Topar oyi

Farrux Jabborov

Muallif haqida:

Farrux Jabborov — 1985 yili Jizzax viloyatida tug'ilgan. O'zbekiston davlat jahon tillari universiteti xalqaro jurnalistika fakulteti (bakalavr 2007), O'zbekis­ton Milliy universiteti jurnalistika fakulteti (magistratura 2012),   O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti folklor bo'limini (tayanch doktorantura, 2018) tamomlagan. Mehnat faoliyatini 2006 yili “Hurriyat” mus­taqil gazetasidan boshlagan. Hozirda oyina.uz ma'naviy-ma'rifiy portali bosh muharriri.

Topar oyi

(Hikoya)

Qovoqxonaning chirkin derazasidan chorrahaga tikilib o'tiribdi. Sarg'ayib yungi to'kilgan telpagi chetidan oq oralagan jingala sochlari toshib chiqqan. Rangi uniqqan choponi ham qoqsuyak yelkasini yashirolmaydi. Qora sovuqda to'nglagan shuuri bilan tashqarini kuzat­yapti. Uzoqdan uch bola yaqinlashib keladi. Shahardan to'lib-toshib qaytayotgan taksilar, shosha-pisha bozorliklarini tushirayotgan odamlar… Bo'sh xaltasini qunt bilan taxlab, qo'liga mahkam ushlagancha shaharga shoshayotganlar mashinani zumda to'ldiradi, kirakash ishi yurishayotganidan ishshaygancha rulni chapdastlik bilan ortga buradi. Qishloqning to'kilib qolgan “Nek­siya”yu “Damas”lari yonida yanayam yarqirab allatovur avtomobil tezligini ham pasaytirmay tuproq ko'chaga qayriladi; garchi qora qish bo'lsa-da, bir tomchi yog'in yog'magani bois yo'l changib qoladi. Yukxonasidagi katta sun'iy archa shoxlari silkillab boradi…

“Karimboy keldi…” – shishadoshining tili aylanmay g'o'ldirashidan tashqariga ma'nosiz qarab o'tirgan Egamqulning xushi o'ziga qaytadi, o'rnidan yarim turib, mashina ortidan qaraydi: bo'ynini qiyshaytirib, deraza oynasiga yuzini tirab, g'ubor ichra yo'qolib borayotgan avtomobilni nigohi bilan tutib qolmoqchi bo'ladi. Joyiga horg'in cho'kar ekan, qo'shni do'konga kirib ketayotgan bolalariga ko'zi tushadi. To'ng'ichi – qiz, onasining malla tivit ro'molini kampirlarga o'xshab beligacha aylantirib o'rab olgan. Uch o'g'li bultur sunnat to'yiga amma-xolalari olib kelgan choponchalarini kiyib, opasiga ergashgan. Ularning kaltarib qolgan kiyimlariga qarab, yillar tez o'tayotgani haqida o'ylaydi beixtiyor. “Ha-a, oldiq” degan gapdan xayoli tarqaydi. Dasturxonga qaraydi. Shisha bo'shagan, yaltirab turibdi. Ulfatlar har qancha avaylamasin, aroq ham, gazak ham oxiri ado bo'ldi. Hayotga achchiq qilgandek achchiq-achchiq ichayotganlar turli yoshda – birovining mosh-birinch soqoli chala olingan, ikkinchisi esa hayotning ilk zarbalariga ojiz kelgan, keyingisi qirqida qarigan… barini yuzlaridagi zaxillik, ko'zlaridagi so'niqlik mushtarak olamning odamlari ekanini anglatib turadi.

Baland peshtaxta ortidagi juvon tuzlama bodring to'g'rash bilan band, har zamonda kunda-shunda mijozlariga qarab qo'yadi: bugun bayram, hamma uyda to'kin dasturxon, tekin ichkilik bor – bularning aroqxonada o'tirganidan ajablanadi. Sho'ring qurg'urlarni qishloqda kimdir yolchitib mehmon qilishigayam ishonmaydi.

Ulfatlar qadah so'zi ham aytib o'tirmasdan, labi uchgan piyolalarni azot ko'tarib, havoda to'qishtirgan bo'ladi-da, oxirgi tomchisigacha sipqarib, likobchadagi tuzlama bodring bo'laklarini hidlab, joyiga qo'yadi. Gazakni yeb qo'ymaslik oltin qoidaga aylangan bu davrada.

Yaltiroq zarlar ilinib, yorqin ranglarda Yangi yil bezaklari chizilgan oynavand do'kon ichida kelgan-ketganga xalaqit berib to'rt bola uymalashmoqda. Sarmast ota esa qo'shni qovoqxonada o'tirib, xotini farzandlarini bayram dasturxoni uchun nimadir xarid qilgani yuborgan bo'lsa kerak deb o'ylayapti. Lekin pulni qaerdan oldi ekan?

Uch hamtavoq unga so'zsiz tikilib o'tirganidan bildiki, aroq olish navbati yetibdi. Cho'ntak esa bo'sh. Sotuvchi juvonga ro'para kelish azobini iloji boricha ortga surish uchun yuzini tashqariga burdi. Sarxush ongining to'zigan qaznoqlarida allaqanday xotiralar g'imirlay boshladi.

Maktabni bitirish arafasi: orzular osmon, yurak­lar chappar uradi. Ko'ngilda borini aytish pallasi. Qishloqning tor muhitida bundan keyin imkon bo'lmaydi. Yigit-qiz uchrashmog'i mushkul. Durkungina Sanamoyga hech bir sinfdosh yigit ko'ngil yorolmaydi. Shunda Egamqul nimanidir iltimos qiladi. Qiz o'ylanib turib: “…senga yo'q deya olmayman…” deydi. Bundan rost dil roz bo'lurmi, bundan oshkor izhor bo'lurmi?! Qisqa so'zlashuvga guvoh g'ayir ko'zlar, g'ayir ko'ngillar… tezda ikki kabutarning sevgi afsonasini olamga doston qiladi. Qo'rch yigitlardan umidvor bo'y qizlar Sanamoy egalik bo'lganidan shodmon tarqatadi bu xabarni. Sanamoydan bunaqa shirin gap eshitish tugul, bir nigoh tashlashiga mahtal o'smirlar ilk qadahini ko'taradi o'sha kuni.

Sherigining turtkisidan o'ziga kelib, peshtaxta ortidagi juvonga tikildi. O'shal damlardan qolgan qadrdon nimadir qidirdi. “Senga yo'q deb bo'lmaydi” izhori xuddi yigirma yil avvalgiday hozir ham ko'ka­yini kuydirib o'tdi. Kuch berdi. Oyoqqa qalqdi. Yaqinlashib bordi-yu, yuzma-yuz kelganida shashti qaytdi. Bo'm-bo'sh cho'ntaklarini kavlashga tushdi. Ayol ham bilardi, zotan, uning hemiriyam yo'qligini. Grafinga yuz gramm ichkilik quyib uzatdi, bir likobcha tuzlama berdi. Bu yonga ko'z ostidan qarab o'tirgan mijozlarning sarmast ongida yigirma yillar avvalgi sevgi afsonasi g'imirlab qolgani va bu nigohlarida aks etganini tuyib, qarshisidagi erkakdan ijirg'andi. Egamqul esa o'shal shirin damlardagi shirin va'dani, achchiq hayotidagi birgina totli xotirani, qorong'i ko'nglidagi yagona yoniq shamni yuz gramm aroqqa almashib yuborganidan ori qo'zidi.   Grafinni zarb bilan yerga urib, chilparchin qilgisi keldi – na chora, ko'pning rizqi…

Shishadoshlar kaftlarini bir-biriga ishqab shosh­qin qarshi oldi. Ularning jonlanib qolgan xatti-harakati shovqiniga sotuvchi ayolning “Bolalaringga qarasang, bo'lmaydimi?!” degan so'rog'i singib ketdi. Lekin Egamqulning miyasini parmalay boshladi. Piyon otaning nochor bolalari do'konda shirin taomlarga mo'ltirab yurganini butun olam bilganida ham bunchalik ta'sir qilmas edi. Xayolan xotinini so'kdi. Sabr qilib o'tirsa bo'lmasmidi? Karimboydan qarzini undirib, hali bozordan to'lib-toshib borardi-ku!

Hamtovoqlar homiyning hurmatini joyiga qo'yib, alohida e'tibor ko'rsatdilar. Hamma qo'lidagi qadahni undan so'ng ko'tarishini e'lon qildi. Egamqul g'olib sarkarda yanglig' piyolani bir zarbda bo'shatdi. Muhabbatini mana shu dadarlarga ichirib yuborayotgani alam qildi. Dast o'rnidan turib, gandiraklab ko'chaga yo'naldi. Do'kondan quruq qo'l bilan chiqayotgan bolalariga ham qayrilib qaramay, anovi allatovur avtomobil ketgan tomonga yurdi. Qizi farosatli, ukalarini darrov panaga oldi. Otam urishmasin, dedimi, yo…

O'ziga o'zi g'o'dranib borardi. Kuzning salqinida badani junjikib qancha ishladi Karimboynikida. Ana beraman, mana beraman bilan qarzini haliyam uzgan emas. Pulni bayramga yaqin undirsam, yaxshi-da, hozir xarjlab qo'yaman, keyin Yangi yil fayzsiz o'tadimi, deya avvaliga ko'p qichamadi. Avvalgi haqini to'lamay turib, yaqinda yana chaqirib ishlatdi. Odamlar uyalmaydiyam, a?! Bu ko'nmasa, boshqasi topilardi baribir. Shuning uchun tarang qilmadi. Boyni qarz qilib qo'yaveraylik-chi, deya hazillashib, undan o'zini baland his etdi, tanti his etdi. Tong demadi, tun demadi – tindirmadi. Orada boybichcha ham “Anovini uytmabsan, manovini buytmabsan. Bayramga nozik mehmonlar aytilgan, uyalib qolamiz bu turishda”, deb kattasindi. Hay dedi. Pul odamni gapirtiradi-da…

Hozir boraman-da, shartta basharasiga aytaman, deb o'yladi. Bersang – ber, bermasang… Nima deyman? Bermasang… bermasang… Xudoga soldim, desammi? Yo'q, xotincha bo'lib qoladi. Keyin, qarzimni qaytib so'rolmayman ham. Senikida ishlaguncha dalada paxta tersam bo'lar ekan, harna, uch-to'rt so'm… deyman. Buyam ayolcha gap. Hech insofing bormi, Karimboy?! Insofi bo'lsa, shunaqa qilarmidi? Qandaydir ta'sirliroq gap topishi kerak-da… Birovning haqi buyurmaydi … – chollar aytadi bunaqa nasihatni. Teshib chiqsin… – endi bunisi kampirlarniki. Uff… O'z haqingni talab qilishdan og'iri yo'q ekan hayotda. Ayniqsa, odamning surbetiga uchrasang.

Mana, bola-chaqang bilan maishat qilib o'tiribsan, menikilar esa och-nahor… Ha, bolalarini qo'shsa, har qanday inson eriydi. Ko'ngli iyadi. Lekin bu sulloh “Oilangni mening familiyamga o'tkaz, o'zim boqvolaman!” deyishdan ham tap tortmaydi. He, enangni…

Qo'shqavatli koshonaning salobati bosdi. Tili aylanmay qoldi. O'ylab kelgan gaplarini unutdi. Imtihonga tayyorlanmagan talabaday mum tishladi. Naqshin darvoza oldiga borishga ham holi yetmadi. Necha marta umidsiz qaytganlarini esladi. “Ellik gramm kamlik qildi-da, bo'lmasa yorib tashlardim hammasini…”.

Ortida intiq bolalari, oldinda… zabt etib bo'lmas qal'a. Sudralib borib, qo'ng'iroqni bosdi. Bir gal darvozani taqillatganida boybichchadan eshitadiganini eshitgan. Nima emish, bo'yog'i ko'char emish. Qish­loqidan olib, qishloqiga solgan. Ko'rmaganning ko'rgani qursin, otang kimchi, enang kimchi, o'tirib ketingni chimchi! Xo'pmi? Bolaligingda burning oqib yurganida o'zim yoqangga artib qo'yardim-ku, Oqmirza aravakashning qizi?!

Darvoza ortida quvnoq g'imirlash sezildi. “Kelishdi!” deya ayolning ship-ship qadam tovushi yaqinlashdi. Hali eshik ochilmasidan uning qanday to'mpillab kelayotganini tasavvur qildi… Gulgun chehraga qarab bu ham iljaydi. Ammo qoshlar birdan chimirilib, ko'zlar o'qrayib, yalmog'iz basharaga aylandi. Bunaqasini birinchi uchratishi. Lolu hayron. Karimboy baland ravoqli peshayvonda turiboq vaziyatni ilg'adi. Yangi mehmonlarga peshvoz chiqmoqchi bo'lib tashqarilagan eski qo'noqlarni yana ichkariga boshladi. Egamqulning ko'zlari shu tomonda qoldi.

– Bayramdan keyin kelsin, dedilar! – xotin hali uning muddaosini eshitmasdanoq javobini berdi, eshikni yuziga yopdi. Eriga maslahat ham solmadi. “He… anovi ipirisqi… Odamlarning yaxshi kunini buzishga usta bular…” – arzimas narsadek izoh bera-bera uzoqlashdi boybichchaning sasi.

Qo'ng'iroqni yana bosishga jur'ati yetmadi. Ellik gramm kamlik qildi-da. Orqa darchasidan kirib borsamikan? Mehmonlarining oldida izza qilsami? Sheriging olaqarg'a bo'lsa, titganing go'ng bo'ladi. Buning qo'noqlari ham go'rmidi. Burqsigan kabob tutuniga ergashib Karimboyning tashqi chorbog'iga o'tdi. Dastyor yigit cho'g' yelpib o'tirardi. Bir-ikki qo'l olgan, shiringina bo'p qolgan.

– Ha, aka?

– Karimboyning berishi bor edi, bayram kuni keling, degan, – past ketgisi yo'q edi hamon. Yana, bu o'ziga o'xshab xizmatchi toifadan bo'lsa.

To'qishtirib ichgani ulfatga mushtoq ekanmi, yigit uni xush kutib oldi. Qalin g'o'lani kursi o'rnida tashladi. Stol tortmasiga bekitgan aroqdan olib, ikki piyolaga quydi.

– Qani, bir nima deng, aka!

Indamadi.

– Biz alkash emasmiz-ku, gapirmay ko'taradigan. Xa-xa-xa!

Egamqul qo'lidagi piyola bilan ishora qildi: “O'zingdan bo'lsin!”. Dastyor ortiqcha mulozamat ko'rsatmadi.

– Og'amning ishlari yanayam yuraversin. Qozi pochchalarni ham chiroyli kuzatib olaylik… Kuch-da ular, tiq deganni tiqadi, yo'qot deganni yo'qotadi… Karimboyning pullari, nima deydi, mo'l bo'lsin, bizgayam tomib tursin… Qani, oldik.

Qip-qizil pomidordan bir bo'lagini gazak qildi.

– Shuning atrofida doim girdikapalaksan. Ha­qingni ajratib ololasanmi?

– Qayoqda… – endi ikki hamshisha hamhasrat bo'ldi. – Paytini poylab, foydalanib qolaman. Bozorga yuboradi yanga, o'n so'mlik narsani o'n ikki so'mga oldim, deyman. Mashinani tuzatishga oboraman, pulidan qa­yiraman. Ko'chada u-bu kimning ishi bo'lsa, og'amning tanishlari orqali bitirib berib, soqqasini cho'ntakka uraman. Shunaqa-da, e…

Yigit shishadan yana g'o'lqillatib piyolalarga quydi.

– Meni hozir xotini… megajin haydab soldi. Ellik gramm kamlik qilgandi-da, bo'lmasa yirtib tashlardim.

– Yo'g'-e, janjal bilan kim baraka topibdi. Jon-jon deb jonini olgan yaxshi. Odam o'zini hech unutmasligi kerak. Mana, men shashlikning qiymasidan o'tinning orasiga yashirib qo'ydim. Bolalarim tishining kirini so'rib o'tirmaydi-ku, to'g'rimi?

Egamqul beixtiyor g'o'la g'o'laga, novda novdaga ajratib chiroyli taxlangan g'aramga qaradi. Das­tyorning ish uslubi jo'yaliday tuyuldi.

– Bayram kuni… bolalarning oldiga bo'sh qo'l bilan qaytishni ayt, – gapirish ohangi yalinchoq chiqdi, xuddi o'marilgan go'shtdan umidvorday.

– Nega quruq qaytarkansiz?! – Tantiligi tutdi uning, o'zining uyida bo'lganida shu xotamtoylikni qilarmidi-yo'qmi, xudo biladi. – Manovi partiya­­ni mehmonlarga kirgizvoray, jiyanlargayam to'rtta shashlik qo'yib beraman.

Laganga kaboblarni did bilan taxladi. Sixlarning qorayib qolgan uchini oppoq sochiqcha bilan artdi. Shipillab darchadan hovliga kirib ketdi.

Bu bo'lsa, piyolani bo'shatdi. Yana to'ldirib quydi. Yigit og'zi qulog'ida chiqib keldi.

– Og'amning tanishlari kuch-da, – shisha bo'shab qolganini payqadi. – Buning ham izini o'chiramiz, – deb g'aram ortiga otib yubordi. To'rt six kabobni qo'raga qo'ydi. Jizillab seli oqib, tutay boshladi. Shu payt darcha ochilib, bolakay ko'rinish berdi. Odamga bepisandlik shuginada ham bor-a.

– Ichganingizni aytaman dadamga.

– Iya, biz sen bilan kelishvolganmiz-ku, bahor kelsa, varrak yasab beraman, – mashhur filmdagi gap bilan uni kalakaladi. Kenjatoyga esa bu taklif qiziq tuyuldi.

Ikki ulfat piyolalarni bo'shatib, stol tortmasiga yashirdi. Dastyor qizarib pishgan kaboblarni laganga oldi, manovi bo'shang qishloqdoshimga qanday qilib berib yuborsam ekan, deb o'ylanib turgan edi, bolakay bir shashlikni yeyishga chog'landi. Egamqul g'ayrishuuriy tarzda ilkis turib, uning qo'lidan sixni tortib oldi. Kenjatoy arillab qoldi. Ammamning kalishiday lang ochilgan og'zidan hali chaynab ulgurmagan go'sht bo'lagi pastga tushdi. Das­tyorning ko'zi olazarak. Zum o'tmay, Karimboy chiqib keldi. Buni ko'rib, ta'bi tirriq bo'ldi.

– Ha, kuching shu bolaga yetdimi?

Egamqul tishlangan kabobni laganga qo'yib, qarzdori qarab yurdi:

– Otasigayam yetadi kuchim, – shunday deya musht do'laytgan edi, boyning dag'dag'asidan qo'li muallaq qoldi.

– Ur-Ur! Umringni qamoqda chiritaman. Bolalaring eshikma-eshik sarg'ayib o'tadi, – g'azabini yanayam sochmoqchi bo'ldi: – Hurliqo xotining… qo'lma-qo'l aylanadi! – xuddi oldindan yodlab olganday izma-iz kuchaytirib borardi haqoratlarini.

Egamqul kuzning zamharir kunlari o'zi quygan beton yo'lakda dahshatli xavfni sezgan ojiz quyon kabi oyoqlarini tapillatib, qo'llarini silkitib qolaverdi. Karimboyning tumshug'iga tushurolmadi. Shart ortga burilib, lagandagi to'rt kabobni namoyishkorona ko'tarib haydadi. Haqining bir qismini bo'lsa-da, ayirib olgandek his etdi o'zini.

Bolalari esa uchinchi yo to'rtinchi marta do'konga qaytib borgan edi. Bir-biridan mazali va shirin tortlarga mo'ltirab turardi. Kenjasi rasta oynasiga qo'lini tekkizib, xuddi shirinlik yalaganday og'ziga soldi. Sotuvchi otaxon ko'z qiri bilan qarayapti. Buni payqagan qiz “Dadam pul olib kelsa, mana shunisini sotvolamiz”, dedi astagina, ukachasi xayolan yalab qo'ygan tortni ko'rsatib. “Otasi ichib-sichib yuribdi, bolalarining ahvoli esa bu”, deya ko'nglida rahm-shafqat tuyg'ularini uyg'otayotgan sotuvchini boshqa xaridorlar chalg'itdi. Bugun olarmon ko'p, savdo zo'r.

Qorong'i tushib, ko'cha-ko'yni mast-alastlar suroni to'ldirganida qishloqning bir chetidagi loysuvoq uyda opa va uch uka kamtargina bayram dasturxoniga yig'ildi. Ayol bittagina sariq olmani yupqa archib, bolalariga mayda-mayda to'g'rab berdi. Po'chog'ini o'zi yeyayotgan edi, ulushini paqqos tushirgan kenjasi mo'ltayib qaradi, “Shiyinmi?” deb so'radi. Onaning og'zidagi po'choq ham tala-tala bo'ldi.

Ayol eri allaqaydan topib kelgan, sovib moyi to'ng­lagan kaboblarni dasturxonga qo'ydi. Six uchidagi kuygan, ko'mir tutunidan qoraygan joylarini ajratib, qolganlarini jujuqlariga ulashdi. Qizi “Ayam ham yesin”, demaganida uch go'rso'xta o'g'il kuyindiga ham ega chiqarmidi.

Ota esa o'zini uxlaganga solib, sarxush yotibdi. Goh ko'zi ilinadi, goh xayollar qiynab ingranadi. Bolalar qorni qovzanib, nafsi hartugul qonib, ko'chadagi gulxan atrofida qiyqirib o'ynayotganlarni derazadan tomosha qiladi.

– Bugun tunda qorbobo keladi, yaxshi bolalarga sovg'a beradi, – deydi qizaloq ukalariga.

– Ayasining shashligini yeb qo'ymaganlargayammi? – deb so'raydi katta ukasi.

– Menga moshincha kerak emas, tort kerak! Kat-tasidan, – qulochini yozib ko'rsatadi kenja. – Mana bunday. Yo'q, mana bu-unday, – keng ochilgan qo'llari hatto ortiga ham bukilib ketadi. Baribir ko'ngli to'lmaydi. Akasining qulochi kengroq tuyuladi. – Aka, siz ko'rsating…

– Yo'q, menga shashlik olib kelsin, – deydi o'rtancha o'g'il.

– Tishlanmaganidanmi? – deb so'raydi kenjatoy.

Ayol erining oyog'ini uqalab, yig'lab o'tiradi. Egamqul esa…

Ertasiga qishloq kech uyg'ondi. Xuddi bir yil uyquda yotgandek hamma karaxt edi.

– Egamqul! Ho, Egamqul! – chaqirgan tovushdan ayol uyg'onib, erini turtdi. Uning boshi lo'qillab og'rirdi. Issiq o'rnidan turish yoqmadi. Kelgan odam ham juda tirriq ekan, hech ketavermagach, choponga o'ralib tashqariladi. Atrofi devor bilan to'silmagan yaydoq hovli. Sotuvchi otaxon qo'lida tort bilan ayvonga yaqinlashib qolgan edi. Egamqul ajabsinib angrayganidan salom bergan-bermaganini eslolmaydi ham.

– Yangi yil qutli bo'lsin!

Egamqul chaqirilmagan mehmonga hayron-hayron boqdi. Qo'lidagi shirinlik… Shuning o'rniga ellik gramm bo'lsamidi, boshog'riqqa zap yarardi-da.

– Bolalaringga, – dedi chol. Xijolat bo'lmay olsin degan o'yda o'zicha tushuntirdi: – Endi bunga it ham qaramaydi. Bayram o'tib bo'ldi.

– Pulini… – dedi Egamqul.

– He… topar oyida berarsan, – uni xijolat qilmay, tezroq ketishga shoshildi do'konchi.

Otaning qora to'ni ortidan ikki o'g'il mo'raladi. Bir-biriga qarab iljaydi. Yutindi.

– Karimboy mendan qarz. Kattagina qarzi bor, – mahobat qildi Egamqul. – Shuni undirishim bilan keliningiz olgan mayda-chuydaning ham pulini yetkazaman.

Chol tortni bolalarga tutqazib, ko'chaga qarab yurdi. Egamqulga esa ellik gramm kamlik qilib turardi.