Tavalloning iztiroblari

Uning jismi va hayotini ichkilik emas, balki millat   g'am-tashvishi abgor qilgandi. Chunki millat taraqqiyotdan orqada   qolgan, bor tashvishi kun   ko'rishdangina iborat bo'lgan   avom boshida mustamlakachilik qilichi o'ynamoqda edi. Shunday   tahlikali vaziyatda ham   millati dardiga darmon   bo'lishni istab, hayotini xavf-xatarda o'tkazgan   inson shoir   Tavallo edi…

Tavallo taxallusi   bilan ijod qilgan   To'lagan Xo'jamiyorov 1883 yili   Toshkentning Ko'kcha dahasida   tug'ilgan edi. Uning hayoti oq   va qizil mustamlakachilik hukm surgan davrga   to'g'ri kelgani bois, azob-uqubatlar bilan   o'tdi. Tavallo o'ziga to'q, mulkdor otasi Xo'jamiyor Jiyanboyevning yer-suvidan foydalanib, savdo tashvishlari bilan   hayotini o'tkazishi ham   mumkin edi.Shu tarzda   umri boyvachchalarnikidek o'tmasa-da, o'rtahol zamondoshlariniki   kabi bir maromda   kechgan bo'lardi.Ammo Yaratgan   Egam unga tug'ma   ijodiy qobiliyat tuhfa   qilgan edi. Ijodga oshnolik, xalq hayotiga yaqinlik esa   ijtimoiy turmushga faol   aralashishga undadi. Qorasoch, qo'yko'z, bo'yi ancha past, atigi bir yarim   metr bo'lgan bu   inson fidoyi bo'lmaganida, balki umri kuzatuv ostida   o'tmas, 1938 yilda otilib ham ketmasdi.

To'lagan Xo'jamiyorov   dastlab eski maktabda, keyin “Beklarbegi” madrasasida, rus-tuzem maktabida tahsil   oladi. Oldiniga Toshkentdagi bir   fabrikantning qo'lida, 1900 yildan esa otasining maslahati bilan   Prje­valskga borib bir   tadbirkor tanishining qo'lida   ishlaydi. Rus tilini mukammal   o'rganadi, tijorat va hayot saboqlarini   oladi. 1909 yilda otasi vafot   etgani sababli Toshkentga   qaytib keladi. Bu paytlar XX-asr boshida chor mus­tamlakachiligi   asoratidagi o'lkalarda milliy uyg'onish   kuchayayotgan davr edi. Aql-idrokli hammaslak­lari bo'lgan Munavvar qori, Husanxo'ja Dadaxo'jayev, Saidabdullo Saidazimboyev, Komilbek Norbekov, Yusuf Saryomiy, Abdulla Avloniylar   bilan To'lagan ham   imperiya changalidan ozod   bo'lishga imkoniyat yuzaga   kelayotganini sezib, turli nashriyot, gazeta, jamiyatlar tuzish   orqali avomni “uyqudan   uyg'otish”ga intildi.

Bu orada Russiyada 1917 yil oktyabridagi davlat to'ntarishi bo'lib, mustamlakachilik bolsheviklar tusidagi qizil rangga o'zgardi xolos. Shunday bo'lsa-da, Tavallo yoshlarning ma'rifatli bo'lishini istab, 1918 yilda Toshkentda yangi maktab tashkil etishga bosh bo'ladi. Shuningdek, o'z mahallasida kambag'alxona tashkil   qilib, davr sabab och-nahor, yetim-esir bo'lib qolganlarga   oziq-ovqat, kiyim bosh tarqatishgayam   harakat qildi. Bu payt­­da Tavallo bolsheviklarning mustamlakachiligi   avjiga chiqayotganligidan doim zorlanardi. Bu holatni “avom xalq   o'zaro nifoq va   qo'rqoqlik orqasidan xor-zor, qizillarga tutqun   bo'ldi. Biroq bir kuni sabr   kosasi to'ladi” deya   baholardi. Tavallo yaratgan she'rlarda   uning o'sha vaqtdagi   kayfiyati yaqqol seziladi:

Shuncha   Turkiston elinda nodon   ahli ko'b vale,

Nosih o'lmas ersalar, aqli rasolardin nasud?!

Shoirni ayniqsa, millatning ertasi o'ylantirib, shu   fikrlar asnosida muxammaslar   bitdi.

Ey qo'lum, pul   tutma hech, millatga yordamlashmasang,

Bo'lma xushnud, ey   dilim, millat g'amin g'amlashmasang,

Ravshan o'lma, ey   ko'zum, yoshing to'kub namlashmasang,

Fikrim, ochilma, agar she'ring yozib, hamlashmasang,

Chiq ichimdan, jonim, ey, san manga   hamdamlashmasang…

Boshqa bir she'rida   esa kinoya bilan   qoloqlikni achchiq hajv qilib   o'tadi:

Yovrupo ahli, siz quloq solingiz,

Biz   hunarlar yozib tonushtiramiz.

Kelturing   zapnburak, qurol necha xil,

Bizni   sopqon ila otushtiramiz.

Aftomobi, arobangiz   qayda,

Ho'qand arba bilan   chopushtiramiz.

Biz bilurmiz, siz to'g'ri so'zni quli,

Lek biz yalg'onlar   qotushtiramiz.

Do'stni   dushman edub, solib ig'vo,

Gap toshub o'rtaga   choqushtiramiz.

Qo'lda   bid'at maromnomasi bor,

Kim yaqin kelsa, biz   yopushtiramiz…

Bu albatta qadimchilardek jadid   taraqqiyparvarlarga to'siq bo'lgan   toifaga kinoya tarzida   bitilgan.

Millat dardi bilan   yashagan shoir boshqa   xalqlar bilan ham   do'stona munosabatlar tarafdori   edi. Xususan, ruslar   orasida ham do'stlari   ko'p bo'lib, o'zbek va   rus tillari uyg'unligida   g'azal ham yozgan   edi.

Ma'lumki, rus   tili fonetik xususiyatiga   ko'ra, aruz qonunlariga bo'ysunmaydi. Biroq Tavallo buni ham   uddalab, “Vot she'r” sarlavhasi   bilan “Mushtum” jurnalining   1928 yil 3-sonida chop   ettiradi:

“Mushtum”   chirog'im, so'yla-chi: kak tы pojivaesh?

Har kimni so'kib, sam   sebe dushman najivaesh.

Tekkanga tegib, tegmasa shutish, pochemu tak?

Xullas, jim   o'tir, muncha vsegda zadevaesh

Esli   popadet senga birov   mulla qilursan,

Har qanday asov   bo'lsa-da, uzda nadevaesh.

Bir kun chiqasan   chyornыy kiyib, ertaga boshqa,

Otkuda   chopon haftada nadevaesh?

“Mushtum”ga   murojaat shaklida yozilgan   ushbu bitik o'sha   vaqtda katta shov-shuvlarga sabab bo'lgan. Ayrim ko'rolmaslar esa To'lagan ichkilikka   berilganidan shunday she'rlar   yoza boshladi, deya   gap tarqatishadi. Uning ichkilikka   berilishi aslida 1931   yilda o'g'li Mahmudning   vafotidan so'ng bo'lgandi. Maqsud, Sanobar va Rahbar ismli farzandlari   esa otasining dardini   anglashardi. Ammo tabiatan intiluvchan, g'ayratli Tavallo xatarli vaziyatlarda ham millat   haqida qayg'urardi. Ana shu   qayg'u-alamlar Tavalloni 1937 yilning sentyabrida qatag'on domiga   tortdi. Natijada unga “xalq   dushmani” deya soxta, to'qima ayblov qo'yilib, o'sha yilning   10 noyab­rida NKVD uchligi   Tavalloni otib o'ldirdi.

Tavallodan turli janrlarda   yozilgan yuzga yaqin   she'r, jadid adibi degan   nom meros bo'lib   qolgan.

… Xorazmning Gurlan tumanilik shoir   Tursunboy Karimov 1980   yillarda tuman kino   idorasi rahbari sifatida   Toshkentga borganida, u yerda Tavalloni   tanigan-bilgan qariyalardan yozib olgan she'rlarni o'qib, jadid adabiyoti namoyandasining hajv yo'sinida ash'orlar   bitganiga amin bo'lasiz. Ushbu she'rlar hali hech   bir nashrda yoritilmagan   bo'lib, Tavalloning hajv yo'li   bilan taraqqiyotdan ortda   qolmaslikka, ma'rifatli, shijoatli   bo'lishga zamondoshlarini undaganini   anglaymiz:

Toshkentda ko'p   istirohat bog'imiz,

Hech kelishmas   anga borib bizning   sayr etmog'imiz,

Yoz fasli   oq badanlar oq kiyimlar   kiysalar,

Paxtalikni tashlamay, yelkaga chiqqan yog'imiz.

Uch qavat   kamzulning ustidan yana   bir

Kattakon bog'labon mahkam qilib sakkiz quloch belbog'imiz.

Skameyka uzra   o'ltirsa nechalar rohat   qilib,

Kavfshimiz loyi   bilan biz ustida   yotmog'imiz.

O'qiganingizdek, Tavallo   jadid shoirlari kabi   jamiyatda ma'naviyat va   ma'rifatni yuksaltirishga, davrdosh­larini o'z qobig'iga   o'ralib, zamondan orqada qolmaslikka   undab, kamchilik va nuqsonlar, muammolardan ko'z   yummay, ularni hajv qilib   she'rlar bitgan:

Ruslar otib bir   zambarak,

Borlarni   qildi bedarak.

Biz bog'da chalib   tar-tarak,

Sopqon   otolmaymiz hanuz.

Ruslar uchsa osmon,

Mashinasi   aeroplan.

Nechun   bizlar tramvaydan

Yerga   tusholmaymiz hanuz?!

Bizlar katta narvon   qo'yib,

Tomdan   tusholmaymiz hanuz.

Yuqoridagi hajviy she'rlar, ehtimol,Tavalloni tanigan-bilgan insonlardan keyin umuman   unutilib ketgandir? Balki shu   boisdanmi, Tavalloning o'sha she'rlari   hanuzgacha tadqiqotchilar e'tiboridan   chetda qolib ketmoqda.

Umuman, Tavalloning   ijodiy merosini o'rganish   jadid adabiyoti xazinasini to'ldirishga, qolaversa, mustamlakachilik davri   qurbonlarining ruhini shod   qilishga sabab bo'lardi.

Umid BEKMUXAMMAD