So'zdan ulkan bog' yaratgan ijodkor

Ibrohim G'afurov tavalludining 85 yilligi

Ma'lumotlarga ko'ra, asalarilar bir kilo asal yig'ish uchun uchib o'tadigan masofasi Yer sharini o'n marta aylanib chiqishga yetar ekan. U bir tomchi shira yig'ish maqsadida mingdan ortiq gullarga qo'nib, nektarni so'rib bo'lgach, o'zidan bir belgi qoldirarkan. Toki uning sheriklari o'sha gulga qo'nib, nektar izlab vaqtlari ketmasin…

Asalari olib ketayotgan nektarning og'irligi tanasining uchdan biriga teng kelishi esa, bu bir tonnalik mashina 300 kilogramlik yukni olib ketayapti, deganidir. Ushbu hasharot nektarni olib, iniga qaytar ekan, yo'lda nektarni asalga aylantirish bo'yicha o'ta murakkab kimyoviy amaliyotlarni bajaradi. Uyasiga yetib borgach, qayta ishlov berilgan mahsulot yana qayta ishlanib, sof asal holiga keltiriladi.

…Ibrohim G'afurov haqida so'z ketganda bu ijodkorni beixtiyor asalariga qiyoslagimiz kelaveradi. Bu bejiz emas, albatta. Asalari qanday mehnatkash, mehnatkash bo'lganda ham foydali mehnatkash bo'lsa, Ibrohim aka ham xuddi shunday zahmatkash va hatto undan ham ko'proq ter to'kadi. Eng muhimi, har bir asari xuddi boldek koni foyda. Shuning uchun ham u Ibrohim G'afurov bo'lib yuzaga chiqdi. Ijodkorning asarlari, tarjimalari, e'lon qilgan dolzarb mavzulardagi maqolalarini bir qur ko'z o'ngidan o'tkazgan kishi bu fikrga darrov qo'shiladi, qo'shilmasdan boshqa iloji ham qolmaydi. Asalari “viz-viz” uchib, tinmay bol yig'ayotgan bog' esa, shubhasiz, so'zdan bino bo'lgan adabiyot bog'idir.

Darhaqiqat, Ibrohim aka so'zdan ulkan bog' yarata olgan ijodkor. Bugun ushbu boqqa “Go'zallikning olmos qirralari”, “Unutilmagan bog'”, “Ona yurt kuychisi”, “Joziba”, “Yonar so'z”, “Yam-­yashil daraxt”, “O'rtoq shoir”, “Yurak — alanga”, “Prozaning shoiri. Said Ahmad mahorati”, “Lirikaning yuragi”, “She'riyat — izlanish demak”, “O'ttiz yilning izhori”, “Iltijo”, “Dil erkinligi”, “Hayo — xaloskor”, “Mangu latofat”, “Tarjimonlik mutaxassisligiga kirish”, “Tarjima nazariyasi”, “Qur'on tarjimalari: Tajribalar”, “Hayot — xayol — xiyoboni” deb atalgan iforli gulu rayhonlar o'zgacha ko'rk bo'lib turibdi. Ular nafaqat boqqa fusun bag'ish­lagan, ayni chog'da bunga tashrif buyurgan insonlar bahri dilini ochib, ularga o'zgacha kayfiyat ulashgan, ruhan yuksalishiga ilhom bergan.

Bu bog'ning bor bo'yi, tarovati shulardangina iborat emas. Iqtidorli va chin ma'noda mehnatkash ijodkor o'z bog'iga dunyoning turli mintaqalaridan nafis gullarni, ajib manzarali daraxtlarni keltirib o'tqazdi, ularni mahalliylashtirdi. Bugun ularni ko'rgan kishi borki “bular Amiriqo, Afriko, Osiyo yoxud bosh­­qa bir joydan keltirilgan”, desa sira ishonmaydi, “bular o'zimizniki-ku”, deyishadi. Darvoqe, shunday. Dunyodagi ko'plab nafis durdonalar Ibrohim aka tomonidan shunchalik mohirlik bilan o'girilgan, agar o'z so'zimiz bilan aytadigan bo'lsak, mahalliylashtirilganki, ularni mutolaa qilgan kishi avval bosh­­qa tilda yozilib, keyin o'zbekchaga tarjima qilinganiga aslo ishonmaydi.

Buning dalili qilib Xemingueyning “Chol va dengiz”, “Alvido, qurol”, Paustovskiyning “Olis yillar”, Kojevnikovning “Qilich va qalqon”, Mirzo Ibrohimovning “Bo'ron qushi”, Sulaymon Rahimning “Mohitobon”, Gi de Mopassanning “Azizim”, Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo”, “Telba”, “Qimorboz”, Nozim Hikmatning “Surur”, Chingiz Aytmatovning “Qiyomat”, “Chingizxonning oq buluti” nomli ulkan chinorlarga qiyos etsa bo'ladigan asarlarini keltirish mumkin.

E'tiborlisi shundaki, sanab o'tilgan mazkur asarlarning barchasi rus tilidagisidan ko'ra o'qishli va ravonligi bilan ajralib turadi. Bu ham, albatta, ijodkorning ulkan salohiyatidan, mohir tarjimonligidan darak beradi. Ushbu haqiqatni anglash uchun mutaxassis bo'lish shart emas, oddiy o'quvchi ham mutolaa jarayonida darrov farqlay oladi.

Ibrohim aka professional munaqqid sifatidagi salmoqli faoliyati davomida ko'p­lab yozuvchi va shoirlar asarlarining mazmun-mohiyatini, yutuq va kamchiliklarini o'z tafakkur prizmasidan o'tkazar ekan, milliy adabiyotshunosligimiz ham bir qadar o'sdi. Yangi nazariy umumlashmalar, yolqinli fikr va qarashlar bilan yanada boyidi. Ba'zan bir tomonlama baho berib kelingan, dogmatik yondashuvlar parchalanib, adabiyotga chinakamiga san'at sifatida, badiiyat olami sifatida qarash kuchaydi. Eng muhimi, yangi-yangi iste'dodlar kashf etildi, ularga ajib bir nazokat bilan, qalblarini og'ritmaydigan muloyim usul va uslublarda pand-nasihat berildi, yuksak marralarga erishishning oydin yo'llari ko'rsatildi.

Ijodkor adabiy va publitsistik maqolalarida zamonamizning eng dolzarb muammolarini qalamga oldi. Shu orqali xalqimizning milliy o'zlikni anglashi, azaliy qadriyatlarni ulug'lashi, Vatanga sadoqat, umuminsoniy g'oya­lar va kechinmalarga hurmat bilan qarashni shakllantirish, istiqlolning qadriga yetish va uni asrab-avaylashdek ezgu ishlarga kamarbasta bo'ldi. Misol uchun, “Dil erkinligi” kitobiga kiritilgan “Hujayradagi suvratlar” maqolasida nafaqat o'tgan asrning 90-yillarida, balki bugungi kunimizda ham muhim bo'lgan — yoshu qarini birdek o'ylantiradigan masalalar haqida so'z yuritadi. O'zbek xalqining tarixiy taqdiri haqida keng va ochiq mulohazalar bildiradi. Inson uchun eng katta fojia ruhan qaramlik, uning hujayralarigacha singib ketgan qo'rqoqlik, ezginlik, qullik psixologiyasi ekanligini hayotiy misollar, teran fikr­lar asosida ochib beradi. Bu illatlarning paydo bo'lish sabablarini, oqibatlarini tahlildan o'tkazadi. O'zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidov ijodiga murojaat qilib, uning “Yuragingda makon tutgan qul”, “Diagnoz”, “Savagich” she'rlari va Matmusa obrazi ayni mavzudagi badiiy umumlashmalar ekanligini qayd etadi. Shoir tasvirlagan yuraklarni makon tutgan qullik, doim boshi egiklik, mutelik, ijtimoiy og'ir dard inson, jamiyat hujayralari suvratlari ekanligini ta'kidlaydi. Bu asoratlardan bugungi ilg'or jahon sivilizatsiyasi sari shitob bilan qadam tashlash bilangina xalos bo'la olishimizni urg'ulaydi.

“Bizni hujayralarimizdagi o'tmish asoratlar va dardli ezgin suvratlardan faqat va faqat sivilizatsiyagina qutqaradi. Bizning bir katta yutug'imiz bor. U ham bo'lsa, ko'p narsalarni o'zimiz uchun qayta kashf qilishga vaqt sarflashimiz shart emas. Tayyor jahon tajribalarini tez va pishiq o'zlashtirishning o'zi kifoya. O'ylaymanki, xalqimizning idroki bunga yetadi”, deydi muallif.

Bu kabi dadil fikrlar, teran mushohadalar o'quvchini mulohaza qilishga undaydi. Idrokiga sobiq tuzim davrida singib ketgan va undan mustaqillikdan keyin ham qutula olmayotgan qullik, labbaychilik, boqimandalik, ruhan mutelik iskanjalarini parchalashga chog'lantiradi. Yurtdoshlarimizning milliy g'urur, vatanparvarlik, jasorat, bunyodkorlik, ijodkorlik tuyg'ularini yuksaltirishga hissa qo'shadi.

Ijodkorning sohir qalamidan to'kilgan qaynoq maqolalar qatoriga boshqa hech bir joyda o'xshashi bo'lmagan mansuralarini qo'shsak, chindan ham Ibrohim aka yaratgan bog' nechog'li ulkan va ajabtovur ekanligini to'liq his etamiz, anglab yetamiz. Ayniqsa, mansuralarining tafti, tarovati, ta'bir joiz bo'lsa, ta'mi, mazasi o'zgacha. Bunday mevani boshqa hech bir bog'da uchratmaysiz.

Ijodkor mansuralaridan birida shunday yozadi: “Ilohiy borliq eng oliy qadriyat. Pegining so'zlari o'yga botirar. Odam bolasi ham shu ilohiy borliq ichidamikin? Ilohiy borliqni tasarruf qilishga buyurilganmi odamizod? Tasarruf — foydalanish, yeb-bitirish. Yeb-bitirishga chorlanganmi odamizod? Va yo saqlashga buyurildimi odamizod? Odamzodning shu ilohiy borliqdan o'zga mulki, o'zga boyligi, davlati yo'q. Lekin vazifasini ang­ladimi odam? Ilohiy borliqda o'z vazifasini biladimi odam? Ilohiy vazifani oddiy insoniy vositalar bilan bajarish — shu eng ilohiy, eng oliy vazifa. Qora terga tushaman Pegining bu so'zlaridan. Baxtning shu oddiy insoniy vositalarini qachon kashf etamiz? Va qachon anglab yetamiz ularni? Har bir odam o'z hayotida inqilob qilsin. Har bir kimsa o'z ichida ham inqilob yasasin. Murakkab dunyoni qanday qurishlikni o'rgatar faylasuflar. Ilohiy inqilob! U qalbimda! Turg'unlik devi yengilmas emas”.

Ushbu asar ixchamgina bo'lishi bilan birga, mohiyatiga ulkan yukni, ya'ni har bir insonni, har birimizni mudom o'ylantirib keladigan savollar va ular javobini mujassam etgan. Uni o'qib bo'lishingiz bilan kattagina hajmdagi romanni o'qigandek his etasiz o'zingizni. Yanayam aniqrog'i, katta romandan olinadigan taassurotlarga ega bo'lasiz. Bu, albatta, so'z bog'bonining ulkan salohiyati mevasidir.

Chinakam iste'dod turli mayda qarashlardan, turmushning maishiy muammolaridan doim ustun turadi. U kimlarningdir g'iybatini qilishni, chaqimchilik, har xil fisqu fasodlarga berilishni, birovlarning tagiga suv quyishni, hasad va ig'vo qo'zg'ashni ortiqcha daxmaza hisoblaydi. Ularga vaqt ajratmaydi, istamaydi ham. Ibrohim G'afurov ham hayoti davomida bunday noma'qulchiliklardan uzoq bo'ldi. Yuzni shuvit qiladigan bunday ishlarga hech qachon yuz burmadi. Xalq xizmatidan bo'sh vaqtlarida, ijoddan holi bo'lganida kitobga oshno tutindi, o'qidi, izlandi, mahoratini boyitishga intildi. Oilasi davrasida, yaqinlariga baxt ulashishga harakat qildi.

Ibrohim akaning oilaparvarligi haqida ko'p gapirish mumkin. Elimizning suyukli shoirasi Oydin Hojiyeva bilan birga o'tkazayotgan hayoti — ikki ijodkorning xuddi Oybek va Zarifa Saidnosirova, Hamid Olimjon va Zulfiya, Abdulla Qahhor va Kibriyo Qahhorova, Said Ahmad va Saida Zunnunova kabi adabiyotimizning zabardast vakillari qatori inja san'at bog'ida qo'sh daraxt kabi bir-biriga suyanib, o'zaro tayanch bo'lib ko'kka bo'y cho'zgani, vafo va sadoqatning shirin mevalar berishini o'z umrlari misolida isbotlab yashayotgani ko'plab badiiy asarlarga syujet bo'la oladi.

Taajjub, Ibrohim aka nimaning hisobiga bu yuksak maqomga ko'tarila olgan? Nazarimizda, buning zamirida Xudo bergan katta iste'dod bilan birga, o'z tiynatida ezgu fazilatlarni tarbiyalash, har bir ishga o'ta mas'uliyat bilan yondashish, tinimsiz o'qib-izlanish, mulohazamiz boshida keltirganimizdek, xuddi asalaridek mehnatkashlik yotibdi. Yo'qsa, barchamizning faxrimizga aylangan Ibrohim G'afurovning bebaho ijodiy merosi, uning so'zdan bino qilgan ulkan bog'i hech qachon vujudga kelmas, yaratilsa-da, hozirgidek mahobatli bo'lmas edi.

Shu boisdan ham ijodkorning 60 yillik to'yi munosabati bilan Ozod Sharafiddinov vaqtida shunday yozgan edi: “…munaqqid, tarjimon, shoir, publitsist, jurnalist, zo'r tashkilotchi, deputat… Qizig'i shundaki, bu sohalarning birontasida Ibrohimjon zimmasidagi ishlarni chala qilgani yo'q, har bir sohada shunday salmoqli va mazmundor ishlar qildiki, ular umummadaniyatimiz rivojiga katta hissa bo'lib qo'shildi. Masalan, u ko'p yillar mobaynida nashriyotda ishladi, o'nlab kitob­larning tug'ilishiga doyalik qildi, ancha vaqt adabiyot gazetasiga rahnamolik qilganlardan biri bo'ldi. So'nggi yillarda esa “Milliy tiklanish” gazetasiga bosh muharrir bo'ldi. Bu gazeta aslida yo'q edi, u yangi tashkil qilindi. Ibrohimjon uni yo'qdan bor qildi…”

Haqqi rost. Ibrohim G'afurov bir umr so'zlar bilan so'zlashib, ulardan ko'rkam va jozibali bog' bino qildi. Hozir bu bog'dagi gul va daraxt­lar yanada chiroy ochmoqda, yanada yuksalmoqda.

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ijodkorga 80 yoshga kirgani munosabati bilan yo'llagan tabrigida ta'kidlaganidek, mamlakatimizda ma'naviy-ma'rifiy jarayonlar yangi, yuksak bosqichga ko'tarilib, hal qiluvchi kuchga aylanayotgan bugungi kunda Ibrohim G'afurov singari chuqur bilim va hayotiy tajribaga, faol ijtimoiy pozitsiyaga ega bo'lgan, qalbi, vijdoni uyg'oq zamondoshlarimizning hayotdagi o'rni va ta'siri tobora ortib bormoqda. Bu insonning mana shunday ulug' va tabarruk yoshda ham faol va jo'shqin ijod bilan shug'ullanayotgani barchamiz uchun, avvalo, navqiron iste'dod egalari uchun yuksak o'rnak va ibrat namunasidir.

So'zdan latif bog' yaratgan ijodkor, atoqli ma'rifatparvar adib, yirik olim, faol jamoat arbobi, O'zbekiston Qahramoni Ibrohim G'afurov bugun umrining tabarruk 85-dovonini oshib o'tmoqda. Tilagimiz, Ibrohim aka shu bog'dagi gullardek mudom ifor sochib, ixlosmandlarining dimog'ini shod qilaversin, uning ijodda  daraxtlar kabi ko'klar qadar yuksalayotganiga hayrat va havas bilan boqqanlarning boshidan do'ppisi tushaversin!

 O'tkir RAHMAT