“Har kungi   mo''jiza”. U tizimli islohotlarga muhtoj

“Ommaviy axborot vositalarini “to'rtinchi hokimiyat”ga aylantirish, davlat idoralarining jamiyat oldidagi hisobdorligini oshirish borasida sezilarli natijalarga erishilmoqda. Bu boradagi eng muhim yutug'imiz shuki — biz jamiyatimizda “yopiqlik muhiti”dan qutulib, Yangi O'zbekiston poydevorini aynan erkinlik va adolat tamoyillari asosida barpo etmoqdamiz”.

Prezident Shavkat Mirziyoyevning birinchi Toshkent xalqaro investitsiya forumining ochilish marosimida aytgan ushbu so'zlari mamlakatimiz ochiqlikka yuz tutgani, bunga ommaviy axborot vositalari vakillarining kasbiy mahorati va qat'iyati yordamida erishilayotganini aniq ko'rsatib turibdi.

Keyingi besh-olti yil O'zbekistonning media sohasi uchun jadal sifat o'zgarishlari davri bo'ldi. Jurnalistlar uchun taqiqlangan mavzular qolmadi, fikrlar va qarashlar turlicha ko'rinish oldi. So'z erkinligi real tushunchaga aylandi, berilgan imkoniyatlardan foydalanish uchun ma'muriy to'siqlar olib tashlandi. Jurnalistlarning o'z pozitsiyasini bildirishi uchun qo'shimcha imkoniyatlar yaratishga qaratilgan huquqiy islohotlar o'tkazildi. Bunda axborot va ijodiy faoliyat erkinligiga bo'lgan huquq mustahkamlandi, ushbu me'yorlarni buzuvchilarga nisbatan esa javobgarlik kuchaytirildi.

Ushbu jarayonning mantiqiy davomi sifatida mamlakatimizda jadal sur'atlar bilan shaffof, axborotlashgan jamiyat shakllana boshladi. U esa tabiiyki, zamonaviy sharoitlarda “yangicha” deb ataluvchi OAV — saytlar, ijtimoiy tarmoq va messenjerlardagi maydonchalar, videoxosting-platformalar uchun qulay muhit yaratdi.

Shu bilan bir qatorda, raqamli media-mahsulotning jadal o'sishi sharoitida avvalgi, an'anaviy ommaviy axborot vositalarining kelajagi faol muhokama qilina boshladi. Hatto internet va ijtimoiy tarmoqlar keng rivojlanayotganidan kelib chiqib, matbuot, ya'ni bosma nashrlarga ehtiyoj bormi, degan fikrlar ham aytilyapti.

Bunday qarash mashhur “Mos­kva ko'z yoshlarga ishonmaydi” filmida teleoperator bo'lib ishlaydigan yigitning “Televidenie rivojlansa, kinozallar va teatrlarga hojat qolmaydi” degan fikrini eslatadi. Vaholanki, u xato o'ylaganini biz ko'rib turibmiz. To'g'ri, kinozallar va teatrlar avvalgidek gavjum emasdir, biroq ularga hamon ehtiyoj bor.

Shu nuqtai nazardan matbuot­dan, ya'ni bosma nashrdan uzilish kabi his-tuyg'ularga berilish mantiqqa sira to'g'ri kelmaydi. Avvalo, u hali o'z funksiyalarini bajarishga — jamiyatdagi muammolarni ko'tarib chiqish, odamlarning ijtimoiy va siyosiy ongini yuksaltirish, faollashtirish, fikrlash, tanqid va tahlil qilish salo­hiyatini oshirishga xizmat qilish kuchiga ega. Qolaversa, matbuot jamiyatning yuzi, oynasi demakdir.

Internet bugun qanchalik ommalashmasin, hali hamma ham undan to'laqonli foydalanish imkoniga ega emas. Jamiyatda axborotni an'anaviy OAVdan olishni ma'qul ko'ruvchi insonlar ko'pchilikni tashkil etadi. Buning ustiga, elektron OAV va veb-saytlar, messenjerlar xabarlarni tez tarqatsa-da, matbuot voqealar rivojini, mazmunini, mohiyatini sharhlab beradi. Bu bilan aholining ijtimoiy-siyosiy savodxonligini oshirishda katta rol o'ynaydi.

Mutaxassislar fikricha, insonning miya faoliyati ma'lumotni elektron doska va monitorlarga qaraganda qog'oz vositalari, xususan, gazeta, jurnal va kitoblardan o'qiganda ko'proq hamda samaraliroq qabul qiladi. Nur taratmagani bois gazeta va jurnal yoki kitob sahifalariga uzoq vaqt qarash, ularni sinchiklab o'qish, saqlab qo'yish va kerak bo'lganda yana ko'z tashlash qulay.

Qolaversa, har qanday matbuot nashri tarixning bir bo'lagiga aylanadi. Yillar o'tib, kelajak avlod ma'lum bir davr haqida ma'lumot olmoqchi bo'lsa, shubhasiz, o'sha paytda chop etilgan gazetalarga murojaat qiladi. Shu orqali zamon nafasini, haroratini his etadi.

Bas, shunday ekan, mushtariylarning diqqatini jalb qilishda matbuotning rolini aniqlash, ya'ni bugungi sharoitda u qanday strategiyani egallagani, o'z oldiga qanday maqsad qo'ygani va qaysi yo'lni maqsadga muvofiq, deb hisoblashi o'ta muhim.

“Bosma nashrlar uchun oltin asr

boshlanmoqda”

Buyuk Britaniyaning “Daily Mail” gazetasi jurnalisti Syu Pirtning quyidagi o'xshatishiga e'tibor bering: “Men uchun yangi gazetani o'qishga tutingan paytim xuddi teatrda hali parda ochilmay turib, orkestr kuy chala boshlagan lahzalarni eslatadi. Ichkarida, sahnada seni nima kutayotganini bilmaysan, lekin miyangni sen hech qachon o'ylamagan ko'p­lab g'oya va fikrlar zabt etishiga ishonasan”.

Tashbeh juda aniq, shunday emasmi? Jurnalist fikricha, matbuot o'quvchini o'zidan — o'z fikrlari, o'y-xayollari va muammolaridan chalg'itishga qodir. “Shuni sezdimki, deb yozadi u, raqamli format bilan “o'zini ovuntirib yurgan” odamlar sekin-asta gazeta va jurnallarga qaytishadi”.

Taassuflar bo'lsinki, bizning jamiyatimizda shunday holat yuzaga keldiki, tobora kuchayib borayotgan axborot “shovqini” orasida raqamli muhitda kundan-kun urchiyotgan tinib-tinchimas “baqiroqlar”ning ovozi eshitilyapti, xolos. Ular, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda yuz berayotgan voqealarni mensimay, barcha bosma mahsulotlar — gazeta, jurnallar va hatto kitoblar kerakmi, degan shoshqaloq xulosalar chiqarishga shoshilmoqdalar.

Bunday qarashlarning bema'niligi, haqiqiy hayotdan juda uzoqligi haqida ko'p to'xtalib o'tishga hojat yo'q. Balki bu gap-so'zlarni aytayotganlar tabiiy landshafti turli-tuman bo'lgan Vatanimizning eng olis qishloqlarida ham internetdan a'lo darajada foydalanish imkoni mavjud, deb o'ylashar. Lekin boshqalarda, hatto poytaxt Toshkent markazida ham internet tezligini megabit/sekundlarda emas, megabit/soatlarda o'lchashga to'g'ri kelishi mumkin. Bundan tashqari, smartfon va kompyuterlardan foydalanmaydigan kishilar qatlami ham mavjudligini unutmaslik lozim.

Ayni shu paytda biz rivojlangan, deb hisoblaydigan mamlakatlarda (ularning ko'pchiligi o'z fuqarolarining savodxonligi, bilimi tufayli rivojlangan!) matbuot o'zining tiklanish davrini kechirmoqda. Britaniyalik media­ekspert va qator nashriyotlar asoschisi Jeremi Lesli bo'lsa, bosma nashrlar — gazeta va jurnallar uchun oltin asr boshlanmoqda, deb hisoblaydi. Yevropa va Amerikada bosma nashrlarning adadi sekin-asta ko'paymoqda, Osiyoda esa — nihoyatda ortib ketdi. Texnologiyalar va taraqqiyot darajasi eng yuqori hisob­lanuvchi Yaponiyada odamlar bir nechta bosma nashrlarga obuna bo'lishadi. U yerda gazetalar millionlab nusxada chop etiladi.

AQShda 2020 yili kundalik gazetalar adadi ish kunlarida 24,3 million nusxani, yakshanba kunlari esa 25,8 million nusxani tashkil etgan. Shubhasiz, bu nashrlarning raqamli auditoriyasi ham ortib bormoqda. Amerikaning 50 ta yetakchi gazetasi saytlariga bir oyda o'rtacha 13,9 million kishi tashrif buyuradi. Vaholanki, bu saytlardan ma'lumot olish tekin emas.

Xo'sh, bizda-chi? O'zbekiston Davlat statis­tika qo'mitasi ma'lumotlariga ko'ra, 2011 yilda mamlakatimizda 637 ta gazeta chiqqan. 2021 yil 1 yanvariga kelib, ulardan 366 tasi qolgan. Chop etilayotgan gazetalarning soni deyarli 2 baravar kamaygan. Bu hali “adad” deb yuritiladigan boshqa bir muhim ko'rsatkich emas, u rasmiy statistikada keltirilmagan. Bu raqamlar bo'yicha esa yo'qotish juda katta…

Bozor relslarining asosi mustahkammi?

O'tgan haftadagi eng yorqin voqea — Toshkent xalqaro investitsiya forumi bo'ldi. Undagi voqealar rivojini kuzatgan har bir kishi, biroz bo'lsa-da, iqtisodchiga aylandi, desam, xato qilmayman. Chunki anjumanda mamlakatimiz uchun juda muhim mavzular muhokama qilindi.

Bizning mamlakatda biznes yuritishni xohlovchi investorlarni ko'proq infratuzilma va unga bog'liq omillar qiziqtirdi: xomashyoni qaerdan olish kerak, uni va tayyor mahsulotni yetkazib berish qanday bo'ladi, davlat halol raqobatni kafolatlaydimi, soliq va bojxona imtiyozlari-chi?

Sarmoyadorlar shuni yaxshi bilishadiki, har qanday ishni tashkil qilish uchun muayyan shart-sharoitlar mavjud bo'lishi lozim. Ayni zamonda bosma ommaviy axborot vositalari duch kelgan qiyinchiliklar muhokama qilinar ekan, “ekspertlar” va shu masalaga mas'ul amaldorlar tomonidan bittagina umumiy taklif berildi, ya'ni “bozor relsiga o'tish”. Biroq bu rels nimaning ustiga qo'yiladi, degan savol ochiq qolib ketdi. Qanaqa asos haqida so'z boryapti, deysizmi? Gazetani obunachilarga yetkazib berish xizmati hech qanaqa talabga javob bermaydi, gazeta sotiladigan kioskalar soni esa kamayib ketdi. Qog'oz narxlari, soliq va bojxona to'lovlari esa alohida mavzu.

Soha rivoji haqida gap ketganda, birinchi navbatda, tahririyatlarning moddiy-iqtisodiy imkoniyatlarini yanada oshirish, ularning raqobatbardoshligini ta'minlash masalasini o'ylash kerak. Zero, ezgu g'oyalar targ'iboti, ma'naviyat, inson ongi va qalbi uchun kurash jabhalariga ayrimlar og'iz ko'pirtirib yoqlayotgan shafqatsiz bozor mexanizmlarini to'g'ridan-to'g'ri joriy etib bo'lmaydi.

Ayniqsa, bugungi internet asrida har qanday axborotga bir zumda deyarli tekinga ega bo'layotgan insonlar oldi-qochdi gap-so'zlardan xoli, jamiyat ravnaqiga xizmat qiladigan g'oyalar, tahlillar aks etgan nashrlarni cho'ntagidan pul sarflab, sotib olib o'qishi amrimahol bo'lib qoldi. Shu bois, gazeta-jurnallarni chop etish, ularni tarqatish va o'quvchilarga o'z vaqtida yetkazib berish tizimini qayta isloh etish — zamon talabidir!

Bundan tashqari, intilishlarimiz, ya'ni mamlakat miqyosidagi, umummilliy va global darajadagi maqsadlarimiz haqida chuqur o'ylash vaqti keldi. Xo'sh, eng o'qimish­li mamlakat bo'la olamizmi? Yo bizga shundayi ham “bo'laveradimi”? O'zimizni eng bilimga intiluvchi mamlakat, deb tanishtira olamizmi? Umuman, biz juda faxrlanadigan ota-bobolarimizga munosib bo'lish, hech yo'qsa, ular ortidan ergashish qo'limizdan keladimi?

Mamlakatimizda va butun dunyo bo'ylab o'rnatilgan buyuk mutafakkirlarimizning haykallariga bir e'tibor bering-a. Dunyo tamadduniga beqiyos hissa qo'shgan bu ulug' zotlar qo'lida kitob yoki qog'oz o'rami bilan tasvirlangan. Negaki, ular nafaqat ushbu shaxslarga qo'yilgan haykal, balki chuqur ilmiy va falsafiy merosdan, aynan qog'ozda aks etgan SO'Z QUDRATIdan darak beruvchi yodgorliklardir.

Bugungi kunda butun dunyoda eng dolzarb bo'lib turgan masala — ma'rifat masalasi. Dunyo­dagi borki talato'plar zamirida ham aynan ma'rifatsizlik turibdi. Ma'rifat — ilm degani, ma'rifat — ma'naviyat degani. Ma'rifat, avvalo, mutolaadan boshlanadi. Hatto eng rivojlangan davlatlar ham bugun ma'rifatga qaytadan murojaat qilayotgani bejiz emas. Buni, masalan, Fransiyada ham yaxshi ang­lashadi. U yerda yosh avlodni ma'rifatli qilish ustida ish olib boriladi. Mamlakatda gazeta va jurnallarni chop etish, tarqatish borasida davlat subsidiyalari belgilangan. 2009 yildan boshlab esa   davlat tashabbusi bilan yoshlarni kundalik gazetalarni o'qishga jalb etish bo'yicha maxsus dastur amalga oshirildi. Ushbu aksiya noshirlar bilan hamkorlikda olib borildi va 14 yoshdan 18 yoshgacha bo'lgan o'smirlar uchun gazetalarga yillik bepul obuna taqdim etish yo'lga qo'yildi.

Uch yildan so'ng hayratlanarli natija kuzatildi. Ya'ni loyihada ishtirok etgan — uylariga yetkazib berilgan bepul gazeta va jurnallarni o'qib ulg'aygan yoshlar orasida keng dunyoqarashga ega, ilm-fanning barcha sohasiga qiziquvchi, qobiliyatli yigit-qizlar safi sezilarli darajada kengaydi. Demak, Fransiya hukumati katta mablag'lar sarflab bo'lsa-da, ezgu maqsadga erisha oldi.

Yaqinda bir gazetada Germaniyadagi aeroportlardan biri, chamasi Kyoln shahridagi aeroport haqidagi maqolaga ko'zim tushdi. Unda sayohatchining taassurotlari hikoya qilingan. Muallif unga eng hayajonli daqiqalarni aeroportdagi gazeta sotiladigan do'kon taqdim etganini bayon etgan. Butun inshoot bo'yicha eng ajoyib bo'lim — megakios­kaning uzunligi 20 metr bo'lib, unda turli yo'nalishlarga tegishli yuzlab davriy nashrlar sotilar ekan. Xo'sh, biz ham nemislar kabi ko'p o'qiydigan xalq ekanimizni aeroportdanoq namoyish eta olamizmi?..

Amerika Qo'shma Shtatlarida gazetalar nafaqat aeroport, balki mehmonxona, restoran, universitet, hatto ko'chalarda tarqatiladi. Turkiyada gazetalar katta-kichik savdo nuqtalarida ko'rinarli joylarga sotish uchun qo'yilgan. Yevropaning Praga, Varshava shaharlarida har 400 — 500 kishiga o'rtacha bitta gazeta do'konchasi to'g'ri kelar ekan. Xo'sh, Toshkentda-chi? Poytaxtimiz fast-fudlar sotib olish mumkin bo'lgan do'konchalar soni bo'yicha bu shaharlar bilan tenglasha olar, balki. Ming afsuski, kioskalar soni bo'yicha emas…

Ma'no-mazmunga to'la qog'oz

Matbuot o'zining to'rt asrlik tarixi davomida yuksalish va tanazzul bosqichlarini bosib o'tgan. XX asrga kelib, u o'zining yangiliklar “monopolisti” sifatidagi maqomini yo'qotdi. Lekin o'zgarishlarga moslasha olishi tufayli ko'plab insonlar uchun axborot manbai va hamsuhbat bo'lib qoldi.

O'zbekiston matbuoti ham ayni paytda transformatsiya jarayonini boshidan kechirmoqda. Auditoriyaning diqqatini jalb qilish bo'yicha raqobatning kuchayishi tahririyatlar faoliyatida katta o'zgarishlarga olib keldi. Gazeta sahifalarida voqealar haqidagi tezkor xabarlarga kamroq o'rin ajratilib, tanqidiy-tahliliy maqolalar va sharhlarga, reportaj va suhbatlarga alohida e'tibor berilmoqda. Ularda eksklyuziv materiallar, kuzatuvlar natijasi va masalani o'rganish bo'yicha materiallar chop etilyapti.

Mana, keyingi yillarda gazetalar sha'niga go'yoki “tanqidiy maqolalar kam”, degan ayblovlarni qo'yish davom etib kelyapti, lekin bu — inersiya xolos. Hozir mamlakatimizda chiqadigan har qaysi gazetani varaqlab ko'ring: unda eng dolzarb muammolar ham dadil yoritilayotganiga guvoh bo'lasiz. Farqi shundaki, bu ob'yektiv nuqtai nazardan qilinadi, aslo “xayp” uchun emas. Gazetalardagi maqolalar respublika va mahalliy darajadagi rahbarlar e'tiborini u yoki bu masalaga qaratib, odamlarga adolatni tiklashda yordam bergani to'g'risida juda ko'p va xo'p misollar keltirish mumkin.

Prezidentimiz yangi O'zbekistonning yangicha islohotlari asosiy yo'nalishlarini hayotiy misollar va dalil-isbotlar bilan asoslab, tahlil qilib, izohlab berar ekan, inson huquqlari va erkinliklarini, so'z erkinligi va matbuot erkinligini hamda oshkoralikni eng muhim ustuvor yo'nalish sifatida alohida ta'kidlab o'tadi. Shu nuqtai nazardan, bugun o'zbek matbuoti hadik va loqaydlikni ortda qoldirib, faol pozitsiyani egallayotganini ishonch bilan ayta olamiz. Ayrim gazetalar bu yo'ldan ildam bormoqda. Buni ko'rmaslik, sezmaslik mumkin emas. Erkin va teran fikrlaydigan, hayotni haqqoniy va xolisona yoritayotgan gazetalar va jurnalistlar safi tobora kengayib boryapti.

Matbuot axborotning sifati, keltirilgan dalillar haqqoniyligi, fikrlar puxta o'ylanganligi kabi ijobiy imkoniyatlarini ishga solib kelyapti.

Haqiqat muzeydagi eksponat singari noyob narsaga aylangan bir davrda gazetalar, agar o'zining an'analariga sodiq qolsa, yolg'ondan charchagan auditoriya ko'zi o'ngida mediaindus­triyani reabilitatsiya qilishga qodir. Butunjahon gazeta va yangiliklar assotsia­siyasi (WAN-IFRA) ma'lumotiga ko'ra, sayyoramizdagi katta yoshli aholining 40 foizi har kuni aynan gazeta o'qishni davom ettirmoqda.

Axborotni aynan qog'oz ko'rinishidagi manbadan olish, ayniqsa, o'qimishli, mulohazakor qatlam, ziyolilarning qismatidir. “The New York Times” kolumnisti Nelli Boulzning fikricha, raqamli muloqot o'z ahamiyatini yo'qotmoqda. Odamlarning bevosita uchrashuvi, suhbati hamma intiladigan jarayonga aylanmoqda. Ana shu an'analar o'z vaqtida “Rospechat” kompaniyasining sohaviy ma'ruzasida qayd etilgan. Unda keltirilishicha, gazetaning qog'oz versiyasi har qanday mamlakatda sifatli bosma nashr hisoblanib, elita mahsulot sifatida eng ilg'or qatlamga mo'ljallangan va imkoni boricha uzoq vaqt, ideal sharoitda esa — hamisha chiqib turishi lozim.

Shubhasiz, matbuotning ko'p asrlik an'analari va zamonaviy qadriyatlari yangi O'zbekiston uchun muhim va zarur. Negaki, mamlakatimizda ochiqlik kursi e'lon qilindi, ma'rifat esa eng asosiy qadriyatlardan biri, deya belgilandi. Biroq   bu sohaga munosabatni o'zgartirish, o'zaro hamkorlik mexanizmlarini isloh qilish, huquqiy asoslarini takomillashtirish va infratuzilmani tubdan yangilash talab etiladi.

Bunga sarflanadigan xarajatlar, albatta, o'zini oqlaydi, chunki ular amalga oshirilayotgan islohotlar mohiyati haqida xabardor qilish, bu yo'ldagi qiyinchiliklarni hal etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishga, ma'rifatga yo'naltirilgan.

Muammolar va yechimlar

Taniqli jurnalistlardan biri gazetani “har kungi mo''jiza” deb atagan ekan. Qo'shimcha qilib aytish mumkinki, ana shu “mo''jiza” katta jamoaning mashaqqatli mehnati bilan yaratiladi. Maqolani tayyorlash, tahrir qilishning o'zi yetarli emas. Bosqichma-bosqich bu matn sahifaga joylashtiriladi, qayta o'qiladi. Gazetaning navbatdagi soni yarim tunda chop etish uchun ruxsat berilib, imzolanadi. Bosmaxonada bo'yoq beriladi, tayyor mahsulotga aylanadi. Shunday qilib, kun panoramasini o'zida jamlagan gazetaning yangi soni o'quvchi qo'liga yetib boradi. Bosma mahsulotda voqea-hodisalar lenta kabi aylantirilmaydi, ko'z o'ngimizda reklama bilan qorishib ketgan holda klip singari o'tib ketmaydi. Unda mamlakatimiz hayotining yilnomasi qayd etiladi. Bosilib chiqqan faktlarga har doim qayta murojaat qilish, ular bo'yicha yana mulohaza yuritish mumkin. Bunda his-tuyg'ular tag'in jonlanadi va yodda qoladi. Gazeta shunisi bilan ham “mo''jiza”dir.

Shu nuqtai nazardan, gazeta va jurnallar mazmunini yanada boyitish eng muhim ishlardan biridir. Albatta, jurnalistika keng tafakkurni, zahmatli mehnatni talab etadigan kasb. Bu kasbning nonini yeyishga qaror qilgan inson shunchaki bexato yozishni o'rganib olishi yetarli emas. U hamisha odamlar tashvishi bilan yashashi, jamiyatdagi muammolarni xuddi o'zinikidek qabul qilishi kerak. Ularga nisbatan faol pozitsiyada bo'lishi lozim. Bunday kadrni tayyorlash esa oson bo'lmaydi. Shu jihatdan mamlakatimizda O'zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universitetining tashkil etilgani ayni muddao bo'ldi. Endi bu oliy o'quv yurtida tahsil olayotgan talabalarni tahririyatlarga yaqinlashtirishimiz, “Ustoz — shogird” an'analarini yo'lga qo'yib, ularning amaliy ko'nikmalarini boyitishimiz kerak. Buning uchun, avvalo, jurnalist kadrlar tayyorlash ishida yangi tizim joriy etish zarur. Xo'sh, bu qanday bo'ladi?

Ma'lumki, hozirgi kunda yosh jurnalistlarimizda ixtisoslashuv masalasi ko'ngildagidek emas. Masalan, iqtisodiyot mavzuini yoritadigan jurnalist iqtisodiyotni, madaniyat mavzuini yoritadigan jurnalist madaniyat sohasini yaxshi bilmaydigan holatlar ko'p uchrayapti. Shu bois jurnalistika sohasiga nafaqat shu kasbga o'qigan yoshlarni, balki boshqa yo'nalishlarda o'qiyotgan, biroq jurnalistikaga iqtidori bo'lgan oliy o'quv yurti talabalarini ham jalb etish mumkin. Ular o'zlari o'qigan yo'nalish bo'yicha yetarli bilimga ega bo'ladi. O'sha sohani tahlil qila oladi. Maqola yozish ko'nikmalarini shakllantirishga esa tahririyatlarning o'zi yordam berishi mumkin. Buning uchun tahririyatda bepul o'quv kurslari tashkil etish yetarli bo'ladi.

Misol tariqasida “Xalq so'zi” va “Narodnoe slovo” gazetalari tahririyatida o'zbek, rus va ingliz tili kurslari, turli oliy o'quv muassasalarida tahsil olayotgan yoshlar uchun “Jurnalistik mahorat maktabi” tashkil etilganini keltirib o'tish mumkin. Xodimlarning bilimlarini oshirish, sohaga yosh avlod kadrlarini tayyorlashda bu ishlar yaxshi samara ko'rsatdi. Bunday mahorat maktablari nafaqat bizning tahririyatimizda, balki boshqa tahririyatlarda ham tashkil etilgan va o'zining ijobiy samarasini bergani bor gap.

Oliy ta'lim muassasasida talaba nazariy bilimlarni oladi, lekin amaliyotni faqatgina kundalik gazeta tahririyatida o'taydi, u yerda yozishni o'rganadi. Qolaversa, jurnalist uchun zarur bo'lgan kasbiy sezgi, intervyu olish mahorati, dalillarni tahlil qila olish kabi ko'nikmalar shakllanadi. Eng asosiysi, faktlarni tekshirish, tanlab olish va o'quvchiga ishonchli ma'lumotni taqdim etish, mas'uliyatli bo'lish — ana shu xislatlar o'zlashtiriladi. Tahririyatlar ana shu an'analarni davom ettirishi uchun qo'shimcha rag'bat yaratilishi kerak.

Yurtimizda nomdor gazetalardan tortib, prokuratura va sud, mahalliy hokimlik organlari, turli vazirlik va qo'mitalar, siyosiy partiyalaru turli uyushmalar, nodavlat-notijorat tashkilotlar va hokazolar muassisligidagi gazeta-jurnallar uzoq yillardan beri nashr etiladi. Ammo so'nggi yillarda muassislar o'z nashrlariga yetarli e'tibor bermay qo'ygani ham ayni haqiqat. Ta'kidlash kerakki, avvalo, har bir nashr — muassisining minbari. Buni muassislar juda yaxshi anglaydilar va bu minbardan istagancha foydalanadi. Moddiy va ma'naviy ko'makka kelganda esa panja orasidan qaraydilar. Aksi bo'lganida, yuz minglab a'zolariga ega bo'lgan siyosiy partiyalarning nashrlari va boshqa yirik muassislari bo'lgan gazetalar kam nusxalarda chop etilmasdi.

Ochig'i, gazetalarimizning adadini keskin ko'paytirmasak, ko'zlagan maqsadga yetishish qiyin bo'ladi.

Binobarin, matbuot jamiyatning yuzi ekan, sohaning ijtimoiy himoyasini kuchaytirish zaruratdir. Birinchidan, matbuot bugungi O'zbekiston uchun har qachongidan ham muhim. Shu bois unga bo'lgan munosabat, matbuot bilan ishlash shakllari va mexanizmlari tubdan isloh qilinishi shart. Nashrlar o'z muassisining targ'ibot vositasi hisoblanadi. Qolaversa, gazeta chop etish xarajatlari muassisni juda qiyin ahvolga ham solib qo'ymaydi. Buning uchun byudjetdan alohida mab­lag' ajratilsa, vaqti kelib bu mablag'lar nafaqat o'zini oqlaydi, balki iqtisodiy jihatdan foyda keltirishni ham boshlaydi. Chunki gazetaga reklama beruvchilar ko'payadi.

Ikkinchidan, davlatimiz rahbari tomonidan ma'naviyat, ma'rifat masalasiga e'tibor kuchaygan bir sharoitda   mutasaddilar odamlarning ehtiyojini o'rganishi shart. Aholini qanday gazetalar, qaysi mavzular qiziqtirishi, xalqni matbuotga qaytarish yo'llari haqida fikr yuritish vaqti keldi.

Uchinchidan, gazetalar tannarxini kamaytirish masalasi ham o'ta muhim. Har qanday nashrda asosiy mablag' uchta narsaga sarflanadi: xorijdan qog'oz import qilish, gazetani bosmaxonada chop etish va uni obunachiga yetkazib berish. Demak, bosma ommaviy axborot vositalarini qo'llab-quvvatlashda shu uchta yo'nalishga e'tibor qaratish kerak. Masalan, qog'oz importida bojxona imtiyozlarini belgilash, bosmaxonalarga gazetalar chop etish xarajatlarini byudjet qo'shimcha daromadlari hisobidan qisman qoplab berish, gazetalarni sotish va yetkazib berish mexanizmlari, usul va ko'rinishlarini takomillashtirish zaruratini hayot taqozo etib turibdi.

Gazetalar chiqqan kuniyoq o'quvchilar qo'liga to'liq yetib bormasa, barcha urinishlar bekor. Axborot tez tarqalayotgan bir kezda gazetalar ba'zi hollarda haftada bir marta yetkazib berilyapti, ba'zida esa o'z o'quvchilari qo'liga umuman yetib bormayapti. Natijada aholi o'rtasida gazetaga obuna bo'lishga qiziqish yo'qolmoqda. Buning ustiga gazeta kiosklari tarmog'i ham keskin qisqarib boryapti.

Buning oldini olish uchun pochta tizimini tahlil qilib chiqish va o'tgan yillarda yo'qotilgan matbuot tarqatish tizimini qayta tiklash, yetkazib berilmagan gazetalar uchun pochta xodimlarining javobgarligini belgilash, gazeta kiosklari tarmog'ini kengaytirish kerak. Matbuot targ'iboti qo'llab-quvvatlanishi, tizimda imtiyozlar joriy etilishi zarur. Hozirgi kunda gazetalar obunachilarga o'z vaqtida yetkazib berilmayotgan bo'lsa-da, pochta xizmati uchun katta mablag' talab etilmoqda. Bu esa obuna narxining o'sishiga sabab bo'lyapti. Aslida pochta bo'limlari obuna mavsumida gazetalar targ'iboti bilan jiddiy shug'ullanishi, obunachilar sonining oshishi hisobiga rentabellikni ta'minlashi lozim.

Mazkur muammo yechimida yana bir yo'l shuki, gazetalarga davlat subsidiyalari ajratilsa, tahririyatlar rivojlangan davlatlardagi kabi gazetasini tarqatish uchun o'z transport vositasiga ega bo'ladi. Bu, avvalo, uzoq qishloq va shaharlarda gazeta hamda jurnallarning obunachilar qo'liga o'z vaqtida tezkorlik bilan yetkazib berishga xizmat qilgan bo'lardi.

To'rtinchidan, gazetalarning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, jurnalistlarni rag'batlantirish masalalarida ham o'zaro bog'liq bo'lgan ko'plab muammolar mavjud. Masalan, qo'shimcha qiymat solig'ining joriy etilishi tahririyatlarning moddiy ahvoliga jiddiy ta'sir qildi. Bu borada ommaviy axborot vositalari uchun imtiyozlar belgilansa, maqsadga muvofiq bo'lardi. Shuningdek, gazetalar chop etish salohiyatiga ega bo'lgan bosmaxonalar tarmog'ida raqobat muhitini yaratish lozim.

Matbuotning roli haqida so'z yuritilar ekan, bu o'rinda gap qandaydir targ'ibot-tashviqot haqida emas, balki odamlarning dunyoqarashini shakllantirish, ularning ongida mustaqil fikr uyg'otish haqida bormoqda. Chunki hozirgi davrda, xalqaro maydonda turli siyosiy manfaatlar to'qnashayotgan murakkab bir sharoitda faqat o'z fikri, o'z hayotiy pozitsiyasiga ega bo'lgan xalq va jamiyat yengilmas kuchga aylanib, kelajagini o'z qo'li va aql-zakovati bilan qurishga qodir bo'ladi. Shu nuqtai nazardan, milliy matbuot yurtdoshlarimizni davlat qurilishi, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy sohadagi islohotlar, mamlakatni demokratik jihatdan yangilash jarayonlaridan xabardor qilish bilan birga O'zbekiston manfaati har birimiz uchun birlamchi ekanini doimo anglatib turuvchi asosiy vositadir.

O'zbek matbuoti shonli tarixga ega. So'nggi bir yuz ellik yildan ortiqroq vaqt davomida mamlakatimiz hududida yuz bergan barcha muhim voqea va hodisalar gazetalar sahifalarida muhrlangan. Millatimiz ziyolilari xalqimizni aynan gazetalar orqali taraqqiyotga yetaklagan. Modomiki shunday bo'lgach, biz mana shunday kuchli axborot vositasini qadrlashimiz, uning yanada rivojlanishiga yo'l ochib berishimiz kerak. Balki shunda yana yurtdoshlarimiz, kattayu kichik rahbarlarimiz har kunini gazeta o'qishdan boshlaydigan, yoshlarimiz qo'lida faqat gadjetlar emas, gazeta-jurnallar, kitoblar ham ko'tarib yuradigan bo'lishar…

Davlatimiz rahbari tomonidan ilm-fan, ma'rifat va ma'naviyatga katta e'tibor qaratilib, uchinchi Renessans poydevorini yaratish borasida qat'iy sa'y-harakatlar olib borilayotgan yangi O'zbekistonda bu orzularning ham amalga oshishi muqarrar.

O'tkir RAHMAT