Shixlo sirkasining siri bormi?

Anorning eng zo'ri Quvada, bodomning eng zo'ri Denovda, olmaning eng zo'ri Xazoraspda, bodringning eng zo'ri Oltiariqda yetishtiriladi. Xo'sh, sirkaning eng zo'ri-chi, qaerda bilasizmi? Bilmasangiz aytaylik — Shixloda   tayyorlanadi. Yaqinda bir   do'stim sim qoqib:   “Bozordan shotut sirkasini   xarid qilgan edik. Oradan bir-ikki oy o'tar-o'tmas   sirka aynib qoldi.   Shixlo sirkasi ikki   yildayam buzilmagandi. Buning qanday sir-sinoati bor ekan? Shu   haqda maqola yozsangiz bo'lmaydimi?” dedi. Uning taklifiga binoan   “Shixlo qaydasan?”, deya   yo'lga tushdik.

Qadimiy Xiva shahrida harakatlanuvchi 2-raqamli “Damas” haydovchisiga: “Meni Shixlo mahalla   idorasiga olib borib qo'ysangiz” dedim. Alhol, idora   yonida tushdim. Bir   qavatli, zamonaviy rusumda   qurilgan shinamgina bino. Mahalla   fuqarolar yig'ini raisi Rashid Karimov bilan suhbatlashdim. “Mahallangiz nafaqat viloyatda, balki respublika miqyosida   ham meva-chevalari, asosan, sirkasi bilan mashhur. Shu haqda yozmoqchi edim. Eng mahoratli sirkachi bilan tanishtirsangiz” deb iltimos qildim. Keyin ilova qildim: “Bu kasb ota-bobosidan meros qolgan bo'lsa yanayam yaxshi”. Rashid aka kulimsirab qo'ydi va dedi: “Bor shunday odam!”

Sirkachining uyi mahalla idorasiga yaqin joyda ekan. Xorazmcha naqshinkor darvoza. Kiraverishda dolon. Udum bo'­yicha non, choy, qand-qurs qo'yildi. Xonadon sohibi baland bo'yli, oq-sariqdan   kelgan, ismi-sharifi — Ikrom Matmurodov   ekan. Rang-ro'yiga qarab yoshroqmi deb o'ylabman. Surishtirsam — 1945 yilda tavallud topgan ekan. Sakson   yosh ostonasida…

Mezbon sekin   gap boshladi: “Oilada to'rt farzand bo'lganmiz. Men eng kichigi edim.   Bobomiz — onamning otasi Iskandar buvaning qo'lida tarbiyalanganmiz. Bobomiz juda ham halol, sabr-qanoatli, xushmuomala inson edi. Sakson-to'qson yoshlaridayam bog'da mehnat qilib yurganlari yodimda. Menga bir martagina tanbeh bergan. U ham bo'lsa,   bolalik payt­larimda uzumzorga   kirib eng chiroyli   uzumni uzib olganimda… “ Avval qushlar cho'qilagan, urinqiragan uzumni   yeyish kerak . Chunki,   unday uzumni qishga   saqlab bo'lmaydi-da, bolam” degan.   Eshitgan tanbehimning boshi   ham, oxiri ham   shu ”.

Suhbatdoshim gurungini   tinglar ekanman, avvaliga uni   shu yoshigacha bog'bonlik   bilan shug'ullangandir, deb   o'yladim. Ammo, surishtirsam, oliy ma'lumotli,   Toshkent   xalq xo'jaligi institutini   bitkazgan ekan. Dastlab   Xivada moliya sohasida besh yil   ishlabdi. Keyin Xorazm   viloyat firqa qo'mitasiga   instruktorlikka tavsiya qilganlar.   Qizig'i shundaki, o'sha paytda obkomning birinchi   kotibi bo'lgan Madiyor Xudoyberganov undan suhbat chog'ida: “Qaerdansan?” deb so'ragan. Uning “Shixlodanman” degan   javobini eshitib: “Sirkachilikni ham   bilasanmi?” debdi. “Bilaman”.   Xorazmning birinchi rahbari, mashhur inson Xudoyberganov   “Tushunarli” deb samimiy   kulimsirab, uni shu tariqa   ishga qabul qilgan   ekan.

“O'n yil   mobaynida instruktor, so'ng   bo'lim mudiri bo'ldim”   dedi u. Xullas,   to pensiyaga chiqquniga   qadar viloyat miqyosida   nufuzli lavozimlarda ishlabdi.

Aytishicha, u davrlarda sirkachilik bilan shug'ullanishga vaqti umuman bo'lmagan. Bobosining hunarini onasi La'lixon   Iskandarova davom ettirgan. “Onam tikuvchi edi. Bobom olamdan o'tganidan so'ng sirkachilik bilan astoydil shug'ullangan onam   qaerga otlansa, albatta sovg'a sifatida o'zi tayyorlagan sirkani ko'tarib borar edi. Dasturxonimizda hamisha bir shingil   uzum, olma, sut-qatiq, sirka bo'lgan”, — dedi   Ikrom aka. Shu   gurunglar asnosida men   Ikrom akaning yosh   ko'rinishi sababini ham   o'zimcha ilg'agandek bo'ldim.

Hikoya qilishicha,   farzandlarining hammasi davlat   ishida ishlar ekan.   Nevaralar esa   o'qishda.   Sirkachilik bilan esa cholu kampir shug'ullanishadi. Aslini olganda, ularni chol-kampir deb ham bo'lmaydi.

— Nega hamma bozorda Shixlo sirkasini so'raydi. Buning siri nimada?, — deya   savol berdim. — Yeri zo'rmi   yo boshqa sabablari   bormi?

Suhbatdoshim kulimsirab: “Gap faqat yerdamas, bu mahallada sirkachilik ilmini ota-bobolaridan o'rganganlar yashaydi. Asrlarni bo'ylagan nodir tajriba, malaka sirkachilik   san'atini yuksak maqomga   olib chiqqan. Masalan, men 7 yoshimdan   bosh­lab shu hunarga qiziqqanman. Bobomning har bir harakatini diqqat bilan kuzatardim. “Bolalikda olingan ilm toshga o'yilgan naqsh” deganlariday, 7   yoshda ko'rganganlarim kechagiday yodimga muhrlangan. Ya'ni, sirka tayyorlash texnologiyasi bosqichma-bosqich miya kataklarimga joylashgan”.

Mavzudan sal chekinib, Shixlo qishlog'i tarixiga oid qisqacha ma'lumot: Xorazmda “Shayxlar”ni “Shixlo” deb talaffuz   qiladilar. Demak, qishloqning   haqiqiy nomi “Shayxlar”.   Binobarin, bu yerda   shayxlar ko'p yashagani   bois shu nom   berilgan. O'tgan asrning   elliginchi yillarida pochcham   (opamning turmush o'rtog'i)   shu qish­loqdagi kolxozda rais edi. Yozgi ta'tilimiz   Shixloda o'tar edi.   Tabarruk makondagi   ikki   narsa aniq yodimda   qolgan. Birinchisi —   antiqa gul. Grippga   chalinganlarga shu gulni   hidlatar edilar. Ko'zi   yoshlanib, burni bitib,   aksirib turgan bemorlar   gulni besh-olti marta   hidlab, shu tariqa darddan   butkul forig' bo'lar   edilar. Ikkinchi narsa   bu — Shixlo sirkasi. Endi   ta'riflasam, Shixlo sirkasining   tengi yo'q. Masalan, shibirg'oni   uzumining sirkasi… Yoqutdek   tovlanadi. Har qanday   taomni oshqozonda eritib,   hazmini yengillashtiradi; qonni   suyultiradi; qon bosimini   normallashtiradi. Bobom — shoir, tarixnavis Bobojon   Tarroh taomni hech   qachon sirkasiz tanovul   qilgan emas. Ehtimol, shu   bois umrida biron   marta kasallanmagandir. Dori-darmon iste'mol qilmagan, ukol olmagan. Ollanazar akangiz   (Ayaning turmush o'rtog'i. S.S.) esa palovni sirkasiz   yemaydi. Yoshi to'qsonga   yaqinlashsa-da, ko'z tegmasin, hali bardam. Shixlo qishlog'i boshqa ovullardan   meva-chevasining shirinligi, yerining   unumdorligi, suvining   tozaligi bilan farqlanadi”, — deydi tarixnavis Anvara Otamuradova.

Nazarimda biz   endi-endi, mavzuning mohiyatiga yaqinlashganday edik. Xo'p, das­turxonda sirkalar, men esa ana sirkaning shifobaxsh   xususiyatlari haqida ham tuzukkina tasavvurga ega bo'ldim. Endi uni tayyorlash jarayoni, ya'ni texnologiyasi haqida ham ozmi-ko'pmi bilib olsak   yomon bo'lmasdi.

— Uzum sirkasi uchun asosan kuzgi   hosil tanlanadi. Dastlab uzumlar   terilib, keyin uni   donalarga ajratib, yanchib, ezg'ilab, yaxshilab aralashtirib   sopol xumlarga solinadi.   Shu qoidaga diqqatli   bo'lish kerakki, xomashyo, albatta, issiq xonalarda saqlanishi shart.   Mahsulot kamida 4-5 oy turishi lozim, — deydi sirkashunos Ikrom   aka. — Sirkaning iste'molga yaroqliligini   bilish uchun   yarim tayyor mahsulot   tatib ko'riladi. Bir tatib   ko'rgandayoq vaziyat oydinlashadi. So'ng esa masalliq   maxsus chakida ( chakka. –S.S.)   xaltachalarga solib osib   qo'yiladi. Xaltachalarning tagiga   suyuqlik oqib tushishi   uchun   katta halol   tog'oralar joylashtiriladi. Suyuqlik   odatda bir kun   davomida oqib, xalta   ichida faqat mevaning   chiqindilari qoladi. Shuni   yodda saqlash muhim,   sirka uchun mevalar   zinhor yuvilmasligi lozim.   Yuvildimi — tamom, undan sirka   yasalmaydi, aksincha, u tez ayniydigan   sifatsiz mahsulotga aylanadi.

Keyingi jarayon   sirkani dokada suzib     oldindan tayyorlab qo'yilgan   idishlarga quyib chiqiladi.   Aslida sirka besh-olti   oyda iste'molga yaroqli bo'ladi. Ammo shunisi   ham borki, masalliq   qancha ko'p tursa,   uning sifati shuncha   yaxshilanadi. El-ulus “Yil   oshgan sirka o'tkir   bo'ladi” deb behudaga   aytmagan.

— Sirka qaerda saqlansa maqsadga muvofiq bo'ladi?

— Sovutkichda saqlash shart emas, xona haroratida tursayam bo'laveradi. Asl   sirka 100-150 yildayam aynimaydi, de­yishadi.

Gurung jarayonida   og'a aytgan   bir   fakt e'tiborimni tortdi. Qiziq, xomashyo to   sirka bo'lguniga qadar,   ya'ni bir-bir yarim   oy davomida dastlab sharobga   aylanarkan. Mabodo, jarayon to'xtatilsa   qarabsizki, tap-tayyor tabiiy   sharob…

— Uzum sirkasi haqida ko'p va   xo'b ma'lumotlarga ega   bo'ldik.   Xo'sh, olma   sirkasining xususiyatlari borasida   nimalar deya olasiz?

— Mazkur jarayonda   nav   u qadar ahamiyat   kasb etmaydi. Lekin,   baribir olmaning “besh   yulduz”, “semerinka” navlaridan   sirka   tayyorlansa, bunday sirkalar boshqalaridan alohida ta'mi bilan   ajralib turadi. Olma sirkasining   shifobaxshligi ham uzumnikidan sira qolishmaydi. Masalan, madorsizlikda bir stakan suvga   ikki choy qoshiq   olma sirkasi, ikki choy   qoshiq asal solib   aralashtirib kuniga ikki   mahal ichilsa organizm   tetiklashadi. Agarda kishining   yuragi tez-tez urib, bezovtalansa bir stakan iliq   suvga ikki choy   qoshiq olma sirkasi   qo'shib ichilsa dard   chekinadi. Ma'lumki,   ortiqcha   vazn bugungi kunda   asr muammosiga aylangan.   Ortiqcha vaznni oson   va samarali bartaraf   qilishda ham olma   sirkasining o'rni beqiyos.   Semizlikda har kuni   ovqatlanishdan oldin ikki   choy qoshiq olma   sirkasi iliq suvga   qo'shib ikki oy   muntazam ichilsa, natijasi albatta   a'lo bo'ladi.

Suhbat jarayonida   oydinlashdiki, Ikrom Matmurodov   2004 yilda 2 gektar   yer olib fermerlik   bilan shug'ullana boshlagan.   U rahbarlik qilayotgan   “Ismoil ota Shixlo”   fermer xo'jaligi shundoqqina   mahalla hududiga yaqin   Oqyop qishlog'ida joylashgan ekan. Shixlo hududi esa   yaqinda Xiva shahri tasarrufiga kiritilib mahallaga aylantirilgan. Xullas, Oqyopda ming   tupdan oshiqroq tok­lari, olmazorlari bor.   Voqean, “sopi o'zidan”.

—To'g'ri, sirkamiz   a'lo. Hatto, asl deyish   mumkin. Demak, Xiva Shixlo sirkasini   hayiqmasdan, bemalol xorijga   eksport qilsa bo'ladi.   Bizku, mahsulot sifatiga   to'la kafolat bera   olamiz, biroq, muammo   shundaki, buning uchun bizda   maxsus eksportbop bejirim   idishlar yo'q. Ayni kunlarda   ushbu masala yechimi   xususida o'ylab yuribman.

Hech kimga   sir emas, asr insonlarining   orzusi ikki narsaga   borib taqaladi. Birinchisi —   sog'lom bo'lish. Ikkinchisi   esa navqiron ko'rinishni   saqlab qolish. Eng   g'aroyibi, mazkur ikki   xususiyat juda ko'p   tabiiy mahsulotlarga, jumladan sirkachilikka ham   bog'liqday nazarimizda. Alalxusus,   buning dalilini o'zim   suhbatini olganim Shixloning   eng namunali xonadon   sohiblari — sirkashunoslar Ikrom aka va   uning rafiqasi Ra'nobiyi   opalar misolida ko'rdim.

Manbalarda keltirilishicha, Payg'ambarimiz zamonlarida   sirka qaysi mevadan tayyorlanganidan qat'iy nazar hamisha   dasturxon ko'rki bo'lgan.   Ayniqsa, uzum bilan olma   sirkasi bag'oyat tansiqlangan. Bundan tashqari, shotut,   anjir, anordan ham   sirkalar tayyorlangan. Chunki, Sharq   mamlakatlarida bu noyob   ne'matning shifobaxsh xususiyatlari to'g'risida tabiblar doim   gapirganlar. Kamina har   safar Turkiyaga borganimda   turklarning bir odatini   ko'rib benihoya hayratlanganman. Xonadon, kafe, restoranlarda   ikki-uch xil zaytun (tuzlangan, shakarlangan) mevalarining har doim   dasturxon ko'rki bo'lib turishi zavqimni keltirgan. Keyin bilsam, zaytun o'ta darajada   shifobaxshligi bois to'tiyo   qilingan. Endi qarang:   Shixlo sirkasi ayni   davrda Xorazmning o'zida ham u qadar   qadrlanmayapti (Xususan,   hozirga yoshlar uchun sirka   almisoqdan qolgan ko'hna   matoh). Hamma bilgan uksus   esa hatto olis   qishloqlarning oshxonasiga   ham kirib bordi.   Kabob uksussiz tanovul qilinmaydi. Ammo, taassufki biz uksusning foydali yoki zararli xususiyatlari   haqida deyarli hech narsa   bilmaymiz. Qissadan hissa   shuki, “yonimizdan oqayotgan   suv” — sirkaning qadriga yetib,   uni dasturxon ko'rkiga   aylantirsak, hech bo'lmaganda   ko'pchilikdagi mavjud muammo     ovqat hazm qilishdagi   dilgirliklarning oldi olingan   bo'lurmidi? Ikrom aka:   “Farzandlarim bu jabhaga   qiziqmadilar, Xudoga shukurki,   oxtiqim (nevaram.-S.S.) Rasulbek   menga voris bo'ldi   — uning sirkachilikka ixlosi baland” deganida   yuqorida zikr etilgan   fikrlar idrokimni chulg'adi.

Sayyora SOLAYEVA