Biz zamondan ortda qolmoqdamiz…mi?

Biz bugun global o'tish davrini boshdan kechiryapmiz. Ya'ni, tosh, mis, temir davrini bosib o'tish uchun millionlab yil sarflagan insoniyat plastik davrda “bir lahza” yashab, virtual davrga shunchalik tez o'tyaptiki, ba'zi sohalarning yangi davrga moslashuvi ancha qiyin kechayotgandek, nazarimda.

Bu ayniqsa, “Axborot asri” degan ta'riflaganimiz bugungi zamonning avangard sohasi bo'lgan jurnalistikada yanada yaqqol namoyon bo'lmoqda. Masalan, ommaviy axborot vositalarida ayni holat bugun bosma matbuot, radio jurnalistika va qisman televidenieda kuzatilyapti.

Telejurnalist sifatida meni ayniqsa, bir paytlar tomoshabin uyining to'ridan joy olgan va har bir xonadonning eng aziz buyumi bo'lgan televizorlar, aniqrog'i, televideniening o'z ahamiyatini tobora yo'qotayotgani tashvishlantiradi.

Agar biz vaqtida prognozlash, ya'ni kelajakni oldindan ko'ra olish funksiyasini yoqmasak, ya'ni zamonga moslashish choralarini ko'rmasak, noxush vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin degan xavotirlar ham yo'q emas.

Insoniyat bir umr axborotga ehtiyoj sezib yashagan. Lekin agar jurnalistika tarixiga nazar tashlaydigan bo'lsak, tadrijiy taraqqiyot sabab ommaviy axborot vositalarining qanchadan-qancha shakllari tarix qatlaridan tushib qolganiga guvoh bo'lamiz.

Turli ma'lumotlar yozib qoldirilgan sopol taxtachalar, kabutarlar yetkazgan maktublar, otu eshak minib qichqirgan jarchilar tarix sahifalarida qolib ketdi.

Qog'ozning paydo bo'lishi, fan va texnikaning rivoj­lanishi, radio hamda televidenie ixtirosi ularni safdan chiqib ketishga “majbur qildi”.

Buni qarangki, bu davrning ham umri uncha uzoq bo'lmadi. Bugun insoniyat virtual dunyoda yashay boshlamoqda. Va davr jurnalistika oldiga yangi talablarni qo'ya boshladi. Qisqa va aqlbovar qilmas shitob bilan axborot tarqatishning juda ko'p qoida va tamoyillari o'zgarib ketdi.

Faqatgina bir qoida o'zgarmay qoldi. U ham bo'lsa, dunyodagi eng tez eskiradigan narsa – bu axborot degan haqiqat!

Bugun biz nazarimda ana shu haqiqat sabab barcha o'yin qoidalarini qayta ko'rib chiqishimiz va o'z yo'nalishimizni qayta isloh qilishimiz kerak bo'ladi.

Internet jurnalistikasi deb atalayotgan bu yangi yo'nalish garchi bizda biroz kechroq, sekin, shoshilmay kirib kelayotgan bo'lsa-da, allaqachon internet tezligi nisbatan normal bo'lgan hududlarda yuqorida tilga olib o'tilgan jurnalistikaning boshqa sohalarini deyarli siqib chiqarib bo'ldi ham.

Ha, u yosh, juda tezkor, boz ustiga, raqiblariga nisbatan o'ta shafqatsiz! U dunyoning bu chekkasida sodir bo'layotgan voqeani ko'z ochib yumguncha yer yuzining narigi chekkasiga va hatto koinotga qadar yetkazib bera olishdek qudratga ega.

Va biz buyog'iga “uning o'yin qoidalari” bilan hisoblashishga majburmiz. Qolaversa, “bundan ham ortig'ini kuting” degan ibora tobora faollashib bormoqda.

Yana biz so'z yuritayotganimiz virtual jurnalistikasining “shu paytgacha amalda bo'lgan gazeta, radio, telekanallarning o'rnini bir o'zim bosaman” degan juda katta bir iddaosi bor.

Mening nazarimda, bu iddaoda haqiqat unsurlari ham bo'y ko'rsatib turibdi. Negaki, matbuot, televidenie va radioda qo'llanilayotgan janrlarning deyarli barchasini bugun onlayn kontentda uchratish mumkin. Yana shunisi aniqki, mazkur janrlar biroz o'zgargan shaklda, takomillashgan va siqiq formatda, o'z nomlarini zamonaviylashtirib (insayder, fliranser, kolumnist, faktcheking, keys, target, inflyuenser va h.k), o'z muxlislarini topib bormoqda. Internetning faol foydalanuvchilari esa (ular qatorida o'zimiz ham) ommaviy axborot vositalarining boshqa turlari bo'lgan gazeta, radio, jurnal, televideniedan osongina kechib yuboryapmiz.

Xullas, kuzatishlarim natijasi bo'lgan prog­nozlar jurnalistikaning yuqorida sanagan yo'nalishlari uchun anchayin xavotirli.

Xo'sh, bunday vaziyatda jamiyatga kerakli bo'lish uchun, ta'bir joiz bo'lsa, yashab qolish va kerakli bo'lish uchun nima qilish kerak?

Bu savol umrini axborot sohasiga bag'ishlagan, noni ham, shoni ham shunda bo'lgan har bir jurnalistni bezovta qilishi tabiiy. Jumladan, o'zimni ham.

Jurnalistikaning boshqa sohalari uchun javob berishim qiyinku-ya, ammo telejurna­listika borasida o'z qarashlarim, xulosalarim va yechimlarim bor, albatta.

O'zingizga ma'lum, efir vaqtlari juda qimmat. Chunki aslida ham vaqt eng bebaho ne'mat. MTRK tizimini olib ko'rasizmi, xususiy telekanallarning reklama daqiqalarini ko'rasizmi, narx to'lash minutlar bilan emas, daqiqalar bilan o'lchanadi. Bas shunday ekan, bugun qimmatbaho efirlarni faqat studiyada, to'rt, besh va undan ortiq odamni yig'ib olib, siyqasi chiqqan, rasmiy tildagi soatlab suhbatlar qilib o'tiradigan ko'rsatuvlar bilan to'ldirishga qanchalik hojat bor?

Tomoshabin e'tiboriga loyiq bo'lish uchun dinamikasi tez, rasmiy “qoliplarni” buzgan, adabiy til normalariga amal qilsa-da, xalqona yo'nalishdagi ko'rsatuvlarni ko'paytirish kerak. Masalan, ming tanqid qilinmasin, xususiy kanallardagi juda ko'p loyihalarning tomoshabinbopligi, reytinglarda yuqori natijalar ko'rsatishi ana shu sababdan. “Xafa bo'lish yo'q”, “Zirapcha”, “Real xit”, “O'zim” kabi ko'rsatuvlar, realiti shoular aynan qoliplarni buzgan loyihalar sifatida tomoshabin e'tiboriga tushdi degan fikrdaman.

Hozirgi kunda ko'rsatuvlar ko'rimligini oshirish kerak degan vazifa qo'yilsa, nimagadir ko'pchilik rahbarlar ekran qiyofalarini yoshartirishga tushishadi. Tajribali lekin yoshi ulg'aygan boshlovchilar chetlashtirilib, yosh qiyo­falar jalb etiladi. Lekin mana necha yildirki kuzataman, bu usul o'zini oqlamayapti. Aksincha, efirlar hali tajribasiz, g'o'r bosh­lovchilaru san'atkorlarga qolib ketib, o'ta sayozlashib bormoqda.

Yana ham aniqroq aytadigan bo'lsak, efirni yoshartirish MTRKga, taniqli qiyofalarga taya­nish esa xususiy telekanallarga xos “kasallik”. MTRKga “keraksiz” bo'lgan tajribali jurnalistlarning ko'pchiligi bugun xususiy kanallarda o'z o'rnini topib ketgani, hatto hukumat e'tirofiga sazovor bo'layotgani ham bor haqiqat.

Asror Abrorxo'jayev, Abdurasul Abdullayev, Mohiniso Kamolova, Gulnoza Husanova, Nas­riddin Asriddinov, Muhabbat Hamroyeva… Xullas, ro'yxatni yana uzoq davom ettirish mumkin. Vaholanki sanaganlarim hali uzoq vaqt o'z bilim va tajribasi bilan MTRKdek katta dargohda foydali va tomoshabinbop teleloyihalar qilishi, sohaga yangi kirib kelayotgan shogirdlarga o'z bilim va tajribalarini o'rgatib, o'zlaridan bir maktab qoldirishlari mumkin edi. Afsus bunday bo'lmadi.

Lekin bundan faqat MTRK yutqazdi xolos. Xususiy telekanallarning “xatosi” esa taniqli qiyofalarga “yopishib” olgani va sayoz, arzon voqealar, ba'zan umuman hech bir qolip­larga sig'maydigan, ma'naviyat, qadriyat kabi har qanday chegarani bosib o'tuvchi mavzularni hozirgi til bilan aytganda “xayp” qilish, “trend”ga chiqarish.

Yana bir gap, davlat byudjeti hisobiga kun ko'ruvchi telekanallarni tomoshabin lo­yihalarni ko'ryaptimi yo'qmi, umuman qiziqtirmaydi. Yillar davomida bir xil nomdagi, soatlab cho'ziladigan, “monotonniy” ko'rsatuvlar efir vaqtlarini “eb” aylanib yotaveradi. Efir bu — vaqt, vaqt esa pul degani TV sohasida. Vaqtning ham, pulning ham uvoli borku! Bu borada xususiy telekanaldan o'rganadigan, o'zlashtiradigan jihatlar bor. Ya'ni, reyting bermaydigan loyihani yopish!

Bugun tomoshabinga qanday mavzudagi, qanday formatdagi ko'rsatuvlar kerak degan savolni har bir telejurnalist o'ziga berib ko'rishi kerak. Lekin yana bir jihati borki, telemahsulot hech qachon faqat birgina jurnalistning xohish irodasi va g'oyasiga tayanib efir yuzini ko'ra olmaydi. Bu masalada ham kino sanoatida bo'lgani kabi prodyuserlar, marketolog va menejerlarning o'rni juda katta.

Men “Dunyoning o'zgarishini istasang, avvalo, o'zingdan boshla” degan iborani tez-tez ishlataman. Bu moslashuv degani! Mazkur jarayonda ham ushbu naql mening tamoyilimni belgilaydi.

Shunday ekan, bugun televidenie internet zamoniga moslashishi, ya'ni jonli efirlarni ko'paytirishi kerak! Internet jurnalistikasi, garchi yosh bo'lsa-da, yuqorida aytganimday undan o'rganadigan jihatlarimiz yo'q emas. Birinchi nav­batda, tezkorlik, jonlilik, xaqqoniylik. Afsuski, telejurnalistika bugun aynan mana shu tomondan oqsayapti. Ya'ni bir yangilikni tas­virga olib, montaj qilib, ko'rikdan o'tkazib, so'ng efirga bergunga qadar ma'lum bir vaqt, hatto kunlar o'tadi. “O'zbekiston 24” telekanalini aytmasa, informatsion dasturlar uchun voqea joyidan to'g'ridan-to'g'ri efirga chiqadigan jonli ko'rsatuvlar deyarli yo'q.

Shu ma'noda agar televidenie bugun 75-80 foiz jonli efirga o'tmas ekan, u tomoshabin uchun tobora o'z ahamiyatini yo'qotib boraveradi, degan fikrlarda jon bor. Qolgan foizlarni esa asosan tahliliy, portret janrdagi hamda hujjatli ko'rsatuvlarga berish kerak.

Butun yer yuzi pandemiya davrida karantinda yashagan bir davrda internet jurnalistikaning insoniyat hayotidagi o'rni yanada mustahkamlandi. O'sha davrda bir qarashda televidenieda virtuallashuv jarayoni tezlashgandek bo'ldi. Lekin karantin cheklovlari yumshashi bilan, sohadagi harakatlar ham sustlashib qolgandek.

Men internetning cheksiz qudratidan birinchilardan bo'lib foydalanishni boshlaganlardanman desam mubolag'a bo'lmas. 2015 yil “Madaniyat va ma'rifat” telekanalida “Fayz­­li oqshom” ko'ngilochar dasturini tayyorlaganimda “Suyunchi” filmidagi Nazira rolini ijro etgan Shahnoza Hamroyevani Nigeriyadan topib, u bilan film ijodkorlarining onlayn muloqotini uyushtirganim hamon yodimda. Bilasizmi, o'shanda rahmatli Melis Abzalov, Rixsivoy Muhammadjonov hamda Abdurayim Abduvahobovlar juda ta'sirlanishgan. Va o'shandan keyin “Darakchi” nashri ham Shahnoza Hamroyevaning manzilini olib, u bilan suhbat uyushtirgan edi.

Yana bir tajriba shuki, ikki yil mobaynida “O'zbekiston tarixi” telekanalida “Ibtido” tok-shousini muallif va boshlovchi sifatida tayyorladim.

Tarix kanalidagi birorta ko'rsatuvni mutaxassislar — tarixchi va arxeologlar, etnograflarsiz tayyorlashning iloji yo'q. Poytaxt­­da faoliyat ko'rsatayotgan mutaxassislar yil – o'n ikki oy efir bo'lgandan keyin qayta-qayta efirga chiqaverib, salkam teleyulduzga aylanib bo'lishdi. Biroq viloyatlarda, chet ellarda ham “Ibtido” kabi tarixiy mavzulardagi ko'rsatuvlarda ekspert sifatida ishtirok etishi mumkin bo'lgan tadqiqotchilar, tarixchi olimlar, arxeologlar bor edi. Men esa asosan o'shalarni internet imkoniyatlaridan foydalanib, ko'rsatuvga jalb qilardim. Surxondaryo, Andijon, Buxoro, Xorazm kabi viloyatlar, Turkiya, Amerika kabi davlatlarda faoliyat olib borayotgan ekspertlarni ham studiyadagi monitorga ulab, ular bilan mavzu yuzasidan qiziqarli suhbatlar uyushtirardik. Lekin men bu tok-shou hamda ko'rsatuvlarimni to'g'ridan-to'g'ri efirga uzatmaganman. Ayni paytda “O'zbekiston tarixi” telekanalida bir qancha ko'rsatuvlar tarixchi muallif va boshlovchilar ishtirokida to'g'ridan-to'g'ri efirga chiqishadi.

Bu tajribalarimdan bugun televidenie internetning mislsiz imkoniyatlaridan foydalanishga o'tishni tezlashtirishi darkor degan xulosa kelib chiqmoqda. Buning uchun eng avvalo yuksak texnologiyalar, cheksiz internet, yetarli ish haqi hamda katta tajriba hamda bilimga ega bo'lgan telejurnalistlar va boshqa soha mutaxassislariga katta ehtiyoj bor, davlat telekanallarida ham, xususiy telekanallarda ham. Ayni paytda ular yo'q emas, bor, faqat yetarli emas!

To'g'ri, tan olish kerak, bu jabhada o'ziga xos ish ketmoqda. Onlayn darslar, masofadan turib ko'rsatuvlarni efirga uzatish masalalarida televidenie yetakchi. Lekin baribir bu hali yetarli emas deb hisoblayman.

Xo'sh, unda masalaning yechimini nimada ko'raman?

Albatta, yuqorida aytganimdek, jonli, to'g'ridan-to'g'ri efirlarda! Biz jonli efirlarni ko'paytirmas ekanmiz, bu axborot o'yinida aniq internet jurnalistikasiga yutqazamiz.

Ochig'ini aytsam meni bu yutqazishgina xavotirga solayotgani yo'q. Chunki hamma gap xalqimizga to'g'ri, xolis va haqqoniy axborotni, sa­viyasi baland ko'rsatuvlarni taqdim etishdadir. Istaymizmi yo'qmi, internet jurnalistikasi ko'pincha pala-partish, qo'pol, sayoz, masalaga, mavzuga yengil, aksariyat hollarda haqiqatdan yiroq yondashuv ustun. Shunda kim jabrlanuvchi — xalq. Kim ishonchni yo'qotadi — xalq!

Mening bu boradagi ijobiy qarashlarim shundan iboratki, bir kun kelib, bu ikki soha birikib, simbioz holatini hosil qiladi. Smart televizorlari bu jarayon qanchalik tezlashganining isboti sifatida yana uyimiz to'ridan joy egallayapti.

Demak, telejurnalist uchun virtuallashish zarurati aniq bo'lib qolmoqda. Ya'ni biz faqat mavzu tanlash, uni yetkazish va mavzuga yondashuv masalalarida tomoshabin, iste'molchi ehtiyojlari bilan hisoblashishni to'g'ri yo'lga qo'ymog'imiz shart. Aks holda, televidenie va telejurnalist degan nomning obro'si tobora pastga sho'ng'ib boraveradi. Xususan, bizning yurtda. Albatta, bular mening shaxsiy xulosalarim.

Xo'sh, rivojlangan mamlakatlarda-chi, bugun matbuot, xususan, televidenie qanday yashayapti? Bizning ahvoldan qanday farqlari bor? Bor bo'lsa, ulardan ulgu oladigan, o'rganadigan jihatlarimiz qaysi?

Bu endi keyingi maqolamizga alohida mavzu.

Shohira HAMRO,

telejurnalist