik qiladi.

Shu tariqa Bolta   Davletov Xonqada ishlab, tumanni viloyatning dovruqli hududiga   aylantiradi.

Uning mehnatlarini, tashkilotchiligini inobatga   olib Moskvaga — oliy partiya maktabiga   o'qishga yuborishadi.1947-50 yillarda shu tarzda Bolta, rafiqasi Halima, o'g'li Soliy Moskvada yashab ishlay, o'qiy bosh­lashadi. Oradan   bir yilcha vaqt   o'tgach, uni Moskva shahar   NKVDsi   chaqirishadi.” Siz oldin, qamalgan ekansiz, ustingizdan   shikoyat tushdi, nimaga buni   anketaga yozmagansiz, partiyani aldamoqchi   bo'ldingmi?” deya tahdid qilishadi. “Men oqlanganman, shuning   uchun bu haqda   yozmagandim, tekshirib ko'rishingiz mumkin”   deya oladi qo'rqqanidan Bolta   Davletov. “Nima qilishni   o'zimiz bilamiz”, borib o'qib   turavering hozircha, deyishadi ular. Ular tekshirib   ko'rishib, oqlanganini, partiya   uchun jon kuydirib   o'qib, ishlaganini   bilgach, shundan keyin chaqirishmaydi. Tahsil tugab   Bolta Davletov Xorazmga   qaytib keladi. Uni   viloyat   ijroqo'miga rais qilib   ta­yinlashadi. Oradan yillar o'tib   uning qabuliga bomj qiyofadagi   aftodahol rus kishisi   kelib “kirza etik”   olishga   ariza yozib kiradi. O'sha vaqtlarda do'kondan kirza   etik olish uchun   ham   viloyat   ijroqo'midan ruxsat olish kerak   ekan. Davletov rus   kishisini ko'rib uni   taniydi. Bu o'sha 1937 yilda   qamoqxona boshlig'i bo'lib, unga   azob bergan kishi   edi. Familiyasi, ismi, afti-angori   ham o'sha 25 yil   oldingi qatag'on dahshatlarini esga solib   yuboradi. Ammo Davletov   o'zini unga tanitmay, arizaga “kirza etik berilsin” deya qo'l qo'yib   beradi, kechirimlilik qiladi.

2005 yilda 98   yoshida vafot etgan   Bolta Davletovning xotiralari   o'sha qatag'on davr   qanday dahshatlarga to'la   moziyning qora kunlari   bo'lganini esga solib   turadi.

— Aytishlaricha, otangiz Bodil taxallusi bilan ijod   qilgan, Hamid Sulaymon, Aziz Qayumov singari olimlar bilan   do'st tutingan ekan.

— Otamdan ko'plab   mumtoz adabiyot janrlarida yozilgan   meros qolgan. Nasib qilsa   kitob qilib chiqararman. Bodil taxallusli otam arab, fors, rus tillarini chuqur bilar, qaysiki olim Xivaga kelib, tarixga, me'moriy yozuvlar   bo'yicha tushunmovchilikka duch   kelsa otamga murojaat   qilardi. Toshkentdagi, Urganchdagi   uyimizda ko'plab olimlar, ijodkorlar to'planishib, ma'rifiy gurunglar   qilishardi.

— Sobiq ittifoq   kinematografiya institutiga   ham o'qishga qatnagan   ekansiz…

— Men Xiva, Urganch, Xonqada va   uch yil Moskva shahridagi rus   maktablarida o'qiganman. Akademiyada o'qish   bilan birga esa VGIKka   ham qatnab rejissyorlik   sirlarini o'rgandim. Garchi Xorazm   viloyat ijroqo'mida ish   boshlagan bo'lsam-da fikru   yodim kino olishda   edi. 1959 yilda Xorazm viloyatining   o'sha paytdagi rahbari, ma'rifatli inson Bektosh Rahimovga Amudaryo to'g'risida hujjatli kino ishlash taklifini bildirdim. U kishining har tomonlama qo'llab-quvvatlashi bilan 1960 yilda film tayyor bo'ldi va havaskor kinochilarning   res­publika festivalida oliy o'rinni oldi. Shundan so'ng bu   film butun respublikamiz kinoteatrlarida,TVda namoyish   etildi. Men esa shu film bois orzuimga erishdim — ijroqo'mdagi ishimni “O'zkinoxronika”dagi rejissyorlikka almashtirdim. Shu-shu kino olamidaman.

— 1970 yilda ishlangan   “Xudoybergan Devonov” filmingizda birinchi o'zbek kinochisining noyob tasmalaridan foydalangansiz, ularni qaerdan   topgansiz?

— Ma'lumki, qatag'on davrda Devonov “xalq dushmani” deya otib tashlangach, uning boy merosi ham   yo'qqa chiqdi. Men nahot uning hamma ishlari yo'qqa chiqqan, biron   bisoti qolgandir deya, Xivadagi uyini titib chiqdim. Devor   yoriqlari, pol tagidagi teshiklardan, uyning u yeri, bu   yeridan qiyqim-qiyqim tasmalar   chiqdi. Men o'sha Feruzxonning saroydan chiqishi, anhordagi   qazuv, Xiva bozori, Amudaryodagi yelkanli kemalar, yosh kash­shoflar, umuman, eng noyob tasma sifatida saqlanib qolgan   lavhalarni shu tariqa topib, filmga kiritganman. Hamon TVdagi   ko'plab ko'rsatuvlarda, Xorazm bilan bog'liq ko'plab filmlarda   o'sha men pol   tagidan, devor yoriqlaridan topgan   lavhalardan foydalaniladi.

…Soliy Davletov kino   sohasidagi ana shu faoliyatlari uchun O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan san'at arbobi unvoni bilan taqdirlangan. 1995 yilda Soliy Davletov   Xorazmga   qaytib “Bodil”   studiyasini tashkil qiladi. Bir   nechta hujjatli filmlar   ishladi. Ayni paytda Toshkentda yashayotgan Soliy Davletov keksaligiga qaramay kino   sohasida kechayotgan   yangilanishlardan xabardor va ularga o'z munosabatini bildirib turadi.

Shu o'rinda 90 yoshni qarshilagan Soliy Davletovning ijodiy faoliyati o'zbek hujjatli filmida o'z o'rniga ega ekan, rejissyor tomonidan ishlangan filmlarni O'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi telekanallarida qayta namoyish qilinsa, savobli ish bo'lar edi. Zero, o'tmishni, tarixiy voqealar, tarixiy shaxslar hayotini o'rganmoq, xayrlidir.

Umid BEKMUHAMMAD.