“Alpomish” — afsona emas!
“Alpomish” – afsona emas, ertak emas, u — asl haqiqat. U — ildizi necha asrlarga tutashgan qadim o'zbek xalqining uzoq o'tmishi haqida bitilgan doston. Hayoti va kurashi, sevgisi, muhabbati, azobu iztiroblari, ko'z yoshi-yu, shodligi, xullas, bir so'z bilan ifodalaganda butun bir xalqning tarixi ifodalangan oltin meros. Shu tufayli ham, necha o'nlab asrlar davomida xalqimiz o'z qahramonini sevib, ardoqlab, boshiga ko'tarib kelgan.
Vazirlar Mahkamasining “Alpomish dostoni yaratilganligini nishonlash to'g'risida”gi qarori zamirida juda katta tarixiy haqiqat yotibdi. Va hech mubolag'asiz aytsak bo'ladi, bu mamlakatimiz barcha ziyolilari uchun bir dastur vazifasini o'taydi. Ushbu qarorning qabul qilinishi “Alpomish”ni shunchaki bir eslab qo'yish emas, balki, asrlar davomida unutilib, toptalib kelingan o'tmishning tiklanishi hamdir.
“Alpomish” dostoni to'la nashrining chop etilishi xalq og'zaki ijodi muxlislariga katta sovg'a bo'ldi. Dostonning akademik nashrini amalga oshirish va xorijiy tillarda chop etish, yuz jildlik “O'zbek folklori yodgorliklari” to'plamlarini nashrga tayyorlash va 2001 yildan boshlab uni chop etishga kirishish mamlakatimizda xalq ijodini gullab-yashnatish borasida qilinayotgan g'amxo'rlikning yana bir yorqin dalili, desak xato bo'lmas.
Folklorshunos olimlarning fikricha, “Alpomish”ning 40 dan ortiq varianti bor. Endi, to'y sharofati bilan chop etilmagan lekin el orasida mashhur bo'lgan nusxalarini yozib olish kerak. Oldingi yili “Alpomish” dostonining surxondaryolik baxshi Xushboq Mardonaqul o'g'li aytgan nusxasini yozib oldik. Videotasmaga ko'chirilgan bu zalvorli doston uzluksiz ijro etilganda deyarli bir kechayu kunduz kerak bo'ladi.
Xushboq baxshi — mashhur baxshilar sulolasining kenja vakili. Sherna baxshi uning bobosi, Mardonaqul baxshi esa padari buzrukvoridir.
Xushboq baxshining tanglayi do'mbira bilan ko'tarilgan. Endi Alpomishga kelsak, uning kamon otib, ot choptirib o'tgan tuprog'i Boysun qo'ng'irot eli edi. Bu yerlar hozir ham bor. Mana, Beshqo'ton degan joy bor, Boysari o'z akasi Boybo'ridan zakot uchun arazlagandan keyin besh ming qo'y bilan keladi. Beshta qo'ton qurdiradi. Har qo'tonga mingtadan qo'y soladi. Qalmoqlarning podshosi Toychaxon edi. Sherobodning Turgan degan daryosi Talashqonning ustidan oqqan. Daryoning bir betida — kunchiqar tomonida qo'ng'irotlar yashagan bo'lsa, narigi tomonida, ya'ni to Xorazmgacha bo'lgan chegaralarda qalmoqlar yashagan. Ana shu Beshqo'ton boylari daryodan bu tomonga o'tganda, qalmoq choparlari Toychaxonga xabar beradi. Besh ming qo'yli Boysari: “Biz sizdan madad istab yurt tilab keldik, boshpana bering, mayli molimizga zakot beramiz”, deb xat yo'llaydi. Toychaxon: “Yordam so'rab keptimi, ko'kragidan itarmayman, insof qilaman. Musulmon, pok, halol odam ekan. Berganini bersin, zakot so'ramanglar. Mayli, besh ming qo'yi o'tlaydigan yer ajratinglar”, — deb mulozimlariga buyuradi.
Bu voqealar o'tgan yillarda Denovda yozib olingan nusxada aniq berilgan. Biz bu joylarni bejiz keltirmadik. Chunki Toychaxonning qizi Tovkaning qo'rg'oni ham shu yerda, – Surxonda. Talashqon deb bekorga nom berilmagan, Ko'kaldoshning oti Ko'kdo'non bilan Boychiborning bir-biri bilan talashib yurgan joyi shu makon.
Murodtepa degan joy ham bor biz tomonda. Uning ham tarixi g'alati. Boysari bilan Boybo'ri farzandsizlik dog'ida kuyib yurgan paytlari ovga chiqadi va shu tepaning ustida turib, Xudodan zurriyod tilab, yolvorib, qayg'u-g'am bilan uyquga ketadi. Ularning munojoti qabul bo'ladi, Boybo'rining tushida uchta odam kelib: “Tur, muroding hosil bo'ldi, Xudoyim senga bir o'g'ilu bir qiz, Boysari ukangga bir qiz ato etdi”, — deb uyg'otadi. Shunda Boybo'ri sakrab uyg'onib, ukasini quchoqlab, yig'lab-yig'lab suyunchilaydi: “Shu tepada murodimiz hosil bo'ldi. Kel endi, bu tepaning nomini Murodtepa qo'yaylik. Bolalarimiz ulg'ayib, shikorga chiqsa, eng avval shu tepani ziyorat qilsin” , — deb tayinlaydi.
Bobotog'dan poyga chopganiyu Alpomishning zindonigacha Surxon zaminida borligi – bularning barisi tarixiy manba emasmi?
Bunday aniqlik boshqa qaysi xalq dostonlarida bor?
Zero, bu tirik manbalar “Alpomish”ning afsona emasligini, o'zbeklarning tengsiz dostoni ekanligini dalillaydi, bunday mukammal boylikni avloddan-avlodga yetkazish burchimiz ekanligini har birimiz chuqur his qilmog'imiz zarur.
Toshtemir TURDIYEV,
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi