Lolaqizg'aldoq

yoki O'zbekiston xalq shoiri Muhammad Yusuf haqida bilgan va   bilmaganlarimiz

 

Ulug' tarixiy, ijtimoiy hodisalar o'z odamlarini – o'z shoirlari, o'z siyosatchilari, ijodkor fidokorlarini yaratadi. Muhammad Yusuf xuddi istiqlol uchun yaratilgandek edi. U xuddi Mahtumquliga o'xshardi. She'rlari ozod xalq orzulari bilan tutashib ketgan edi…

Ibrohim G'AFUROV,

O'zbekiston Qahramoni

 

O'zbekiston Qahramoni, davrimizning ulug' ziyolisi — Ibrohim aka haq: darvoqe uzoq yillar biz uchun samimiy do'st va siyli og'a bo'lgan otashin shoir Muhammad Yusufning shaxsiyatida ham, she'riyatida ham ko'rkam Kopettog'ning turnako'z buloqlaridan, azim Atrek va Gurgon daryolarining zilol irmoqlaridan suv ichgan faylasuf shoir Firog'iyning taqdiriga o'xshash tafsilotlar, qismatiga o'xshash qirralar bor edi. Bu birinchi navbatda inson qadri uchun so'z orqali ko'tarilgan isyonda ko'rinadi. Buyuk turkman faylasufi beadad armon bilan:

Xush qolinglar, endi, do'stu yoronlar,

Ishonmang, barchadan o'tar dunyo bu.

Chora topmadilar o'tgan valiylar,

Barchaning boshiga yetar dunyo bu.  

– deb yozsa, oradan roppa-rosa 200 yil o'tgach, uning o'zbekistonlik zabardast izdoshi:

Dononi xo'rlab to'ymagan,

Holi joniga qo'ymagan,

Shayton bilan oshiq o'ynagan,

Pixini yorgan dunyosan.

– deya xitob qildi. Go'zal, to'q, tinch hayotga intilgan lirik qahramonning iztirobi har ikkala banddagi orzuda ayon ko'zga tashlanadi. Navoiyning nidosiga, Fuzuliyning faryodiga, Tagorning tug'yoniga ulanadi. Va o'tli qalam sohibi yog'du va qayg'ularga qorishgan yigirmanchi asrning so'nggi choragida turib ushbu shafqatsiz xulosaga keladi:

Mening yo'lim uzun armon,

O'zim dovon, o'zim karvon,

Meni sahro tushungaydir,

Sen, ey sarbon, tushunmaysan.

Yashirib nima qildik: aslida biz bilgan shoir Muhammad Yusuf va biz bilmagan shoir Muhammad Yusuf bor edi. Biz bilganimiz ko'z yoshu iltijolarga ishonmaydigan poytaxt shaharning bir chekkasida jimgina ishlab, jimgina ijod qilib, dastlabki she'rlarini gazeta-jurnallarga berib-bermay yurgan dalli-devona shoir. Bilmaganimiz o'zining ijodini ko'z-ko'z qilishdan ko'ra kamtarlikni ko'proq xush ko'rgan 25 yashar azamat yigit. Esimda: aynan o'sha kunlari “Yoshlik” almanaxining bir sonida ikkitagina she'ri suratsiz berilganu bo'lg'usi rafiqasi Nazira Salomovaning she'rlari surati bilan berilgan edi. Gap suratda emas, adabiyot maydoniga qarab qadam tashlayotgan navqiron shoirning ichki ma'naviy olamida edi. Uning o'zi bu haqda ochiqchasiga shunday yozadi:

Mening haqimdagi g'iybatlar yolg'on,

Ixtiyor o'zimda bo'lsa qaniydi…

Inson o'z orzularining qanotlarini keng keradi. Ammo hamisha ham uning izmi, ixtiyori o'zida bo'lmaydi. Bu bevosita Muhammadjon akaga ham, uning atrofidagi yaqin do'stlari – Abdunabi Boyqo'ziyev, G'ulom Fathiddin, ukalari – Yahyo Tog'a va menga ham tegishli edi. Abdunabi aka Leningradga, Yahyo jo'ram Moskvaga o'qishga ketdi. G'ulom eshon Rishtonga, men Ellikqal'aga tuman gazetasiga ishga ketdik. Mening ketishimning sabablaridan birini 43 yildan keyin oshkor qilmoqchiman. Gurunglarimizdan birida Muhammadjon aka “Menga Shumanaydagi maktablardan biridan ish topib bera olasizmi?” deb pichirlab so'radi. “Harakat qilib ko'raylik!” dedim. Ertasiga poch­tamtga borsam, tuman gazetalaridan tuzukkina qalam haqi kelgan ekan. O'sha kuni kechqurun Nukusga uchib ketdim. Bir yo'lini qilib Xo'jayliga yetib oldim. Bekatda talaba yigit bilan tanishdim. Ertalab Kirov nomidagi davlat xo'jaligining “Moylio'zak” degan bo'limiga, Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti filologiya fakulteti tolibi, beruniylik do'stim Rus­tam Xudoyberganov paxta terayotgan dalaga bordim. U bizning Kirov nomidagi jamoa xo'jaligiga qo'shni “Pravda” kolxozida yashardi. Hali pioner paytimizdan bir-birimiz bilan hazillashardik. “Mana, “otiz” (dala – muallif izohi) to'la qiz. Qaysinisini tanlaysan?” deb kuldi. “Ha, qiz tanlashga keldim!” dedim. Muhammadjon akaning iltimosi haqida og'iz ham ocha olmas edim. Tushga yaqin tuman maorif bo'limiga bordim. Mas'ul shaxs “Rus tili o'qituvchisi kerak. Lekin bir yarim ming kilometr uzoqda tug'ilgan odamning bu yerga ishga kelishini raykomga, obkomga qanday tushuntiramiz?” dedi. Tarvuzim qo'ltig'imdan tushib, Toshkentga qaytdim. Og'amga ming xijolat bo'lgan ko'yi vaziyatni tushuntirib, qo'riqqa tumanga ketdim.

Har zamonga bir zamon deydilar. Oradan 14 yil o'tgach, poytaxtga qaytib, “Turkiston” gazetasiga ishga kirdim. Keyin “Qishloq hayoti”ga, so'ng­­ra “Xalq so'zi”ga o'tdim. Og'am aziz do'sti Sirojiddin Sayyid bilan “Toshkent oqshomi”da ishlab, 1985 yili “Tanish teraklar”, 1987 yili “Bulbulga bir gapim bor” kitoblarini chiqardi. Bora-bora Muhammadjon aka hayoti va ijodining yulduzli onlari boshlandi.

— Baxt nimadir, ey odam?

— Baxt bir burda qora non.

deb yozgan va “Tosh shahrida uyi boloxona” bo'lgan shoir og'amga poytaxtning nufuzli “Pushkin-Salor” mavzesidan shinam turarjoy ajratildi. Benazir ijodi uchun 1996 yilda “Do'stlik” ordeni bilan taqdirlandi. 1997 yili O'zbekis­ton Yozuvchilar uyushmasi raisining o'rinbosari bo'lib saylandi. 1998 yili Xalq shoiri unvoni bilan taqdirlanishidan tashqari O'zbekiston Res­publikasi huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasini tugatdi. Birozdan so'ng Chinozdan Ikkinchi chaqiriq O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputati bo'ldi. Ketma-ket kitoblari chop etildi. 1999 yili To'lepbergen og'a, Abdulla aka va Muhammadjon akaning sa'y-harakatlari tufayli kaminai kamtarin ham uyushma a'zosi bo'ldim. Bir kuni “Ugolok” kafesida qovurilgan tovuq tanovul qilib o'tirganimizda og'am menga jiddiy tikilib, “Sport homiylaridan biri huzuriga taklif qilyapti. Abdulla aka bilan bormoqchiman. Nima deysiz?” dedi. “O'zingiz bilasiz, og'a!” dedim. O'sha homiylik evaziga shaxsiy avtoulov – “Tiko” xarid qildi. Qator teran mazmunga ega she'rlari taronalarga aylanib, muhim davlat tadbirlarida ijro qilindi. Ularda mus­taqillik ostonasida turgan o'zbek xalqining eng ezgu orzu armonlari, iztiroblari, intilish­lari yaqqol ifoda etilgan edi. “O'zbekiston”, “Vatanim”, “Xalq bo'l, elim”, “Talabalar mad­hiyasi”, “O'zbekning ayollari”, “O'zingdan qo'ymasin, xalqim” kabi davr da'vatiga mengzagan she'rlari millionlab qalblarga muhrlandi:

Erk vodiysi – zahmatlarga siylovdir bu,

Toy qoqilib ot bo'lguvchi yaylovdir bu,

Ranj chekmasang nurli,

                                nurli tonglar qayda,

Sinovdir bu, balki buyuk sinovdir bu.

Bosh ketsa ham qaytma endi so'zingdan-a,

O'zingdan qo'ymasin, xalqim, o'zingdan-a.

Haqiqatan ham yangi asr bo'sag'asida o'zbek adabiyoti bo'stonida gujumdek gurkirab Muhammad Yusuf fenomeni paydo bo'ldi. Bu aslo mubolag'a emasligining tasdig'i tarzida o'sha bo'stonning to'rt azim chinori, to'rt nafar qahramon adib­larning xulosalarini keltirmoqchimiz. Atoqli adib Said Ahmad “Keyingi paytda birorta shoir Muhammad Yusufdek tez nom chiqarmagan, nomdor bo'lmagan edi” desa, ardoqli ustozimiz Erkin Vohidov “U birinchi qadamidanoq yurt osmonida baland parvoz qilguvchi, yuraklarga qanot berguvchi she'riyati bilan elning og'ziga tushdi” deb e'tirof etdilar. Mustaqil mamlakat davlat madhiyasi muallifi, aziz ustozimiz Abdulla Oripov esa “Hali yoshlik yillaridayoq bunchalik ko'p muxlis orttirgan, do'st-og'aynisi bisyor ijodkorni ko'rmagan edim” deb yozdi. Allomalar allomasi Ozod Sharafiddinov “Muhammad Yusuf degan shoir she'riyatga qanday kirib kelganini adabiyotimiz sezmay ham qoldi. Ammo u tezda, hammani hayron qoldirib, og'izga tushib ketdi” deb tan oldi.

26 aprel – Muhammad Yusuf tavallud topgan kun. Shu sana arafasida ko'pchiligimiz atoqli shoirni eslaymiz, esdaliklarimizni qog'ozga tushiramiz. Meni hayron qoldiradigan joyi shundaki, bu kezlar umri bino bo'lib Muhammadjon aka bilan biror marta uchrashmagan odamlarning ham ilhomi “to'lib-toshadi.”

Endi o'z mavzuimizga qaytaylik. Og'amiz hayot chog'i u bilan ko'p yillar bir kulchani ikkiga bo'lib yegan, bir joyda birga ishlagan qadrdon do's­ti, ayni kunda O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi rai­si, Xalq shoiri Sirojiddin Sayyid “Ustozlar izidan, safdoshlari bilan yonma-yon Muhammad Yusuf ham, ta'bir joiz bo'lsa, o'z she'rlari bilan nurli ko'priklar solib, yangi yorug' yo'llar ochishga muvaffaq bo'ldi.” deb yozganida bir necha karra haqdir. Zotan bir qancha mualliflar yoxud adabiyotshunoslarning shoir adabiy merosini adabiyotimizning umumiy bog'idan ayro holda tavsiflashga, ortiqcha baho berishga urinishini to'g'ri deb hisoblamayman. Biz uchun hazrat Navoiy, hazrat Bobur, hazrat Ogahiy ham, otashnafas shoirlardan Cho'lponu Usmon Nosir, G'afur G'ulomu Oybek, Mirtemir ham, Jumaniyoz Jabborov, Ma'ruf Jalil, Cho'lpon Ergash, Yo'ldosh Eshbek, Asqar Qosim ham, Zulfiya, Saida Zunnunova, Oydin Hojiyeva, Ullibibi Otayeva, Nazira as-Salom ham birdek qadrlidir.

Og'ir toshni suv oqizib keta olmaydi. Kezi kelganda yigirmanchi asr o'zbek adabiyotiga oid antologiyalarni, qo'llanmalarni qayta tayyorlash zarurati borligini ta'kidlamoqchimiz. Aytaylik, besh marta qayta nashr etilgan “O'zbek adib­lari” nomli kitob professor Sobir Mirvaliyevning beqiyos mehnatidir. Beshinchi nashrda unga professor Nu'mon Rahimjonov ham katta ulush qo'shdilar. Ammo ushbu noyob nashrda o'tgan asrning o'rtalarida poeziyamizda yulduzdek porlagan shoirlar – “Eron osmoni ostida” turkumining muallifi Mamarasul Boboyev va O'zbekiston Sho'rolar respublikasi madhiyasi avtorlaridan biri Temur Fattoh haqida biror og'iz so'z yo'q. Yoinki turli avlodga mansub so'z ustalaridan Ilyos Muslim, Jumaniyoz Sharipov, O'tkir Rashid, Ra'no Uzoqova, Yong'in Mirzo, E'tibor Oxunova, Tesha Saydaliyev, Dushan Fayziy, Nizomjon Parda, Oshiq Erkin, Nilufar, Maksim Karim, Ibrohim Donish(ro'yxatni uzoq davom ettirishimiz mumkin) asarlari har qanday antologiyani bezamaydimi? Bezaydi. Biz bu mulohazani faqat kelgusi ishlarni ko'zlagan holda bildiryapmiz.

Muhammad Yusuf fenomeni haqida gap ketganda uning yurtdoshi, Xalq shoiri To'lan Nizomning quyidagi xulosasi yodga keladi: “Satrlar quyma, so'zlar xalqona, fikrlar tiniq, haroratli.” Gap shundaki, so'z zargari poeziyamizga Halima Xudoyberdiyeva, Tilak Jo'ra, Azim Suyun, Mirpo'lat Mirzo, Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Xurshid Davron, Muhammad Rahmon va boshqa qator iste'dodli shoirlardan iborat qudratli avlodning ortidan kirib keldi. Lekin u o'zidan bir ko'ylakni oldin to'zdirgan Mirpo'lat Mirzo ta'kid­laganidek, “shu davr jahon she'riyatidagi turli oqimlar, tajribalar, keskin evrilishlarga ergashmasdan kitobiylikdan yiroq, xalq qalbiga yaqin” she'rlar bitdi. Shoir ijodining o'ziga xos olmos qirralari ana shunda mujassam:

Mening kimligimni

Bilmaydi hech kim.

Men bir g'alatiman,

Men – alohida.

Kiyiklar qonini

Keladi ichgim,

Chayonni chaynagim

Kelar gohida…

Shoir shaxsi bilan lirik qahramon ichki olami barcha zamonlarda adabiyot ilmini o'yga solgan. Yuqoridagi satrlardan kelib chiqib taniqli munaqqid Umarali Normatov “Shoirning lirik qahramoni g'aroyib shaxs” degan xulosaga kelib, uning ijodida “jahon yangi she'riyati nafasi” va “yangicha she'riy tafakkur” epkini paydo bo'lganiga ishora qiladi. Ikkinchi atoqli munaqqid Abdug'afur Rasulov esa “Shoir she'riyati – mukammal vujud: unda har bir a'zo, asab tolasi, qon qatrasi, kiprikdan tirnoqqacha aniq vazifani bajaradi.” deb yozadi. Uchinchi tajribali munaqqid Saydi Umirov shoir she'rlarining tavsifiga “Tabiiy va samimiy, jozibador va maftunkor, ta'mli va totimli, sodda va teran, xalqona va mardona” degan metaforalarni qo'shadi. Uchala ustozning munosib izdoshi Adhambek Alimbekov esa shoir ijodi haqida tugal monografiya yozib, uni “Latif she'riyat” deb nomladi. Asar adabiy jamoatchilik tomonidan iliq kutib olindi.

Muhammadjon aka “Toshkent oqshomi” gazetasida ishlaganida maqolalariga “Maqsad Yaxshiyev” degan imzoni qo'yardi. Men u paytlar “Oqshom”ga, ustoz O'tkir Hoshimov va Nasriddin aka Muhammadiyevning yonlariga tez-tez borib turardim. Gazetani varaqlab, o'sha imzoni ko'rardimu ichimda maqsadi yaxshi insonlarga yondoshishdir, degan xulosani chiqarardim. Keyinchalik bunga ko'p bora ishonch hosil qilganman. Dastlabki davr­­da Muhammad Yusufni kechqurunlari 41-15-86 raqamli telefondan topish mumkin edi. Undan bu raqamni olganmanu bu kimning uyi deb so'ramagan ekanman. Qo'ng'iroq qilsam:

— Eshitaman, mullaka! Kim kerak? – dedi salobatli ovoz.

— Menga Muhammadjon aka Yusupov kerak edilar!

— Shoir Andijonga ketgan edi. Siz kim bo'lasiz?

— Qoraqalpog'istonlik tanishi bo'laman.

— Ie, Nukusga borsang, inim Jo'lmirzaga salom ayt. Ittifoq yozuvchilarining birinchi s'yezdida birga qatnashganmiz!

Telefon-avtomatning go'shagini qo'ydimu boshimga birov gurzi bilan urganday bo'ldi. Shu tob fazodan uchar tarelka tushsa-yu, meni Marsgami, Yupitergami, olib ketsa, u qadar ajablanmagan bo'lardim. Mening xayolimda sho'ro yozuvchilarining birinchi qurultoyida ishtirok etgan o'zbek adiblari ko'p yillar avval yashagan degan fikr bor edi. Qo'ng'irog'imga javob bergan odam meni rosa laqillatdi, deb o'yladim. “Qoraqamish ½” bekatida avtobusdan tushsam, shoir Tursun Ali kartoshka xarid qilayotgan ekan. “Qaerdan kelyapsiz?” dedi. “Muhammad Yusuf turadigan uyga qo'ng'iroq qiluvdim…” Chaynalayotganimni ko'rib shoir “Trubkani Nazir Safarovning o'zi oldimi?” dedi. Qotib qoldim. Nahotki, Tursunoy Oxunova haqida asar yozib, keyin mashina terimidagi ko'zbo'yamachilikka qarshi chiqqan adolatli yozuvchi, “Navro'z” romanining muallifi bilan gap­lashgan bo'lsam-a. Keyin bilsam, shoir ko'pincha ana shu otaxon adibning xonadonida, Butlerov ko'chasi, 17-uyda bo'lar ekan. Ko'p o'tmasdan og'am quyidagi satrlarni qog'ozga tushirdi:

Termulaman, izlaridan jim,

Boqib ko'zim tolib ketadi.

Tramvaylar seni har kuni

Bodomzorga olib ketadi.

Tez orada Nazir ota Muhammadjon akaning eng yaqin do'stlaridan biri Abdunabi Boyqo'ziyev bilan birga bir-ikki kilo konfetu qand-qurs ko'tarib, Kirov, hozirgi Yunusobod tumani, Bodomzor mavzesidagi Boksyorlar ko'chasi, 59-uyga sovchilikka boradi. Eshikni ochgan uy sohibiga:

— G'aybulla Tojiddin o'g'illari o'zingiz bo'lasizmi? – deydi.

— Qadamingizga hasanot! – deydi professor G'aybulla as-Salom va oshxona tarafga qarab buyuradi. – Choy damla, qizim!

Shu tariqa o'sha qiz ya'ni Nazira as-Salom Muhammadjon akaga oqila rafiqa bo'lib, 18 yil shirin choylar damlab, biri-biridan go'zal qizlarni dunyoga keltirdi. Mana, 21 yildirki, aziz og'amning xotirasiga ehtirom bajo etib kelmoqda. Zig'ircha bo'lsa ham minnat qo'shmagan holda ayta olamanki, shu kungacha men kennoyimizning hurmatini joyiga qo'yib kelmoqdaman. Davlatimiz rahbari shoirning oilasiga Yakkasaroy tumanidagi Yusuf Xos Hojib mavzesidan shinamgina hovli berdi. Yangi xonadonda Nazira opa va farzandlarining bir qancha quvonchli kunlarida ishtirok etdik.

— Allohning bandasi peshonasiga nelar yozilgani bilolmas ekan, – deydi shoirning rafiqasi, iste'dodli shoira, Muhammad Yusuf jamoat fondi rahbari Nazira as-Salom.

— Toshkentning Navoiy ko'chasidagi ko'pchilikka ma'lum 30-uyda, “O'qituvchi” nashriyotida ishlar edim. Tushlikka chiqayotganimizda bino yo'lagida qorachadan kelgan, ozg'ingina, istarasi issiq, sochlari jingalakka moyil, ko'zlari chaqnab turgan yigit soat necha bo'lganini so'radi. Aytdim. U bir lahza ko'zlarimga tikildi-da, mayin jilmayib o'rtoqlari yoniga ketdi. Keyinchalik eshitsam, o'shanda do'stlariga “Falakning gardishi qay tomonga aylanishini bilmadimu men aynan shu qizga uylanaman” degan ekan. Tez orada to'yimiz bo'ldi. Farzandlar tug'ildi. Nevaralik bo'ldik. O'zlari Bilol deb ism berdilar va shu nomda she'r yozdilar, men chinorman, sen niholsan, dedilar. U she'rda meni ko'rolmaslar ko'p, nishlarini ayamasdan sanchadilar, degan so'zlar ham bor. Nachora, hayot shunday ekan, qiynaldik, qoqildik, qad tikladik. Bunda rahmatlik otam, yirik tarjimashunos, fan doktori, professor G'aybulla as-Salom bizga qo'lqanot bo'ldilar. U kishi Xatirchida oddiy oilada ulg'ayib xalqimizning atoqli olimi maqomiga erishdilar. Falokat oyoqning ostida bo'lar ekan: Muhammadjon aka o'zimizning avtoulovimizda televizorimizni tuzattirish uchun teleatelga olib ketayotib avtohalokatga uchradilar. Toshkent tibbiyot ins­tituti klinikasida uzoq davolandilar. Uning oyoqqa turishida mashhur tib olimi, professor Damin Abdurahimovich Asadovning xizmati katta bo'ldi. Avariyadan xabar topgan tanish-bilishlar Toshkentga oqib keldi. Muhammadjon aka klinika palatasida she'r yozib, “Xalq so'zi” muxbiri Ozod Rajabovga bergan intervyusiga qo'shdilar. So'nggi marta Qoraqalpog'istonga ketganlarida ham toblari yo'q edi. “Safarga bormasam bo'lmaydi!” deb turib oldilar. Unga va oilamizga cheksiz muruvvat ko'rsatgan o'sha tabarruk tuproqda olamdan o'tganini esa faqat Allohning irodasi deb bilaman!

Yo'lomon yo'l, elomon el qidiradi. Endi Xalq shoiri hayotining so'nggi chog'lariga xolis to'xtalishni lozim deb topdik. Chunki Muhammadjon aka — Muhammad Yusuf hayotining aynan shu davriga oid yozilgan esse, maqola, yodnomalarning hammasi ham uncha haqiqatga to'g'ri kelmaydi. Avvalambor Muhammad Yusuf o'sha kezda Ellikqal'aga shunchaki borgani yo'q. Men u paytlari “Xalq so'zi” – “Narodnoe slovo” gazetalarining Qoraqalpog'iston bo'yicha muxbiri edim. O'zbekis­ton Yozuvchilar uyushmasi, “Xalq so'zi” – “Narodnoe slovo” gazetalari, Qoraqalpog'iston hukumati Ellikqal'ada she'riyat bayrami o'tkazish bo'yicha memorandum imzolandi. 2000 yilning 12 iyun kuni Yozuvchilar uyushmasining “Mustaqillik maydoni” metro bekati, Toshkent zarbxonasi yonidagi binosida, rais Abdulla Oripovning kabinetida Muhammad Yusuf   ikkimizga qarata:

— Meni yaxshi bilasizlar. Yolg'on gapirishni yomon ko'raman. Men aslida Ellikqal'aga she'riyat bayrami deb emas, u yerdan chiqqan tabibga qizimni ko'rsatish uchun bormoqchiman! – dedi.

— Qachon jo'namoqchisan? – deb so'radi Abdulla aka.

— Ertaga!

— Unda mening Ruxsora qizimni ham olib ketinglar. Qoraqalpoqni ko'rsin!

13 iyun kuni Muhammad Yusuf Nukusga uchib ketdi. 14 iyun kuni Abdulla aka boshchiligida 15 kishidan iborat guruh samolyotga chiqdik. Samolyot o'rnidan qo'zg'alganida illyuminatordan tashqariga qarasam, aeroportga kechikib kelgan shoir Azim Suyunga ko'zim tushdi. She'riyat bayramida Qoraqalpog'istonning o'sha kezlardagi rahbarlari Timur Kamolov va Aminboy Tojiyevlar ishtirok etishdi. Tadbir yuksak saviyada o'tdi. O'shanda “Xalq so'zi” – “Narodnoe slovo” gazetalari Bosh muharriri o'rinbosari, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist Shuhrat Jabborov “Tadbirga besh nafar Xalq shoiri kelibdi. Agar bir nafar Xalq shoiri kelganida ham tarixiy voqea bo'lgan bo'lar edi!” dedi. Haqiqatan ham bayramga 5 nafar Xalq shoiri – Abdulla Oripov, Jumaniyoz Jabborov, Omon Matjon, Usmon Azim, Muhammad Yusuf kelgan edilar.

Ertasiga Tuproqqal'a va Ayozqal'ani ziyorat qilganimizda Abdulla aka “Bugun mening ko'z yoshlarim ichimga oqyapti. Chunki ular quvonch ko'z yoshlaridir. Men bunday top-toza, yap-yaqin va moviy osmonni birinchi marta ko'rishimdir. Sahroga qarang, Biz bu sahroni shunchalar go'zal deb o'ylaganmidik?” dedi. Xalq shoiri Usmon Azim “Abdulla aka! Iltimos, shu sahroni menga sovg'a qiling!” dedi hazillashib. “Ortingdan Boysunning dashti ergashgan edi. Bu sahroni ham ergashtira qol. Berdik senga. Ma'qulmi?” deb Qoraqalpog'is­ton hukumati raisining muovini Tatlimurat Atamuratovga qaradi. Tatlimurat og'a bosh silkib, kulib yubordi. Abdulla aka bilan Timur Kamolovich Toshkentda yonma-yon yashardilar. Bir kun oldin “Kechqurun uyda, Nukusda kutaman!” degan edilar. Abdulla aka bilan Hanifa opa bir mashinada, Muhammad Yusuf bilan men ikkinchi mashinada Nukusga otlandik. Mehmondorchilik avjiga chiqdi. Bir payt Timur Kamolovichning yordamchisi kirib, menga “Sizni Toshkentdan so'rashyapti” deb shahar telefonining go'shagini berdi. Mas'ul xodim “Ustozingizni tez aeroportdan jo'nating. Ertalab Dushanbega uchadilar!” dedi. Qo'l yuvadigan xonada soqolini qirtishlayotgan Muhammad Yusuf: “Nima gap?” dedi. “Yuqori”ning topshirig'ini aytdim. O'sha oqshom ustozni, Hanifa opani, Muhammad Yusufni “AN-24” bortigacha kuzatdim. Keyinchalik To'rtko'l tumani hokimi, Qoraqalpog'iston hukumati raisi bo'lgan Tursunboy Tangriberganov (u paytlari issiqxona direktori edilar) beret kiyib bortda o'tirgan ekan. “Siz ham ketyapsizmi?” dedi. “Yo'q!” dedim. Kulimsirab qo'ydi. Qahramon shoirga ehtirom shu qadar yuksak edi. Samolyot bortida Abdulla akaga “Ibroyim og'aga salomingizni, uzringizni aytaman!” dedim. Ustoz jilmayib qo'ydi. Va Ibroyim og'a bilan o'sha yilning 9 sentyabr kuni o'sha paytlari katta idorada ishlayotgan Ahmadjon Meliboyev bilan birga kelib Nukusda, Berdaq nomidagi teatrda “Mamanbiy afsonasi” muallifining 70 yilligida qatnashganida uchrashdi. Va yubiley minbaridan turib “Agar dunyo xalqlarining ramziy paradi o'tkaziladigan bo'lsa Kunxo'ja, Ajiniyoz, Berdaqning ortidan To'lepbergen va Ibroyim yurgan bo'lardi!” dedi. Bu beqiyos baho gulduros qarsaklar bilan olqishlandi.

She'riyat bayramidan so'ng Muhammad Yusuf Ellikqal'aga har oyda bir keladigan bo'ldi. Ehtimol uning bu tashriflari o'n, yigirma, balki undan ham ko'p yillar davom etgan bo'lardi. Faqat o'sha mash'um avariya uni to'shakka mixladi. 2001 yilning 25 iyuliga mo'ljallangan mamlakat yosh yozuvchilarining “Aqchako'l ilhomlari” respublika anjumani oldidan uyushma raisining huzurida kengashib oldik. Tobi yo'qligiga ishora qilsak, og'am Abdulla akaga: “Ustoz! Bu yosh yozuvchilar anjumani. Vazifamga ko'ra men bormasam qanday bo'ladi?” dedilar. Menga qarata: “Yangiboy og'a! Yomg'ir sharros quyib turganida Toshkent viloyatiga borib, targ'ibot ishiga qo'shilganingiz yoddan chiqdimi? Sizlardan men uchun samolyotga sarf-xarajat lozim bo'lmasa, borganim ma'qul emasmi?” dedi. Qayta e'tiroz bildirishning iloji bo'lmadi. Tangri taoloning oldida adolat yuzasidan qayd qilishimiz kerakki, o'sha chog'lari endi kurtak otayotgan milliy “shou-biznes” muhiti aziz og'amning fe'l-atvoriga oz bo'lsa-da ta'sirini o'tkazgan, sanoqli kunlardan keyin “Zarafshon” restoranida mualliflik kechasi o'tkazilishi haqida afishalar osilgan edi. Yosh adib Abduqayum Yo'ldoshev ssenariy ham yozgan edi. Og'amning o'sha davralarga kirib borishi uning xalqqa kengroq tanilishiga yo'l ochib bergan bo'lishi ham mumkin. Qolaversa u chog'lari ham, hozir ham “shou-biznes”da iymonli, e'tiqodli insonlar juda ko'p bo'lgan va bo'ladi.

“Aqchako'l ilhomlari” tadbiriga uyushma raisi bilan birga viloyat bo'limlari mas'ullaridan To'lan Nizom, Toshpo'lat Ahmad va boshqalar bordi. Habib Sa'dulla, Xosiyat Bobomurodova va o'zi boshqa sohada ishlaydigan shoir oqsoqol uzrli sabablarga ko'ra samolyotdan qolib ketishdi. O'sha oqsoqol bir necha marta “Muhammadjon mening o'rnimga samolyotga chiqdi. Agar men uchganimda u omon qolar edi!” deb yozdi. Bu butunlay noto'g'ri. Birinchidan, Muhammad Yusuf Oliy Majlis deputati bo'lgani uchun parlament a'zolariga doimiy saqlab qo'yiladigan o'rinda uchdi. Ikkinchidan, Xosiyat opaning qo'lida chiptasi bo'lgani uchun uning o'rni ham bo'sh edi. Uchinchidan, Allohning suyukli bandalarimiz, so'nggi nafasimiz qaerga muhrlanganini yolg'iz Yaratgan Egamning O'zigina biladi. (Allohning amri ekan: buyuk musavvir O'rol Tansiqboyev 1974 yilning 18 aprelida, buyuk davlat arbobi Sharof Rashidov 1983 yilning 31 oktyabrida Quyi Amudaryo vohasida dorilbaqoga yo'l oldilar) To'rtinchidan, Muhammad Yusuf dastlabki ikki kun, ikki kechada sog'ligiga salbiy ta'sir qilishi mumkin bo'lgan narsalar iste'mol qilgani yo'q. Buni aniq bilaman. Ayniqsa hozir shov-shuvga o'ch janoblar yozib yurgan qimron haqida so'raganida hozirgi holatida unga mumkin emasligini aytganimda “shubot” to'la kosani o'rniga qaytarib qo'ygan edi. Beshinchidan, o'sha avariya asoratidan to'liq xalos bo'lmagani uchun minbarda turib anjuman g'oliblari ro'yxatini o'qigan chog'larida nafasi yetmasdan yiqildi. (Bu hol safarga otlanishimiz arafasida Toshkentda ham yuz bergan edi). Oltinchidan, o'sha keyinchalik o'z nomiga qo'yilgan akademik litsey auditoriyasida yiqilganida mahalliy vrach Xudoybergan Karimberdiyev shoirning tilini tanglayidan tortib olib shifoxonaga jo'natganidan keyin Muhammad Yusuf o'ziga kelganu kasalxonadan chiqib ketgan. Anjuman g'oliblarini men e'lon qilib, uni yopganimizdan keyin mening uyali telefonimga ustoz To'lepbergen Qaipbergenov qo'ng'iroq qilib: “Biz Xalilla Davletnazarov bilan Bo'ston shahriga kirib keldik. Qaerga boraylik!” dedi. Men “Botanika bog'iga boringlar. Tushlik uchun o'sha joyga boramiz!” dedim. Borsak To'lepbergen og'a mashinadan tushib, bog' binosi zinasidan yuqoriga ko'tarilayotgan ekan. U yerda To'lan aka, Toshpo'lat aka va xonanda Gulbahor Erqulova turgan edi. Bir payt eshik ochilib, Muhammad Yusuf chiqib kelsa bo'ladimi? Avval To'lepbergen og'a bilan, keyin Xalilla og'a bilan quchoqlashib ko'rishdi. Ammo shu payt auditoriyadagi ahvol qayta takrorlandi. Og'am hushidan ketgancha yana yiqildi. Yana shifoxonaga eltib, Toshkentga, Nazira opaga qo'ng'iroq qildik. Rafiqasi yetib keldi. Shoir uch kecha-yu uch kunduz ajal bilan olishdi. Ajal kengashib kelmas va uning yo'li chilning qadamidan ham qisqa bo'lar ekan.

Oradan yillar o'tdi. Shoir tavalludining 50, 60 yillik sanalari davlatimiz tomonidan keng miqyosda nishonlandi. Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida Andijonda shoir nomida ijod maktabi ochildi. Ijod maktabining ochilishi, unda davlatimiz rahbarining ishtiroki Nazira opa uchun cheksiz hayajon baxsh etdi. Xiyol qon bosimi oshibdi. “Darxon” mavzesi va Irrigatsiya instituti yaqinidagi respub­lika ixtisoslashtirilgan kardiologiya markaziga ko'rgani borsam opaning kayfiyati baland. “Akangizning ruhi shod bo'ldi, Yangiboy. Yurtga ham, yurtning Egasiga ham beadad rahmat!” dedi. Iste'dodli adibalar Yoqut Rahimova, O'ktamxon Xoldorova kelishgan ekan. Yozuvchilar uyushmasidan Farog'at Xudoyqulova ham kirib keldi. Nazira opaning yuzlari yorishdi. Axir bunday oqibatli yurt qaerda bor?

Men Muhammad Yusuf tug'ilgan uyda bir necha bor bo'lganman. Hayotligida ham, olamdan o'tganidan keyin ham onaizori bilan suhbatlashganman. Hammamiz ham xom sut emgan bandamiz. Muhammad Yusuf birinchi bor Ellikqal'aga rahmatlik tabib To'xtaboy aka Boltaboyev huzuriga kelgan edi. Ikkovi rosa chiqishib qoldilar. Keyin men Muhammad Yusufni yuzlab kilometr­gacha tep-tekis, ammo yovshan o'sgan taqirlarga olib chiqdim. Tog'lik joylarda o'sgan odamga bu alohida ekzotika. Bir necha chaqirim piyoda yurdik. Yayradi shoir. “O'sha Abdulla akamning kabinetidagi so'zimni unuting!” dedi. Ana o'shanda og'am hali soppa-sog' edi. Qimiz ichib bir yoshlik to'qlining hil-hil pishgan go'shtini to'rt odam yeb qo'ygan edik. “Siz Qoraqalpoq farzandi bo'ldingiz. Men endi Andijon farzandi bo'laman!” dedim hazillashib.

Bir yigitning orqasidan qirq yigit otga minadi. Muhammad Yusuf o'z vaqtida qator so'zi va o'zi butun navqiron ijodkorlarning boshini siladi. Bir qanchasi bugungi adabiyotimiz iqlimini belgilab turibdi. Birisining nomini keltirsak, ikkinchisi, ikkinchisinikini qayd etsak, uchinchisi xafa bo'lishi tayin. Ustozning ham, safdoshlari va shogirdlarining ham mag'zi to'q asarlari yuksak didli kitobxonga peshma-pesh yetib bormoqda. Har bahor og'amning qadimiy Mingtepa zaminidagi, kindik qoni tomgan Qovunchi qo'rg'onidagi so'nggi manzilida qizg'aldoq ochiladi:

Mendan nima qolar:

Ikki misra she'r,

Ikki sandiq kitob,

Bir uyum tuproq.

Odamlar ortimdan

Nima desa der,

Men seni o'ylayman,

O'zimdan ko'proq,

Lola, lolajonim,

Lolaqizg'aldoq!

Yangiboy QO'ChQOROV,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan

madaniyat xodimi