Shamsul millat yoxud Navoiyni anglash saodati
Navoiyni tushunish va anglash uchun uning asarlarini maktab yoshidan qayta va qayta o'qish va u yashagan davrni sinchkovlik bilan o'rganish lozim, xolos. Bugun faxr bilan baralla Navoiy ijodi, faoliyati, shaxsiyati, uning ta'limoti turkiy ma'naviyat va tafakkurning eng noyob qomusi — ensiklopediyasi, desak yanglishmaymiz. Toshkentdagi milliy bog'da shoirga qo'yilgan haykal tepasidagi gumbaz peshtoqida: “Olam ahli, bilingizkim, ish emas dushmanlig', Yor o'lung bir-biringizgaki, erur yorlig' ish”, degan hazratning bayti bitilgan. Ulug' shoirning bu shoh misralari milliy mustaqilligimiz, davlatchiligimizning bosh g'oyasi, mohiyati, mazmunini ifodalovchi umumbashariy maqsadlari ila mushtarak desak, xato bo'lmas.
Biror makon va zamonda Vatanni, millatni ulug'lash, yaxshi ko'rish hech qachon millatchilik, deb baholanmasligi lozim. Dunyo ahli bunga azaldan jo'mardlik nisbasi va maqomini bekorga bermagan.
Navoiyni bo'y bastiga o'rganish, u zotni anglashni bizga mustaqillik hadya etdi. Chunki sobiq sho'rolar navoiyshunosligi “She'riyat sultoni”, “Davlat arbobi”, “Xamsanavis shoir” degan atamalardan nariga o'tmasdi. Shukurki, Navoiyni anglash va o'rganish baxti to'la-to'kis ro'yobga chiqdi.
Bundan o'ttiz bir yil oldin, ya'ni 1991 yil yurtimizda “Alisher Navoiy yili”, deb e'lon qilingandi. Shoir tavalludining 550 yilligi munosabati bilan O'zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutiga Alisher Navoiy nomi berildi. Poytaxtimizdagi eng baland va ko'rkam joyda tashkil etilgan Milliy bog'ga ham Navoiy nomi qo'yildi. Muhtasham gumbaz tagida uzoq-uzoqdan ko'rinib turadigan haykal o'rnatildi.
Biz hazrat Navoiyni g'urur bilan — Shamsul millat, Shamsul qalb, deb ataganimizda uning bolalikdan toki umrining oxirigacha qilgan ishlari, faoliyati va butun dunyo xazinasidan-da noyob bo'lgan adabiy, ma'naviy, madaniy merosini nazarda tutamiz. Shuning uchun ham Navoiyni anglash, degan jumla juda katta maqom va ma'noga ega ekanligini yoddan chiqarmasligimiz kerak. Komil ishonch bilan aytish mumkinki, buning boisi dunyoda ma'naviyat, ma'rifat, ilm-fan, din, tasavvuf, shariat, tariqat kabi tafakkur silsilalarini anglash, o'rganish uchun nimaiki kerak bo'lsa, uni hazrat Navoiy ijodidan bemalol topish mumkin!
Bir gal vohadagi kollejlardan birida Navoiyxonlik kechasida ishtirok etishga to'g'ri keldi. Hamrohlarimizdan biri so'zga chiqib, hazrat haqida batafsil ma'lumotlar berish barobarida “Navoiy turkiy shoirlar ichida birinchi bo'lib “Xamsa” yaratgan” degan so'zni bir necha bor ishlatdi. Uchrashuvdan so'ng qaytayotib avtobus kutayotganimizda sekingina chetga chorlab, “Domla, siz fan doktorisiz, nega tarixiy haqiqatni to'g'ri talqin etmadingiz?”, deya ma'ruzasidagi aytgan so'zlarni aynan keltirdim.
— Menga juda muhim va yangi gap aytasizmi, deb o'ylabman? — deb zaharxandalik bilan kuldi u.
Men esa domladan: “Sal faromush qilibman yoki e'tibor bermabman” deganga o'xshash javobni kutgandim. Qissadan hissa, biz Navoiyxonlik uchrashuvlari qaerda, qanday joyda, qanday tabaqa, qanday toifa bilan o'tkazilayotganligini qat'iy e'tiborga olishimiz lozim. Masalan, maktab, kollej, texnikum o'quvchilari, oliy ta'lim talabalarining qabul qilish va ma'naviy hazm qobiliyati turlicha ekanligini unutishga haqqimiz yo'q! Bundan tashqari, korxona, tashkilot, muassasalarda bo'ladigan adabiy uchrashuvlar, ma'naviyat-ma'rifat saboqlari alohida e'tibor va mas'uliyat talab qiladi. Agar auditoriya bor-yo'g'i to'rt-besh kishidan iborat bo'lsa ham biz ular oldida aytadigan so'zimizni, ishlatadigan dalil va raqamlarimizni o'ylab, isloh qilib, davraga mos, to'g'ri kelish-kelmasligini tasavvur qilib, keyin ishni boshlashimiz kerak. Xonasi kelganda yana bir gapni aytmasak bo'lmas. Ayrim ziyolilarimiz Navoiy yoki Bobur kabi mutafakkirlarimizning tavallud kuni kelishini poylab turishadi. Maktab va oliy ta'lim darsliklarida berilgan tarjimai hollari, yozilgan asarlari ro'yxatini shundoq ko'chirib kelishadi. Bu “yangi ilmiy maqola” emish! Ishoning, qirq yillik ijodiy faoliyatimda bundaylarga ko'p bor duch kelganman. Axir, Navoiyxonlik, Boburxonlik, Bedilxonlik bir kunlik yoki mavsumiy ish emas-ku?! Bu daholarning bir ruboiysi yoki bir g'azalini sharhlab bering! Tinglovchi, o'quvchi “ofarin!,” desin!
Ulug' shoir ijodiga maktab darsligidan tortib, dorilfunun qo'llanmalarigacha juda keng o'rin berilgan. Uni ustozlari yordamida o'zlari o'zlashtirib olishadi. Bugungi Navoiyshunoslarning va shoir ijodi, faoliyatini targ'ib-tashviq qiluvchilarning birinchi galdagi vazifasi uning adabiy merosiga, faoliyatiga doir o'zimizda hamda xorijda qilingan tadqiqotlar, yangi risolalar, monografiyalar, maqolalar bilan o'quvchilarni muttasil tanishtirib borishdir. Yaqinda qo'limga Samarqand davlat universiteti professori, filologiya fanlari doktori Muslihiddin Nuriddinovning “Komil inson adabiyot ideali” degan kitobi tushib qoldi. Nafaqat oddiy o'quvchi, balki ijodkor sifatida ham bu kitobdan katta qoniqish hosil qildim. Qiziqarli tomoni shundaki, dunyodagi buyuk daholardan bo'lgan to'rt nafar xamsanavis shoir ijodiga murojaat qilingan. She'riyat dunyosi va bashariyat tan olgan Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy “Xamsa”laridagi ilk dostonlar — “Maxzanul asror”, “Matla'ul anvor”, “Tuhfatul ahror” hamda “Hayratul-abror” ilmiy-falsafiy, qiyosiy tahlil qilinadi.
Mutolaa davomida mualliflarning o'ziga xos, betakror g'oyalari, ta'limotlari, tafakkur tarzlari, o'z zamonasidagi diniy-axloqiy, ijtimoiy-ma'naviy, ma'rifiy qarashlari va munosabatlari ifodalangan to'rttala doston ham yuksak badiiy-falsafiy, mumtoz asarlar degan xulosaga kelasiz! Xo'sh, to'rt nafar daho “Xamsa”sidagi ilk dostonlar nega samarqandlik olim tomonidan tadqiqot uchun tanlab olindi? Buning boisi shundaki, Sharq mumtoz adabiyoti va xamsachilik an'analariga ko'ra “Xamsa”ning birinchi dostonida muallif ko'zlagan, rejalagan eng asosiy maqsadlari, dunyoviy, diniy, tasavvufiy, falsafiy qarashlari, ta'limot va g'oyalari ifodalanadiki, bu keyingi dostonlar uchun eng ustuvor dastur, adabiy tamoyil hamda ijodiy mezon vazifasini o'taydi.
“Amir Xusrav Dehlaviy va Alisher Navoiy ijodida umuminsoniy tushunchalar islomiy aqidalar negizida shakllangan. Shu bois biz Qur'on va hadisi sharifda inson haqida bildirilgan fikrlar bilan ikkala daho shoir qarashlari to'la muvofiq kelishiga amin bo'ldik,” — degan xulosaga keladi kitob muallifi professor Muslihiddin Nuriddinov.
Biz yuqorida bejiz uchrashuvdagi voqeani keltirmadik. Aslida turkiy shoirlar orasida birinchi bo'lib “Xamsa” bitgan kishi bu Nizomiy Ganjaviy hazratlaridir. Ul zot 27 yil davomida “Xamsa”ni yozib (1173-1200 yillar) tugallagan. Tarixiy manbalarga qaraganda, Amir Xusrav Dehlaviy kenagas urug'idan bo'lib, asli hozirgi Qashqadaryo viloyatining Shahrisabz shahrida tug'ilgan. Demak, bu daholardan uch nafari mumtoz turkiy adabiyot vakillaridir. O'sha davr an'anasiga ko'ra Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”si fors tilida yozilgan edi. Buni qarangki, Navoiy bilan Nizomiy “Xamsa”si orasida 400 yillik muddat bo'lsa-da, o'xshashlik jihatlari ham yo'q emas. Hazrat Navoiy bor- yo'g'i o'z “Xamsa”sini ikki yilda yozib tugatgan. Shuni unutmaslik kerakki, buyuk bobomiz birinchi bo'lib shunday katta epik asarni turkiy tilda yozish mumkin ekanligini amalda isbotladi. “Xamsa”ning har bir kitobini (doston) qoyilmaqom tarzda o'z davri hodisotlariga, kuzatishlariga zamon, din, bashariyatga bo'lgan munosabatini ifoda etgan holda yoritdi. Bejiz hazrat: “Emas oson bu maydon ichra turmak, Nizomiy panjasig'a panja urmak”, deb aytmaganlar.
Agar esingizda bo'lsa, markaziy televidenie orqali berilayotgan “Hidoyat sari” ko'rsatuvlarida Anvar qori Tursunov hazratlari (Alloh rahmatiga olgan bo'lsin) Alisher Navoiydan ko'plab iqtiboslar keltirardilar. Ko'pchilikka ma'lumki, Anvar qori Navoiy, Jomiy kabi mumtoz shoirlar ijodini juda yaxshi bilardilar. Chunki ularning ijodi dinimizning, shariatimizning, tariqat va tasavvuf ta'limotining barcha talab hamda savollariga to'liq javob bera oladi. Navoiyning ustozi Abdurahmon Jomiy ham ulug' shayx va so'fiy bo'lgan. “Hayratul-abror” dostonida Jomiyning buyuk pir va avliyoligini, so'fiyligini Navoiy shunday ta'riflaydi:
Qaysi jahon, olami kubro degil,
Qudrati Ollohu taolo degil.
Hirqa aning jismida qapton bo'lib,
Qaptoni tan, jismi aning jon bo'lib.
Yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 13 sentyabrda “Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ'ibot qilish bo'yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to'g'risida”gi qarori e'lon qilindi. Unda “… Aholi, xususan, yoshlar o'rtasida kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirishda bir qator muammolar mavjudligini qayd etish lozim”ligi alohida uqtirib o'tilgan. O'tgan yillar ichida bu borada arzigulik ishlar amalga oshirildi. Birgina “Yosh kitobxon” ko'rik-tanlovining muntazam o'tkazilayotgani bunga yorqin misol bo'la oladi. Navoiy ijodi va mumtoz adabiyotimiz bilan tanishishni kerak bo'lsa, bog'chadan boshlashimiz zarur. Hech bo'lmaganda bog'cha bolasi 1-sinfga borguncha bir bayt yoki bir g'azalni yod oladi-ku! Allomalarning nomini biladi, siymosi haqida ozgina bo'lsa-da, tasavvurga ega bo'ladi. Navoiyni o'rganish ana shundan boshlanadi.
Safar OMON