Demokratiya hamisha ham ezgulikka xizmat qiladimi?

Tomirlarimda o'zbek, rus, buryat-mongol, fin- uyg'ur, turkman, rahmatli buvimning xotirlashicha, badaviy arab va yohudiy qoni oqadi. Ammo menga o'zbekona qadriyatlar yoqadi, kattani hurmat qil, kichikni–izzat, bir bor oshiga sherik qilgan xonadonga qirq yil salom ber, xotining tilagan nonni avval beva qo'shni ayolga, u olmasa, ostonangni qo'riqlar sakka elt, bo'yningga tushar tig'dan emas, qo'yningga kirar tuldan qo'rq, kabi har doim hayot tasdiqlab, kimlarningdir xatolariga ishora bo'lib kelgan haqiqatlarni unutib bo'ladimi?

Onam tomonidan bobolarim fin-uyg'ur bo'lishgan, ular Chor Rossiyasiga qarshi kurashganlar, ularni hukumat Baykal ortiga surgun qilgan. O'zimda radikal fikrlar uyg'onganida, fin-uyg'urlar qoni uyg'onmoqda, deb qo'yaman. Badiiy-estetik ijodda “Bxagavatgita” va “Iliada”dan tortib, to “O'tkan kunlar” va “Jamila”gacha, “Faust”dan tortib, to “Uillis” va “Yo'lbars terisidagi bitiklar”gacha fikru o'ylarimni chulg'ab, titratib yuradi. Ushbu qonu vujudimga jo ziddayndan goho o'yga boraman, men Sharq kishisimanmi yoki G'arb, men demokratmanmi yoki g'ayridemokrat?..

Yuqoridagilarni aytishdan murod shuki, naslning, millatning tafakkurga ta'sirini rad etib bo'lmaydi. Lekin men to'la demokrat yoki to'la g'ayridemokrat bo'lgan etnosning borligini bilmayman. Ijtimoiy hayot evriluvchan, aynan u kishini goh demokrat, goh g'ayridemokrat bo'lishga majbur etadi.

Islom falsafasi insonning bir yelkasida Xoliq o'tiradi, bir yelkasida Maxluq, deb uqtiradi. Bu qiyosni mavzuga tatbiq etish mumkin.Demak, “to'la demokrat” yoki “to'la g'ayridemokrat” degan tushunchalar faqat xayolimizda mavjud. Ammo tafakkur demokratiya izlashdan va g'ayridemokratiyani qoralashdan to'xtamaydi”. “Demokratiya — ideal” (K.Popper). Idealni izlash tafakkurni   beorom, ammo zavqli qiladi. Ko'pincha bu idealni erkaklar izlaydi. Nega? Erkak tasavvurida demokratiya unga hayotiy ma'no, shon va taxt beradi. Tarixga nazar tashlang hayotdan ma'no, amalidan shon, tilagida taxt istaganlarning barchasi erkaklar. Demokratiya ham erkaklar kashfiyoti. Bu paradoks. Demokratiyani mazlumlar izlashi vojib edi. Uni ilm-fanga olib kirgan erkak — Platon aristokrat edi. Uning siyosiy falsafasida “demokratiya — boshqarishning bad usuli” degan ta'rif olgan. Demokratiyada bosh-boshdoqlikka asos mavjud. O'zbekistonda Prezident saylovi oldida ayrim olimu qo'shiqchilarning “demokratik da'volari”ni eslang. Kichik jamoani boshqarib, hech bo'lmaganda to'rt kishi qalbida yaratib yashashga umid uyg'otolmaganlarning el-yurtni boshqarishga da'vogarlik qilishi demokratiyami? Voqelikni jo'n tushunuvchilar uchun bu demokratiya, biroq ziyrak aql egasi uchun kulguli. Prezidentlikka nomzodlarning Sh.Mirziyoyevdan boshqalari el-yurtga qaysi sifatlari bilan ma'lum edi, degan savol hanuz xayolimdan ketmaydi. Nahotki, ular… mana, demokratiyaning bir ko'rinishi. Lekin dono xalqimiz, ko'rpangga qarab oyoq uzat, deb nasihat qiladi.

Ba'zilar demokratiya ijtimoiy birlik, ahillik, ittifoq yaratadi, taraqqiyotga eltadi, deb o'ylaydi. Bular ijtimoiy hayot sirlaridan, ayniqsa, insondagi tabohlikka, buzg'unchilik va yovuzlikka moyillikdan bexabar kishilardir. Ular demokratiya shio­­ri bilan biror mansabga erishishsa, ko'p o'tmay g'ayridemokratga aylanadilar. Toju taxt odamni buzadi, deyishgan qadimgi yunonlar, demokratlar go'lligi ustidan kulib. Aslida odamni toju taxt emas, uning atrofidagi shumniyat, mulkparast va izzattalab shaxslar buzadi, chunki “taxt atrofida mudom badaxloq va o'z maqsadini unutmagan kimsalar aylanib yuradilar” (N.Makiavelli). Tojvar qanchalik demokrat bo'lmasin, uni g'ayridemokratga aylantiruvchilar mudom bisyordir.

Men Sharq demokratiyasi bo'­yicha fikrlab, yozib yurardim. Ma'naviy-axloqiy imperativlarni demokratiyadan ustun bilganman. Yo'q, ular o'zga qonunlarga bo'ysunar ekan so'zing o'ta olsa gapir, qolgani dod-voy, quruq hasrat, bo'shliqqa nido. Bugun matbuot bong uradi, jamiyatni, ayniqsa, amaldorlar va idoralarning qulog'i berk. “Gapiraver, matbuot, senga hurfikr­lik, kafan esa o'zimdan” (Mark Tven). Qoyil. Bu ham demokratiya-da! Mark Tven o'zga makon va o'zga davr insoni. Bizniki unikidan farq qiladimi? Shubhasiz.

“Demokratiya” so'zining keng e'tirof etiladigan 50 dan ziyod ta'riflari bor. Siyosatshunoslar uchun davlat va jamiyat ishlarini boshqarish, huquqshunoslar uchun konstitu­siyaga amal qilish, faylasuflar uchun ijtimoiy borliqni yaratish imkoni, jurnalistlar uchun hurfikrlik demokratiya. Anarxistlar uchun davlatni rad etish — demokratiya. Qadimgi yunonlar va marksistlar xalq hokimiyatchiligini demokratiya deb atashgan. Davlat va markazlashgan boshqarish bor ekan “mutlaq demok­ratiya” bo'lmaydi. Bo'lishi ham mumkin emas. Boshqarish tartib demakdir, tartibga, ma'lum bir normalarga bo'­yinsunmaydigan joyda, demokratiya ham, idora ham, huquq ham bo'lmaydi. Davlatning markazlashgan boshqaruvi tartibni sevadi, tartibga amal qilganida ijobiy natija beradi, kishilar o'g'ri, bezori va zo'ravonlardan qo'rqmay yashaydi. Yashirmayman, markazlashgan boshqaruvda avtokratizm va totalitarizmga yaqinlik bor, ammo bu yaqinlikni qonunga bo'ysundirish mumkin. G'ayridemokratiyada bosh­-boshdoqlik hukmron, u tartibni, qonunni tan olmaydi. Markazlashgan boshqaruvdagi avtokratizmning tamoyili — tartib, g'ayridemokratiyadagi tamoyil — bosh­-boshdoqlik. Birinchisi umumiy tartib o'rganish uchun kuch ishlatadi, ikkinchisi zo'ravonni yanada zo'ravon qilish uchun. Ikkinchisi birinchisidan ayanchli, musibatli. El-yurt­­da, oilangizda osoyishtalik bo'lishini istasangiz ma'lum bir erk va huquqingizni markazlashgan boshqaruv hisobiga o'tkazishingiz shart.

Demokratiyani sevish, unga, xuddi mahbubaga kabi, madhlar to'qish mumkin, ammo u bilan yashash qiyin. Tasavvur qiling, Xudo ko'rsatmasin zavjangiz demokratiya deb istagan kishisi bilan uchrashsa, istagan vaqtida uyga qaytsa, nima qilasiz? Yoki qattiq so'zingiz, jahl ustida tortgan shapalog'ingiz uchun o'g'lingiz sudga bersa…Ming afsus, bular oddiy voqelik bo'lib bormoqda. So'zingiz xotiningizga, farzandlaringizga o'tmasa, ularga mehr, kuch, topganingizni sarflashga ne hojat? Bir o'zingiz yashaganingiz ma'qul emasmi? Mana, demokratiya bizda qanday g'ayridemokratik odatlarni shakllantirishga jazm qilgan. Men demokratiyaga emas, uning g'ayridemokratik odatlarni keltirib chiqarayotganiga qarshiman. Aslida, demokratiya va g'ayridemokratiya, xuddi ezgulik va yovuzlik kabi, yonma-yon yuradi, erkin yashash va fikrlashga moyil aqlgina ularni tez farqlaydi. Demak, bizga ko'proq ana shunday aql egalari kerak.

Shogirdlarimdan biri OAV mav­qeini o'rganib ko'rgan. Uning keltirishicha, respondentlarning 60 foizidan oshig'i “sariq matbuot”ni o'qib turadi, eng oxirgi o'rinda rasmiy gazetalar turadi. “Ixtiyoriy-majburiy” obuna tartibidan qutulolmagan bo'lsak-da, res­pondentlar rasmiy gazetalar bilan qiziqmasliklarini bildiradilar. Ulardagi axborotlarning bir xilligi, tilining g'alizligi va sanoxonlik res­pondentlarni bezdirgan. Ularga tor mutaxassislarning o'zi obuna bo'lsa-chi, yo'q, har bir o'quv dargohi, muallim, kafedra, dekanat obuna qilinadi. O'zim 70 dan ziyod magistrlardan kecha chiqqan ikki-uchta hamma “ha-a, unga obuna bo'lmasa qo'yishmaydi” deydigan gazetalarni keltirib ulardagi qaysi maqola diqqatingizni tortdi?” deb qiziqib so'radim. Dissertatsiya yozayotgan birorta ham magistr javob berolmadi… Mana, demokra­tiyaning ta'sirli quroli gazetalarga munosabat! To'g'rirog'i ularning ahvoli!

Men aybdor qidirishdan yiroqman, demokratik bo'lmaslikning o'zi ham demokratiya. Biroq bu taqdirda nashrning “demokratman” deb jar solishiga zaruriyat yo'q. Bu demokratiyani oyoq osti qilishga olib keladi. Ana shu vajlar bois men qonu vujudimga jo rang-baranglikni “demokratiya” atashdan to'xtaganman. Men g'ayridemokrat emasman, ammo bu qonu vujudimga jo rang-baranglikka zid bo'lsa-da, demokrat ham emasman. Bir paytlari Sharqona demokratiyaning muxlisi edim, uni qutlab kitoblar yozganman, endi esa nimagadir undan ko'nglim qolgan. Demokratiyaning ko'pligi ham teskari voqelikka aylanar ekan shekilli…

Viktor ALIMASOV,

falsafa fanlari doktori