Fuqarolarning axborot olish erkinligi — jamiyat taraqqiyotining muhim mezoni

Inson manfaatlari, huquq va erkinliklari oliy qadriyat hisoblangan demokratik jamiyatni so'z va axborot erkinligisiz tasavvur etib bo'lmaydi. Shiddat bilan o'zgarib borayotgan hozirgi zamonda ommaviy axborot   vositalarini davr solnomachisiga qiyoslasak, bu ko'zguda mamlakatimiz hayotidagi o'zgarishlar butun borlig'i bilan aks etadi.

Bundan besh yil avval qabul qilingan Harakatlar strategiyasi asosida 2017–2021 yillarda davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish, qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish, ijtimoiy sohani rivojlantirish, xalqning osoyishta va farovon hayot kechirishi uchun shart-sharoitlar yaratish, xalqaro maydonda O'zbekistonning munosib o'rin egallashiga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi.

Prezidentimizning joriy yil 28 yanvarda imzolangan farmoni bilan 2022−2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strate­giyasi hamda uni “Inson qadrini ulug'lash va faol mahalla yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturi tasdiqlandi.

Ta'kidlash joizki, Taraqqiyot strategiyasi so'nggi yillarda mamlakatimizdagi tizimli ijobiy o'zgarishlarning asosiy huquqiy poydevori bo'lib xizmat qilgan Harakatlar strategiyasining uzviy davomi hisob­lanadi.

“Inson – jamiyat – davlat” degan tamoyil asosida shakllantirilgan “Inson qadri uchun”, “Davlat – inson uchun” degan ezgu g'oyalarni hayotga tatbiq etish maqsadida ishlab chiqilgan ushbu dasturiy hujjatda yaqin va o'rta istiqbolda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari, bu boradagi ustuvor vazifalar belgilab olingani, “Harakatlar strategiyasidan – Taraqqiyot strate­giyasi sari” degan tamoyil asosida islohotlarning uzviyligi va davomiyligini ta'minlashga alohida e'tibor qaratilgani e'tirofga molik va barcha sohalar ravnaq topishiga, O'zbekistonning rivojlangan davlatlar qatoridan joy olishiga, xalqimizning adolatli, erkin va farovon jamiyat qurishdek ulug' istaklari ijobat bo'lishiga xizmat qiladi.

Taraqqiyot strategiyasining xalqchilligi xususida alohida to'xtalib, uning loyihasi ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlar orqali aholi va keng jamoatchilik muhokamasidan o'tkazilgani, muhokamalar jarayonida yurtdoshlarimiz tomonidan 17 mingdan ortiq takliflar bildirilgani, ularning aksariyatidan loyihani takomillashtirishda foydalanilgani, shu jumladan, jurnalistlarning ham ko'plab takliflari inobatga olingani bizni quvontiradi. Keyingi besh yilda mamlakatimiz taraqqiyoti uchun dasturilamal bo'lgan Taraqqiyot strategiyasi loyihasining muhokamasi ko'lami, bildirilgan takliflar, ularning dasturiy hujjatda aksini topishi yurtimizda erkin fuqarolik jamiyatining rivojlanib borayotganidan dalolat beradi.

Taraqqiyot strategiyasi haqiqiy o'zbekona dastur bo'ldi desak, mubolag'a bo'lmaydi. Odatda, xalqimizga xos an'anaga ko'ra, katta ishni boshlashdan oldin ko'pchilik bilan maslahat qilinadi. Maslahatlashuv jarayonida jo'yali takliflar bildiriladi. Qizg'in muhokamalardan so'ng ko'pchilikning rizoligi bilan yakuniy qarorga kelinib, ishga kirishiladi. Taraqqiyot strategiyasi loyihasi bo'yicha ham aynan shunday yo'l tutildi.

Ushbu hujjatda mamlakatimizning rivoj­lanish tendensiyalari, bu boradagi ustuvor vazifalar, 7 ta ustuvor yo'nalish yuzasidan keyingi besh yilda 100 ta maqsadni amalga oshirish belgilangan. Shu maqsadlarga erishish yo'lidagi sa'y-harakatlar ham, ajratilgan mablag'lar   ham aniq. Xususan, Taraqqiyot strategiyasini joriy yilda amalga oshirish bo'yicha Davlat dasturida umumiy qiymati 55 trln. so'm va 11,7 mlrd. dollarlik 398 ta chora-tadbirning ko'zda tutilganligi bunga yaqqol misol bo'la oladi.

Ta'kidlash joizki, taraqqiyot strate­giyasining bir necha maqsadlarida ommaviy axborot vositalarining roli va jurnalistlarning kasbiy faoliyati himoyasini yanada kuchaytirish, fuqarolarning axborot olish va tarqatish erkinligi borasidagi huquqlarini yanada mustahkamlash belgilanganligi biz soha xodimlarini yanada ruhlantirdi. Jumladan, ta'sirchan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishning tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirishga qaratilgan 12-maqsadda jamoatchilik nazoratini amalga oshirishning zamonaviy shakllarini rivojlantirish, jamoaviy murojaatlar asosida hududiy, tarmoq va davlat dasturlari ijro sifatini tekshirish amaliyotini joriy etish, ayrim davlat funksiyalarini amalga oshirish jarayoniga jamoatchilik nazorati sub'yektlarini keng jalb qilish, davlat organlari faoliyatini o'rganishda ijtimoiy so'rovlar o'tkazish hamda aniqlangan kamchiliklarni ochiq muhokama qilish amaliyotini yo'lga qo'yish nazarda tutilmoqda. Bu jarayonda ommaviy axborot vositalarining roli va jurnalistlarning kasbiy faoliyati himoyasini yanada kuchaytirish, odamlarni qiynayotgan muammolar hamda islohotlarning ijrosi ahvolini o'rganishda ularning mehnatidan samarali foydalanish belgilanmoqda. Xususan, fuqarolarni qiynayotgan muammolar hamda islohotlarning samaradorligini o'rganishda ommaviy axborot vositalari bilan hamkorlik qilish tartibi joriy qilinadi, shuningdek, ommaviy axborot vositalarining faoliyatiga noqonuniy aralashganlik va to'sqinlik qilganlik, shu jumladan, mansabdor shaxs­lar tomonidan senzura o'rnatish, tahririyat xodimlariga bosim va tazyiq o'tkazish, materiallar va texnik vositalarni ulardan g'ayriqonuniy ravishda olib qo'yish harakatlari sodir etilgani uchun javobgarlik yanada kuchaytiriladi. Yana bir muhim jihati, ommaviy axborot vositalari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini davlat tomonidan subsidiyalar, grantlar va ijtimoiy buyurtmalar shakllarida qo'llab-quvvatlash hajmini ikki barobarga oshirish ko'zda tutilmoqda.

Jamiyatda millatlararo totuvlik va dinlararo bag'rikenglik muhitini mus­tahkamlash deb nomlangan 74-maqsadda xorijiy tillarda faoliyat yuritayotgan hamda millatlararo munosabatlar sohasida davlat siyosatini yoritayotgan ommaviy axborot vositalarini davlat tomonidan qo'shimcha qo'llab-quvvatlash choralari belgilanmoqda. Xususan, “O’zbekiston”, “Zvezda Vostoka” va “Amudaryo” jurnallari, “Yerkin Qaraqalpaqstan”, “Nurlы jol”, “Ovozi tojik”, “Mekan” va “Dostuk” gazetalarining moddiy-texnik bazasi yaxshilanadi. Sohaga oid materiallarni ommaviy axborot vositalarida yoritish bo'yicha tanlovlar, grantlar tashkil etiladi. Ommaviy axborot vositalari, jurnalistlar va blogerlarni press-turlarda ishtirok etish, ularga beriladigan ijtimoiy buyurtmalarni qop­lash tartibi ham belgilanmoqda.

Fuqarolarning axborot olish va tarqatish erkinligi borasidagi huquqlarini yanada mustahkamlash — Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi yettinchi yo'nalishining dastlabki va muhim maqsadi sifatida belgilanganidan ham anglash mumkinki, biz yashayotgan globallashuv va axborot asrida hayotimiz, jamiyat taraqqiyoti, mamlakat ravnaqi zamonaviy media makon va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, ommaviy axborot vositalari fao­liyati bilan bevosita bog'liq.

Darhaqiqat, kundalik hayotimizni yoki biron sohani har kunlik axborotsiz tasavvur qilish mushkul. Texnika va texnologiyalar taraqqiyoti jamiyatda axborotning ahamiyatini yanada oshirdi. Axborot barcha sohaga qadar chuqur kirib borgani, inson va jamiyat hayotiga ta'siri misli ko'rilmagan darajada ortgani, o'z navbatida, ularni tartibga solish zaruratini ham yuzaga keltirdi.

Taraqqiyot strategiyasining yettinchi, ya'ni “Mamlakatimiz xavfsizligi va mudofaa salohiyatini kuchaytirish, ochiq va pragmatik, faol tashqi siyosat olib borish” deb nomlangan ustuvor yo'nalishining 89-maqsadida “Axborot sohasini tartibga soluvchi yagona tizimlashtirilgan normativ-huquqiy hujjat loyihasini ishlab chiqish” doirasida zamon talab­lari asosida axborot sohasidagi qonunchilikni takomillashtirish, axborot sohasini tartibga solishga qaratilgan mavjud qonunlarni O'zbekiston Respublikasi Axborot kodeksi shaklida unifikatsiya qilish belgilangan.

Axborot kodeksini ishlab chiqishning zaruriyati shundaki, bugungi kunda axborot sohasidagi mavjud bo'lgan o'ndan ortiq qonunlardagi ayrim moddalar bir-birini inkor etish holatlari ham kuzatilayotganidan ko'z yumib bo'lmaydi.

Taraqqiyot strategiyasi yettinchi yo'nalishining 89-maqsadida davlat organlari va tashkilotlari faoliyati ochiqligi hamda matbuot kotiblari faoliyati samaradorligi reytingini tuzish orqali sohada yuqori natijalarga erishgan tashkilotlar matbuot kotiblarini rag'batlantirish tizimini joriy qilish belgilangani ham fuqarolarning axborot olish borasidagi huquqlarini ta'minlashga xizmat qilishi shubhasiz.

Barchamizga ma'lumki, so'nggi yillarda davlat idoralarining jamoatchilik bilan aloqalarini mustahkamlashga alohida ahamiyat qaratilmoqda. Agar 2019 yilda davlat va nodavlat tashkilotlaridagi axborot xizmatlarining manbalari — rasmiy veb-saytlar, ijtimoiy tarmoqlardagi kanallar 559 tani tashkil etgan bo'lsa, 2021 yilda bu raqam 2410 taga yetdi.

Ommaviy axborot vositalaridagi tanqidiy chiqishlarga vazirlik va idoralar, hokimliklarning axborot xizmatlari orqali tezkor munosabatlar bildirish amaliyoti shakllandi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining majlislari “O‘zbekiston” va “UzReport” telekanallari, shuningdek, Senatning www.senat.uz rasmiy veb-sayti va ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalari orqali to'g'ridan-to'g'ri efirda namoyish etilmoqda.

Adliya vaziri Ruslanbek Davletovning “Facebook”dagi “Xalq bilan muloqot/Dialog s narodom” guruhida fuqarolar bilan onlayn muloqotlari ham yurtdoshlarimizda qiziqish uyg'otmoqda. Ushbu muloqotlar davomida adliya vaziri fuqarolarning ko'plab savollariga javob beryapti.

Zamonaviy dunyoda axborot nafaqat uzatiladi, balki sotib olinadi yoki sotiladi, undan foyda ko'rish nazarda tutilar ekan, globallashuv davrida axborotning ko'payishi tufayli bizga nafaqat ko'p foydali ma'lumotlar, balki xavfli tahdidlar ham kirib keladi. Ma'lumotlarga ko'ra, mamlakatimizda hozirgi vaqtda “Facebook”da 4,7 mln., “Instagram”da 3,7 mln. , “LinkedIn”da 288 ming, “Telegram”da 18 mln., “Odnoklassniki”da 16,7 mln., “Twitter”da 51,6 va “V-kontakte”da 2,6 mln. foydalanuvchi borligining o'ziyoq ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish madaniyati va zararli axborotdan himoya qilish masalalari dolzarbligini anglatadi.

Shuni hisobga olgan holda, mamlakatimizda fuqarolarning axborot-kommunikatsiya vositalaridan foydalanish madaniyatini oshirish maqsadida turli yosh toifasi uchun mo'ljallangan o'quv kurslari hamda onlayn dasturlarni ommalashtirish, xalq ta'limi va professional ta'lim tizimining tegishli darsliklariga media savodxonlik bo'yicha mavzular kiritilishini davrning o'zi taqozo etmoqda.

Zero, hozirgi globallashuv zamonida axborot oqimi shunchalar ko'paydiki, ularni tahlil qilish, anglash, qolaversa, tegishli xulosa chiqarish har birimizning bilim va dunyoqarashimizga bevosita bog'liq.

Darhaqiqat, jamiyat hayotining turli sohalarini kompyuterlashtirish, zamonaviy kommunikatsiya vositalari, elektron ma'lumotlar bazasi, tezkor axborot texnologiyalaridan foydalanish bizga qator qulayliklar berdi. Masalan, internet tarmog'i orqali dunyoning istalgan joyidagi yangilikdan tezda xabardor bo'lamiz. Ammo qaysi manbalardan axborot olishni va undan qaerda, qanday foydalanishni bilish ham talab etiladi.

Axborot maydonida yashirin maqsad-muddaolar, yot g'oyalar, g'arazli maqsadlar bo'lishi ehtimoldan yiroq emas. Biz jaholatga qarshi ma'rifat bilan kurashishga bel bog'lagan ekanmiz, bu qarama-qarshi­liklar hududiga qadam bosishdan oldin tafakkurni charhlab olishimiz zarur. Shundagina tahdidlarga qarshi immunitet hosil bo'ladi, ongda mafkuraviy himoya tizimi shakllanadi va axborot oqimi, tahdidi salbiy ta'sir ko'rsata olmaydi.

Taraqqiyot strategiyasida qayd etilgan 89-maqsad bo'yicha shaxsiy va sir saqlanishi lozim bo'lgan ma'lumotlarni Internet tarmog'ida oshkor qilish bilan bog'liq daxlsizlik huquqlar buzilishining oldini olish uchun Jinoyat va Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodekslarning shaxs daxlsizlik huquqlari bilan bog'liq moddalariga tegishli qo'shimcha va o'zgartirishlar kiritish to'g'risidagi qonun loyihasi tayyorlanishi ko'zda tutilmoqda.

Shuningdek, kiberjinoyatchilik uchun jinoiy javobgarlik qayta ko'rib chiqiladi. Axborot maydonidagi kiberhujum va tahdidlarni monitoring qilish tizimi yanada takomillashtiriladi. Bunda: kiberxavfsizlikning Yagona tarmog'ining texnik infratuzilmasini kengaytirish; “Kibernetikada innovatsiyalar IT-parki” faoliyatini yanada jadallashtirish; IT-parkning hududlardagi raqamli texnologiyalar o'quv markazlari negizida yoshlarni kiberxavfsizlik asoslari bo'yicha o'qitilishini ta'minlash, hamda har yili talaba va o'quvchilar orasida kiberhujumlarni aniqlash bo'yicha respublika miqyosida konkurslar o'tkazish nazarda tutiladi.

Milliy ijtimoiy tarmoq va messenjerlar hamda axborot-kommunikatsion dasturlar yaratishga ham alohida e'tibor qaratiladi. Sohaning yetuk mutaxassislari va yirik tadbirkorlarni milliy kommunikatsiya platformalarini yaratishga jalb qilish, ma'lumotlarni uzatish va qayta ishlashning zamonaviy talablariga mos dasturiy ta'minot va texnik vositalar bilan ta'minlash belgilangan.

Taraqqiyot strategiyasining 98-maqsadi Jahon hamjamiyatida mamlakatimiz imidjini oshirishga qaratilgan axborotlar yetkazish samaradorligini oshirishni nazarda tutadi. Bunda “Dunyo” axborot agentligi faoliyatini rivojlantirish va qo'llab-quvvatlash choralari ko'riladi. Shuningdek, jahondagi yetakchi axborot agentliklari bilan hamkorlikni yanada jadallashtirish, O'zbekiston imidjini jahon sahnasida ilgari surishni nazarda tutuvchi chora-tadbirlarni amalga oshirish, mamlakatimizda islohotlarning borishi, jamiyatni demokratik yangilash jarayonlari haqida xolis axborot tarqatish samarali davom ettiriladi. Mahalliy va xorijiy ommaviy axborot vositalarining o'zaro hamkorligi va sohada mavjud muammolarni o'rganish, ularni bartaraf etish hamda istiqbollarni belgilab olish uchun qulay media-maydon yaratiladi.

Bu jarayonda xalqaro axborot bozorlariga chiqish, O'zbekistonning ijobiy imidjini ilgari surish mexanizmlari, vositalari va kanallarini birgalikda ishlab chiqish, xalqaro maydonda PR-sheriklik loyihalarini amalga oshirish maqsadida yetakchi xorijiy ommaviy axborot vositalari bilan o'zaro aloqalar rivojlantiriladi, hamkorlik aloqalari o'rnatiladi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, taraqqiyot strategiyasida belgilangan maqsadlar va joriy yil bo'yicha qabul qilingan Davlat dasturida belgilangan vazifalarga asoslanib, O'zbekiston Jurnalistlari ijodiy uyushmasining joriy yildagi ustuvor yo'nalishlarini belgilashda avvalgi yillardan farqli ravishda butunlay yangicha g'oya va maqsadlar asosida yondashildi.

Muxtasar aytganda, 2022-2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasida fuqarolarning axborot olish va tarqatish erkinligi borasidagi huquqlarini yanada mustahkamlashga alohida urg'u berilgani “Inson qad­ri uchun”, “Davlat – inson uchun” degan g'oyalarning hayotbaxshligini namoyon etadi.

Mamlakatimizda ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish bo'yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar fuqarolarning axborot sohasidagi huquqini yanada kengroq ro'yobga chiqarish uchun imkon yaratish, OAVlarning davlat hokimiyati va bosh­qaruv organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini ta'minlash borasidagi rolini kuchaytirishga xizmat qiladi.

Taraqqiyot strategiyasining maqsad va vazifalarini ommaviy axborot vositalari orqali keng targ'ib etish, uning mazmun-mohiyatini jamoatchilikka yetkazishda jurnalistlar oldingi safda bo'lishiga ishonchimiz komil.

Olimjon O'sarov,

O'zbekiston Jurnalistlari

ijodiy uyushmasi raisi