Shaxs, jamiyat, axborot: oqilona chora izlab?..

Taniqli siyosiy sharhlovchi Qudratilla Rafiqovning “Mening Prezidentim” essesidagi quyidagi lavha g'oyatda nozik mavzuga daxldorligi bilan e'tiborni tortadi:

“Prezident Shavkat Mirziyoyev ish boshlagan ilk kunlarda so'z erkinligi va ijtimoiy tarmoqlarning “jilovini bo'shatish” haqida munozaralar qizigan paytlarda ko'pchilik qatori, ochig'i, men ham xavotirlanganman. Negaki ichkaridagi ahvoldan hammamiz yaxshi xabardor edik. Ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va maishiy muammolar bir-biriga o'rin bermas darajaga kelgan edi. Shunday bir pallada o'nlab yillar davomida OAV uchun deyarli yopiq bo'lgan jamiyat odamlarga o'z fikrini ochiq bayon qilish huquqini berishi go'yoki dambaning tiqinlarini birvarakayiga bo'shatishday gap edi. Shunday bo'ldi ham. Ijtimoiy tarmoqlar odamlarning chaqiriqlari, bayonotlari va adolat so'rab yozayotgan nomalariga to'lib ketdi”.

Mavzu shuning uchun ham nozikki, Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan joriy etilgan axborot siyo­sati mamlakat miqyosida boshlangan keng qamrovli islohotlarning markaziy o'qi – umurtqasini tashkil etadi. Zero, bilamiz, axborotdan holi bironta soha, tarmoq yo'q. Vazirliklar, hokimliklar va idoralar, hatto birorta fuqaro ham axborot maydonidan chetda, tashqarida emas. Balki tirik inson borki, axborot uning har nafasi, lahzasi, fikr-zikrida mavjud. Siyosiy sharhlovchi haq: davlatimiz rahbari eng to'g'ri va shu bilan bir vaqtda eng og'ir yo'lni tanlagani endilikda hech kimga sir emas.

Ommaviy kommunikatsiya jozibasi

Zamonaviy erkin jamiyatning birlamchi belgisi fuqarolar o'rtasida qanchalik shaffoflik muhiti yaratilganida o'z ifodasini topadi. Bunday muhitda shaxs va xalq hayotiga, jamiyatga daxldor ma'lumotlar ochiqligi ta'minlanadi, yuz berayotgan voqea-hodisalar haqida istagan fuqaro istagan axborot maydonida o'z qarashlarini, fikr-mulohazalarini emin-erkin bayon etadi, o'rtoqlashadi, o'rni kelsa, bahslashadi. Bunday jarayon ilm-fanda, amaliyotda “ommaviy muloqot”, “ommaviy kommunikatsiya” istilohlarini olganiga ko'p yillar bo'ldi. “Ommaviy kommunikatsiya” tushuncha sifatida keng ommalashib ulgurdi.

Hozirgi paytda mamlakatimizda tobora chuqurroq qaror topa borayotgan “ommaviy kommunikatsiya” muhiti O'zbekiston uchun o'tmishda bo'lmagan nodir, unikal tarixiy voqeadir. Shu bilan bir vaqtda, tan olish kerakki, mamlakatimiz miqyosida, deylik 35 millionlik aholi ishtirokida kechayotgan ommaviy muloqot jarayonini har jihatdan kuzatish-o'rganish, tahlil qilish, baholash oson va jo'n ish emas. Lekin davr o'zgarishlari, zamon yangilanishlari ana shu jo'n bo'lmagan, aslida g'oyatda murakkab jarayonni atroflicha o'rganishni, tahlil etishni va albatta tegishli xulosalar chiqarishni taqozo etadi. Chunki, takror ta'kidlashga to'g'ri kelsa, biz nazarda tutayotgan ommaviy muloqot omillari, belgilari yaqin va olis kelajakdagi muammolarga tayyor turishda, ular yechimini oldindan bartaraf etish choralarini izlashda juda-juda asqotadi.

Ma'lumki, matbuot ommaviy muloqot vositasi sifatida kashf etilgan, shunday bo'lib qoldi ham. Xususan, madaniylashgan jamiyatlarda kundalik gazetalarning ahamiyati ertalabki nonushtadan-da ahamiyatliroq bo'lgani hech kimga sir emas. Yangiliklar, xabarlar, ularga doir munosabatlar, savollar va javoblar va hokazo maqolalar yutoqib o'qilgan, kundalik hayot uchun zarur yo'l-yo'riqlar gazetalardan olingan.

Kimning kim ekanligi, kimning qaysi masala yuzasidan munosabati, nuqtai nazari qandayligi gazeta sahifalarida chop etilgan materiallarda ommalashgan. Jamiyatda ommaviy kommunikatsiya shu tarzda “nafas” olgan, yashagan, shakllangan.

“Gazeta” ismli ommaviy muloqot vositasi kundalik turmushning ajralmas bo'lagiga aylangan. Gazetasiz jamiyat bo'lishi mumkinligi sog'lom aql egalari tasavvuriga sig'magan.

Gazeta! Yana bir karra gazeta!

Dunyoda hozirgi tushunchadagi gazeta yaratilganiga taqriban 400 yil bo'lmoqda, o'tgan zamonlar ichida gazetaning qiyofasi, yo'nalishi, rang-tusi o'zgarsa o'zgardiki, uning mohiyati, hikmati, sehri-jozibasi o'zgarmadi. Gazeta o'zining shapaloqdek sahifasiga bu yorug' olamning butun mahobatini, butun kechmishi, hayratlari, quvonchu iztiroblarini sig'dirib kelmoqda. Har qanday milliy gazetada millatning tarjimai holi mujassam topganidek, butun dunyo gazetalari bashariyat tarixining ko'zgusi, solnomasi o'laroq yuz, ming yillar saqlanishiga, kelgusi avlodlar tomonidan o'qilishiga shak-shubha yo'q.

Shaxsan o'zimdagi bolalik chog'larimda orttirgan odatim hali-hanuz o'zgarmadi – o'qishli maqola chiqqan gazeta sahifasini ko'zimga surtgudek ardoqlayman, qirqib olib, bisotimda saqlayman. Qarashlarim o'zgarishiga turtki bergan maqolalarni qayta-qayta o'qiyman, dono-zukko fikr-mulohazalarini yozgan mualliflarni ustoz-murabbiy qatorida hurmatlayman. Nazarimda, eng ayanchli manzara – o'qilmay qolgan gazeta, varaqlanmagan jurnal, chang bosgan kitob! E'tibor qozonmagan gazeta-jurnaldan men, ha, shaxsan o'zim uzr so'rashga tayyorman!

Gazeta – dasturxonimdagi haloldan-halol nonim, rizqim, burdasi-urvog'i-da uvol bo'lishiga yo'l qo'yolmayman!

Gazetani taloto'p asrimizning olashovur yillarida ham, axborot oqimi shiddatli tus olgan bugungi kunlarda ham ommaviy muloqotning bosh vositasi, minbari deb hisoblayman. Komil ishonch bilan aytamanki, dunyo­dagi hech bir axborot, muloqot vositasi gazetaning o'rnini bosa olmaydi. Hech qachon! Hamisha o'z o'rnimni odamni, jamiyatni, olamni gazetasiz o'zgartirishga umid bog'laganlarning umidlari besamardan-besamar va puchdan-puch ekanligini isbotlashga hoziru nozir insonlar safida deb bilaman!

O'zbek milliy gazeta jurnalistikasi ulkan tarixiy yo'lni bosib o'tgan. Jadid bobolar davri, sho'rolar istibdodining jonchiqar yillaridagi gazetachiligimiz parvozini qo'ya turaylik,   mustabid mafkura zamonlarida ham gazeta jurnalistikasi baholiqudrat xalq manfaati yo'lida hormay-tolmay mehnat qildi, zahmat chekdi. Ozmuncha soha zahmatkashlari aziz umrlarini qalamning mo'rt va keskir uchiga baxshida qilib o'tdilarmi?!

Bir fikrni o'rtoqlashish o'rni keldi.

Jurnalistika hamisha hukmron mafkura qo'lida qo'g'irchoq bo'lib qoladi, u zamonasozlikka mahkum soha degan tushunchalar bor. Og'ir botadi albatta, biroq, bunday qarashlar bir jihatdangina asosli. Aslida jurnalistika shu qadar qudratli, shu qadar o'ziga xos sehrli, mo''jizalarga boy ijod turidirki, u har qanday mustabid-qonxo'r-battol “ob-havo” sharoitida ham hur, emin-erkin so'z aytish imkonini topa biladi. Bu – jurnalis­tikaning stixiyasi, jurnalistika tabiatining botiniy qonuniyati! Uning hujayrasi g'urur, nafsoniyat, haqqoniyatga tashnalik, hayotbaxsh o'jarlik, to'g'ri so'zga fidoyilik tuyg'ulariga to'yingan. Dunyoqarashi, tafakkuri, hayo­tiy mezonlarida sobit bo'lgan jurnalistika ham, jurnalist ham aslo kimningdir yoki nimaningdir qo'lida qo'g'irchoq bo'lib qolmaydi, buni o'ziga ep ko'rmaydi. Italyan tilida “chaqa pul” degan ma'noni anglatgani bilan gazeta shu qadar mo''jizakor axborot vositasidirki, u dunyoni ag'dar-to'ntar qilib yuborish, bashariyatni gullab-yashnatish, temir sandiqlaridagi milliardlarini sanash­­ga fursati yetmaydigan kalondimog'larning ham taqdirini hal qilib qo'yish qudratiga ega!

Dono xalqimiz “Qalovini topsa” degan tagdor hikmatli iborani jurnalistika uchun, jurnalistlar uchun o'ylab topgan, kashf etgan. Ham so'z san'ati, ham mahorati, ham cheksiz “qalovini topish” imkoniyatidan bahramand ijod turi bo'lmish jurnalistika o'z tiynati-tabiatidagi mavjud saloh­iyatining barini, birinchi navbatda, gazeta orqali shaxs, jamiyat va vatan manfaati yo'lida safarbar qiladi.

Jonsaraklarimiz

To'kin-farovon yashashni orzu qilmaydigan odam yo'q, jamiyat yo'q. Tirik jon borki, orzu-havas yetovida yashaydi, mehnat qiladi, hayot manzillarining yangilanishlarini ko'zlaydi. Yangilanishlarning hech biri esa o'z-­o'zidan amalga oshib qolmaydi, balki ularning bari fikr-mulohazalar, mashvaratlar, bahs-munozaralar mahsuli o'laroq hayot sinovidan o'tadi, voqelikka aylanadi.

Ommaviy kommunikatsiya muhiti jamiyat a'zolarining barini mashvarat maydoniga chorlaydi: “Marhamat, kimda qanday fikr, taklif, tavsiya mavjud?” degan savol da'vatkor kuchga aylanadi. Odamlarni faollikka undaydi, daxldorlik tuyg'usini kuchaytiradi. Ommaviy muloqot muhitining jozibasi, sehri, sururi ham shunda. Ammo-lekin jamiyat hayotini salgina o'zgartirish, unga ozgina bo'lsin, yangicha qiyofa istash u-uh, naqadar mashaqqat, naqadar murakkab, naqadar mas'uliyatli?!

Hayotiy tajribasi katta odamlar oz emas, lekin jamiyat miqyosida fikr­lash, ya'ni jamiyatning, qolaversa, Vatanning koriga yaraydigan darajada mulohazalarini o'rtoqlashadiganlar, tan olish kerak, u qadar ko'p ham emas. Qalam tebratish mahorati esa nisbatan juda-juda ozchilikka nasib etadi.

O'ylab ko'raylik, nima uchun oddiy publitsistik maqola yozish layoqati kamdan-kam kishilargagina nasib etadi? Yaxshi va o'xshatib yozish-chi?..

Yaxshi yozadigan odam yomon fikrlamaydi. Bejiz fikrlamaydi. Behuda fikrlamaydi. Umuman, ommaviy muloqot jarayoni yo'lga qo'yilgan jamiyatda birinchi navbatda FIKR, G'OYa qadrlanadi, ulug'lanadi, ardoqlanadi. Fikr ulug'langan maskanda inson ulug'lanadi. Davlat rahbari inson qadrini ulug'lash g'oyasini ilgari surayotgan Vatanimizda mana shunday jamiyat qaror topmoqda.

Hech bir ommaviy axborot vositasini kamsitmagan holda tan olish kerakki, jamiyat koriga yaraydigan salmoqli fikr avvalo, gazeta sahifalarida ommalashadi. Uzoqqa borishning hojati yo'q, jamiyatimiz hayotining turli mavzu-muammolariga bag'ishlangan biri-biridan salmoqli, ijtimoiy salmog'i yukli maqolalar gazetalarimizda muntazam chiqib turibdi. Ziyoli jamoatchiligimiz e'tiboriga, va albatta, keng gazetxonlar ommasi oldiga bir savolni ko'ndalang qo'yaylik: muntazam chop etilayotgan ana shu maqolalarning mualliflari kimlar? Ular qanday insonlar?

Ibrohim G'afurov, Qudratilla Rafiqov, Akmal Saidov, Ahmadjon Meliboyev, Erkin A'zam, Abdusaid Ko'chimov, Qiyom Nazarov, Viktor Alimasov, Narzulla Jo'rayev, Zuhriddin Isomiddinov, Muqimjon Qirg'izboyev, Qutlibeka Rahimboyeva, Mansur Bekmurodov, Abduxalil Mavrulov, Abdurahim Erkayev, Umid Arslonbekov, Umid Bekmuhammad…

Nomlari zikr etilgan mualliflar qanday fikr-mulohazalarni keng jamoatchilik muhokamasiga qo'ymoqdalar? Ne maqsad-muddaolarda ilgari surmoqdalar?

Xalqimiz, vatanimiz ravnaqi yo'lida halovatidan voz kechgan jamiyatimizning ilg'or va faol ziyolilari bular. Hech bir mubolag'asiz aytishni istardimki, bu singari munavvar zotlarimiz har qanday manaman degan xalqning, davlatning yetuk, ko'zga ko'ringan, faxri-iftixoriga sazovor bo'lishga loyiq olim-ulamo insonlardir. Ta'na yoki minnatga yo'ymaylik, o'z ona xalqimizning bag'rida, xalqimizning non-suvidan totinib voyaga yetgan, kamolga yetishgan bu kabi ziyo­­li azizlarimiz jonajon ona diyorimiz milliy ma'naviy-intellektual muhitining ardoqli farzandlari, kerak bo'lsa, ma'naviyat jangchilari hisoblanadilar.

Quloqlarimizni ding qilaylik, Qodiriy hazrat aytmoqchi “ko'zlarimizni to'ldirib-to'ldirib” o'qib, uqishga talpinaylik.

“Olimning jamiyatdagi o'rni shundaki, – deb yozadi ustoz Ibrohim G'afurov, – u hech qachon masala qo'ymay va masala yechmay turolmaydi. Masala qo'yishi va masala yechishi bilan olim jamiyat tomonidan tan olinadi va o'z nazdida ham, o'z vazifasi, a'molini oqlaydi”. Boshqa bir o'rinda ustoz bugungi zamondoshlarimiz tarbiyasi, istiqboli uchun ming yillik o'zbekona hayo, latofat, farosat tuyg'ulari qanchalar koni foydaligini uqtirishga jazm etadi. Ota-bobolarimizdan ma'naviy meros yombisi yanglig' did-farosat tuyg'usi “sog'lom fikrga olib boradi” deya qayg'uradi. Xalqimiz tiynatidagi azaliy-milliy tuyg'ularimiz qatlarida naqadar bitmas-tuganmas ijtimoiy kuch-quvvat yashiringanligini yodga soladi.

Jo'n gaplar emas bular, uzoq yillik hayot tajribasining sara mevalari.

“Yozuvchi mardum, – deb yozadi Erkin A'zam, – “o'zidan ortganda”, ko'ng­lidagini oshig'ich izhor etish ehtiyo­­ji paydo bo'lganda publitsistikaga qo'l uradi. Zero, qo'liga qalam tutgan inson avvalambor jonsarak odam, u “olamni, odamni to'kis ko'rish istagida kuyinib-koyinib qalam tebratadi”.

Biz har bir muallifimiz maqolalaridan istagancha iqtiboslar keltirishimiz mumkin, ularda bayon etilgan, o'rtaga tashlangan masala va muammolar yuzasidan istagancha mulohazalar yuritishimiz mumkin, lekin, hamma gap ana shu jonsaraklikda, olamni va odamni to'kis ko'rish istagida, yanada muhimi, qo'yilgan masalalar jamiyatimiz, jamoatchiligimiz tomonidan qanchalik tan olinayotganida, e'tibor topayotganida.

Bong urish payti kelmadimi, deging keladi ba'zan: qo'liga qalam tutgan jonsarak bir vatandoshimiz, zamondoshimiz jamiyatga, jamiyat a'zolariga qarata so'z, fikr aytmoqda. Bir foydali fikr, bir g'oya, bir taklif boshqa fikrlarga tutashib ketarmikan degan, boshqa muhtaram fikr egalarini, mas'ullarni mushovaraga chorlarmikan, pirovardida so'z amaliyotga ko'charmikan, degan pokiza niyatlarda qalam tebratmoqda.

Sog'lom ommaviy muloqot orzusi

Ommaviy muloqot jarayonining birlamchi bosh bekati barcha ongli insonlarning fikrlovchi, fikr izhor etuvchi sub'yektga aylanishida bo'lsa, so'nggi nihoyatda muhim bekati izhor etilayotgan fikr-mulohazalarning kerakli manzillarga yetib borishi, ularga quloq tutilishi, ularning qabul qilinishidadir.

Yosh, boshlovchi publitsistlardan biri “Hurriyat”da e'lon qilingan maqolasiga “Tinglashni o'rganish madaniyati” deya sarlavha qo'ydi. G'oyatda jiddiy muammo bu. Ommaviy muloqotda ayta olish, yoza olish, munosabat bildirish qanchalik muhim va ahamiyatli bo'lsa, ommaga qarata aytilayotgan fikrni tinglash madaniyatining ahamiyati undan oz emas.

“Odamni tinglay bilish ham juda katta odamgarchilik, – deydi Ibrohim G'afurov. – U yurak va ongning tarbiyasidan darak beradi”.

Nimasini aytasiz! Ayni paytda bizda tinglay bilish madaniyatini katta ijtimoiy odob maqomiga ko'tarish vazifasi ustida jiddiy bosh qotirishimizga to'g'ri kelmoqda. Shikoyatlar, murojaatlarga amaliy yechim topish nechog'li oson emasligini hayot ko'rsatmoqda, lekin aytilgan so'zga quloq sola bilish o'zganing dardiga hamdard bo'lish ekan, bunday munosabat ommaviy muloqot madaniyatining muhim sharti hisoblanar ekan, uning butkul e'tiborsiz tashlab qo'yilishiga zinhor toqat qilib bo'lmaydi.

Hayotda yuz berayotgan voqealar yuzasidan bahsli, tanqidiy qarashlar kelib chiqishi tabiiy hol. Bunday munosabatlar matbuotda yoritilmoqda. Lekin munosabatga munosabat bildirilmasa-chi? Quloq solinmasa-chi? Bundan kim yutadi? Kim manfaat ko'radi?

Jonkuyar, faol olim Zuhriddin Isomiddinov “Hurriyat” gazetasida chop etilgan “Nuri o'chgan ikki ziyo maskani” sarlavhali maqolasida yozishicha, 2002 yili Respublika ilmiy-texnikaviy adabiyotlar kutubxonasi, 2011 yili Milliy kitob palatasi optimallashtirish bahonasida Milliy kutubxona tarkibiga qo'shib yuborildi. To'g'ri bo'lganmi? Mutlaqo yo'q, demoqda muallif. O'zbekistondek mus­taqil, qolaversa, Renessans cho'qqilarini ko'zlayotgan mamlakat ilm-fani mazkur ikki muhimdan-muhim muassasa bo'lmay turib o'ylangan-ko'zlangan marralarga qo'l cho'za olmaydi.

Halim Saidov “Halokat ostonasidagi millat ziyoxonasi” maqolasida maktab kutubxonalari shoshilinch yordamga muhtojligidan jar solmoqda. Biroq…

E'tibor beraylik: muammo ko'ndalang qo'yilmoqda, lekin uni kim eshitadi? Kim bu haqda qayg'uradi?

Yoki, mamlakatimiz bo'yicha transport vositalari ishtirokida yuz berayotgan fojiali holatlar yuzasidan qator gazetalarda o'nlab chiqishlar qilindi. Taassuflar bo'lsinki, hatto mana shunday ayanchli mavzularga doir mulohazalar ham havoga sovurilayotganiga aql bovar qilmaydi. Nahotki, mutasaddi idoralar, vazirliklar, tegishli mas'ullarga yetib bormayotgan bo'lsa, kuyunchaklik bilan yozilgan gazeta maqolalari?! Gazeta o'qishmaydimi yoxud gazetada bosilgan maqolalarda bayon etilgan tashvishli holatlar nafaqat muayyan muallifning, balki xalqning dardi, tashvishi, fig'oni ekanligini his etishmaydimi?!

Bunday holdan adabiyotshunos olim Suvon Meli qattiq tashvishlanadi. Shunday yozadi u: “Agar tanqidiy maqolalar yozilib, chop etilsa-yu, unga birov nima deyapsan demasa, mutasaddi tashkilotlar tanqid qilingan masalalar bo'yicha chora ko'rmasa… Bu endi juda yomon, va hatto davlatchiligimiz uchun xavfli holat”.

Uzoq yillar Toshkent viloyati “Turon” kutubxonasida xizmat qilgan Feruza Nuriddinova dastavval 1918–1950 yillarda nashr etilgan gazeta va jurnallar sahifalarida e'lon qilingan maqolalar bibliografiyalarini kitob holida nashrdan chiqardi. So'ngra XX asrning 30-yillarigacha bo'lgan davrda respublikamizning yetakchi gazetalari bo'lgan “Ishtirokiyun”, “Qizil bayroq”, “Turkiston” va “Qizil O'zbekiston” gazetalarining 1918–1930 yillardagi sonlarida e'lon qilingan maqola va xabarlarning izohli bibliografiyasini alohida salmoqli kitob holida jamlab, chop ettirdi. Ozmuncha mehnatmi? Bu zahmatli mehnat mahsulidan kim va kimlar manfaat ko'radilar?

Tabiiy, ilm-fan kishilari, tadqiqotchilar, tarixnavislar va hokazo.

Tarix fanlari nomzodi, Namangan davlat universiteti dotsenti Baxtiyor Isoqov “Manfaatlar muvozanati muammosi” nomli salmoqli asarida shaxs, jamiyat, davlat o'rtasida kechadigan serqatlam munosabatlarda muvozanat muammolarini atroflicha tahlil qilgan. Asar   ma'lumotlarga, qarashlarga, kuzatuvlarga, munozaraga chorlovchi qiziqarli masalalarga boy. Muhimi – nihoyatda foydali!

Bu yo'nalishda tadqiqot olib boradigan mutaxassislar ko'p emas bizda, kitoblar-ku, nihoyatda oz. Shunday ekan, nima uchun bunday mashaqqatli mehnatlar evaziga yaratilayotgan aql-idrok mevalari mamlakatimiz ilmiy-ma'rifiy jamoatchiligining diqqat-e'tiboriga tushmasligi, ular katta ilmiy-ma'rifiy voqeaga aylantirilmasligi, targ'ib qilinmasligi kerak?!

O'ylab qolasan kishi.

E'tibor qiling, muhtaram gazetxon, biron o'rinda deyarli biror muassasa, vazirlik, hokimlik yoki shunga o'xshash idora sha'niga ta'na yog'dirilmayapti (bu butkul boshqa masala), chunki gap sog'lom ommaviy kommunikatsiya sharoitida jamiyatda fikr aylanishi haqida bormoqda. Jamiyat a'zolarining sog'lom fikr almashishi yaxlit, tabiiy va davomli jarayonga aylanib ketmayotgani haqida bormoqda. Fikrni qadrlash tuyg'usi yaxlit tizimga aylangani sayin jamiyat ongli muloqotlar yo'lga qo'yilgan, taraqqiyotning yuqori bosqichlariga ko'tarilayotganidan dalolat beruvchi jamiyatga aylanmoqchi, degan ezgu orzu-niyat izhor qilinmoqda.

Mana shunday ulkan orzular yo'lida peshqadamlikni qo'ldan bermasligi muqarrar bo'lgan gazeta ayanchli ahvolga tushib qolgani esa davrimizning favqulodda boshog'riqlaridan biri bo'lib qolmoqda.

Tanazzul “tarjimai holi”

Bosma nashrlar, xususan, gazetalar ahvoli tobora orqaga ketayotgani ko'plab maqolalarning bosh mavzusi bo'lib turibdi. “Qo'qon sadosi”ning jarangdor ovozi so'nib bormoqda?!”, “Muborak hayoti”ning hayoti so'ndimi?” singari maqolalar shahar, tuman gazetalari ayanchli ahvolga tushib qolayotganidan bong urmoqda. Ahmadjon Meliboyev kuyunchaklik bilan dam matbuotning “Qudratli va ta'sirchan vosita” ekanligini bot-bot yodga solayotgan bo'lsa, dam “Matbuotimizning kelajagi kimlarga va nimalarga bog'liq?” deya og'riqli savollarni keng jamoatchilik muhokamasiga tashlamoqda. Jurnalist Husan Ermatov shu kungi gazetalarimizning “O'quvchisini izlayotgan matbuot” darajasiga tushib qolganidan tashvishda. Shuningdek, vazirlik darajasidagi bir qator muassislarning matbuotga munosabat borasidagi no'noqliklarini ochiq-oydin fosh etar ekan, “Shu bois, men jamiyatni gazetalarga qarshi qo'ygan kimsalarni ma'naviyat va ma'rifat kushandalari degim keladi” deyishgacha bormoqda. Norqobil Jalil jurnalistlarimizga jur'at va jasorat yetishmayotganidan nolisa, Musulmon Namoz matbuotimiz jamiyatning ko'zgusi bo'lolmayotganidan yozg'irmoqda. Jasoratli telejurnalist Gulmira Musajonova jurnalistlarimizni haqiqatni ayta olmagan taqdirda hech bo'lmasa yolg'on yozmaslikka da'vat qilmoqda. Akbar Tovmurodov esa “Bugungi matbuot “to'rtinchi hokimiyat”mi?” deya masalani nihoyatda ko'ndalang qo'ymoqda.

Ta'kidlab qo'yaylik, mazkur mualliflar qaysidir xorijdan kelib qolgan emas, balki o'zimizning odamlar, jamiyatimiz faollari, muharrirlik maqomiga erishgunga qadar ko'p-ko'p ko'ylak yirtgan, oq-qorani tanigan jamiyat kori bilan shaxsiy manfaa­­ti qorishib ketgan ziyolilar, qolaversa, ularning hech biri o'z dardini doston qilayotgani yo'q – jamiyatimizning, millatimizning manfaatlari yo'lida jonfidolik ko'rsatmoqdalar. Achinarli joyi shundaki, ana shu xolis va yurakdan sitilib chiqayotgan nidolar, ommaviy muloqot madaniyati va talablariga mutlaqo zid o'laroq devorga aytilganchalik ta'sir kuchiga ega bo'lmayapdi.

Sog'lom va tiyrak ommaviy kommunikatsiya orqali jamiyat ravnaqini yo'lga qo'yish ko'zlanayotgan davlatda bunday holga mutlaqo toqat qilib bo'lmaydi.

Bir qator tuman va shahar gazetalari ochiqdan-ochiq tugab borayotganini “Hurriyat” muxbiri A.Pardayev “Bosma nashrlarning ertasi bormi?” maqolasida raqamlar bilan ko'rsatib o'tdi. Bir qancha markaziy nashrlar keyingi yillar davomida faoliyatini to'xtatdi. Bunday ahvolning ma'naviy asorati alohida masala. Kadrlar talofati, tajribali va mahoratli qalam ahlining ishsiz qolishi yana bir alohida masala. Asoratlarni yana sanashda davom etish mumkin albatta. Lekin savol tug'iladi: bu inqiroz qachon, nimadan boshlandi? Qay tarzda davom etdi?

Tan olish kerak, Vatanimiz mus­taqilligining dastlabki ikki-uch yili bir qadar matbuotimiz erkin nafas oldi. So'ngra, bosqichma-bosqich islohotlar boshlanib ketdi. Jamiyatda erkin fikrni barqarorlashtirishga qaratilgan islohotlar matbuotga emin-erkinlik baxsh etish o'rniga uning qo'l-oyog'ini bog'lab qo'ya boshladi. Sohaga doir qonunlar qabul qilinishi, ommaviy axborot vositalari son jihatidan ko'payishiga maftun bo'lgan holda jurnalistikaning tub aqidalari unutilayotgani, boy berilayotgani haqida lom-mim deyishga yo'l qo'yilmadi. Hayot haqiqati bilan matbuot haqiqati o'rtasida jarlik vujudga keldi.

Birgina misol. 1997 yilda amalda bo'lgan ikkita qonunda “Jurnalistik tekshiruv” moddasi bor edi. Ushbu modda aksariyat gazetalarda rukn sifatida qabul qilindi. Uning ostida mehnatkashlarni qiynagan eng dolzarb va ancha-muncha ildiz otgan muammolar tahliliy chiqishlar orqali jamoatchilik e'tiboriga tashlandi. Ya'ni, gazetxonlarning manfaatlari gazetalar orqali himoyaga olindi. Bu hol uzoq davom etmadi: dastlab “Jurnalistik tekshiruv” moddasi bitta qonundan olib tashlandi. Buning ustiga, “Jurnalistik tekshiruv” rukni “Jurnalist surishtiruvi” ko'rinishini oldi. Keyinroq esa buning ham bahridan o'tildi.

Oqibatda jurnalist tekshiruvi olib borishga layoqatli bir qator qalami puxta, ko'pni ko'rgan, tajribali jurnalistlar “chiqit”ga chiqarildi.

Yana bir misol. Azal-azaldan bosh muharrirlar tomonidan bosh maqola yozish tajribasi mavjud. To'g'ri, mafkura nog'orasiga o'ynab yozilgan maqolalar oz emas. Lekin kunning dolzarb muammosi haqida o'z qarashlarini o'rtoqlashishga qaratilgan shaxsiy munosabatlarga toqat qilmadik. Bosh maqolada bosh muharrirning shaxsi bo'rtib ko'rinishini istamadik. “O'zbekiston adabiyoti va san'ati”, “Tafakkur”, “Tashkentskaya pravda” gazetalarida muntazam bosilayotgan va keng o'quvchilar ommasini jalb etgan bosh maqolalar taqa-taq to'xtatildi.

Men “Tahririyatga yuborilgan xatlarga javob berilmaydi” degan ogohlantirishlar ko'payganini jurnalistlarimizning jiddiy xatolaridan biri deb hisoblayman.

Hozirda “sariq matbuot” degan laqab orttirgan nodavlat-ko'ngilochar nashrlarning ko'payishi (Abdulla Qodiriy “qora matbuot”, Erkin A'zam “arzongarov matbuot” deb nom bergan) jurnalistlarimizni ham, gazetxonlarimizni ham chalg'itib qo'ydi. Avvalo, yengil o'qilishi bilan, ikkinchidan juda ko'pchilik ommada “gazeta o'qiyap­man-ku” degan aldoqchi tasavvur tug'dirgani bilan.

“Majburiy obuna” degan iboradan “Majburiy mehnat”dan qo'rqqandek qo'rquv paydo bo'ldi. Ochiq aytish joiz bo'lsa, “To'rtinchi hokimiyat” vakillari hali hayotda ko'pni ko'rmagan, mamlakat miqyosida rahbarlik qilish hadisini olib ulgurmagan bir vazirning nihoyatda chalasavodlik va sayoz o'ylashi oqibatida chiqargan “amr-farmoni”ning noto'g'ri ekanligini yetarlicha isbotlay olmadilar.

Obuna barham topgani yetmaganday, xususan, viloyat va tumanlarda gazeta kiosklari tizimi izdan chiqdi, pochta xizmati avvalgi mavqeini yo'qotdi.

Hayotda har qadamda istagancha muammolar qatorlashib yotgan bir payt­­da tanqiddan qariyb voz kechildi. Bu gazetalarimizning obro'sini mutlaqo tushirib yubordi. Necha o'n yillar mobaynida erishilgan ishonch, ixlos boy berildi.

Sanab o'tilgan ob'yektiv va sub'yektiv sabab-oqibatlar yetmaganday axborot texnologiyalari maydonida yuz bera boshlagan yangiliklar bosma nashrlarimiz, bosma jurnalistikamiz osmonidagi qora bulutlarni haddan tashqari quyuqlashtirib yubordi.

OAV va OKV: uloq kimning qo'lida?

Picha nazariyadan so'z ochish mavridi keldi.

Azal-azaldan ommaviy axborot vositalari deganda, jurnalistika deganda asosan gazeta, jurnal tushunilgan. So'ngra bu ibora radio-telejurnalistikani ham o'z qavmi qatoriga qo'shib oldi. Taxminan 2000 yillardan internet ommalasha boshladi. Internet-gazeta, veb-sayt, elektron-nashr taomilga kirdi. Ochig'i, bunday o'zgarishlarga ishongandan ko'ra ishonmaganlar ko'pchilikni tashkil etardi. Biroq axborot texnologiyalari mo''jizalari o'z karomatini ko'rsatishda davom etdi. O'zgarish shiddati shu qadar yuqori ediki, an'anaviy jurnalistika tobora ochiq tus olayotgan zamonaviy raqobatga bardosh berolmay qoldi. Mana, XXI asrning birinchi choragida internet imkoniyatlari, uyali telefon mo''jizalari dunyo axborot maydoniga ega chiqib turibdi! Biz 150 yil mobaynida o'zlashtirgan, o'rganilgan “Ommaviy axborot vositalari” (OAV) tushunchasi torlik qilib qoldi va uning o'rniga “Ommaviy kommunikatsiya vositalari” (OKV) atama sifatida sahnaga chiqdi. Yangi OKV qadimdan yashab kelayotgan OAVni ham o'z og'ushiga tortib ketmoqda.

Afsonaviy Marshall Maklyuen har bir yangi ommaviy axborot vositasi yangi-yangi avlod vakillarini imtihondan o'tkazadi, degan edi. Hozirda dunyo aholisi, jumladan, vatandoshlarimiz an'anaviy va internet jurnalistika imkoniyatlari qiyosida sinovdan — imtihondan o'tmoqda.

Shu o'rinda, muhtaram soha egalari, ayniqsa, fan doktorlari sha'niga nordonroq gap aytishga to'g'ri keladi: salkam 25 yildan buyon ko'z o'ngimizda yuz berayotgan evrilishlar keltirib chiqarayotgan qiyinchiliklarga nega e'tibor qilinmadi? Nima sababdan tegishli kuzatuvlar, tahlillar va ular bilan bog'liq tavsiyalar ishlab chiqilmadi? An'anaviy jurnalistikamiz va jurnalistlarimiz yuzma-yuz kelishi mumkin bo'lgan muammolarni betalofot o'tkazishga taalluqli yo'l-yo'riqlar oldindan ommalashtirilmadi?..

Savollar, muammolarga yechim topiladi albatta, bunga shubha yo'q. Faqat jiddiy izlanish, amaliyotchilar bilan birlashgan holda mavjud intellektual kuchlarni safarbar eta bilmog'imiz kerak.

* * *

Chuqurroq o'ylab ko'rilsa, mus­taqillikka erishishdan ko'ra mus­taqil yashash chandon og'irroq, mashaqqatliroq ekan. Bu hol shaxs, jamiyat va axborot tizimidagi jarayonlarda ham yaqqol ko'zga tashlanmoqda. Ehtimol, muammolarning ko'pligi ham har kun-har soatda kurashib yashashga g'urur, surur bag'ish­lar. Muhimi, har qanday muammo oldida bo'sh kelmaslik, balki dadillik, va albatta ongli-intellektual ommaviy kommunikatsiya maqomiga ko'tarilayotgan yakdillik sari dadil intilish. Zero, aql-idrok ila birlashish ko'zlangan g'alabani yaqinlashtirishi muqarrar.

Xurshid Do'stmuhammad,

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati,

filologiya fanlari doktori