O'n so'm ham pulmi?
To'g'ri-da, o'n so'm ham pulmi? O'n so'm-a?! Nima, o'sha o'n so'mga ikki kilo go'sht berarmidi-a? Yo'q! Hozir o'sha o'n so'mga bitta igna ham bermaydi. Chunki, o'sha o'n so'mligingizning o'zi yo'q. Umuman yo'q. Yo'qolib ketgan. Menimcha uch-to'rt yil bo'ldiyov. Undan keyin ellik so'mlik, uning ketidan yuz so'mlik bilan ikki yuz so'mlik… Xullas, to'rtovginasi ham arshi aloga… ha, uchdi ketdi.
Ammo yuz so'mlik, ikki yuz so'mligu besh yuz so'mlik qog'oz pullar o'rniga tanga chiqqani yaxshi bo'ldi. Oftobga tovlasang, yalt-yult qiladi. Albatta, yangisi-da. Aslida, rangini sariq qilsa bo'larkan. Tillo tangam bor deb maqtanardikda, og'ayni. Ha, mayli, shunisiga ham shukr. Lekin, eng muhimi qulay. Bir hovuch bo'lsayam suv ostidagi toshdek cho'ntakning bir burchida turaveradi. Buning uchun cho'ntak qalin matoli va yaxshi tikilgan bo'lishi kerak. Yupqa bo'lsa bo'lmaydi. Matosi yupqa bo'lgan cho'ntak yaxshi tikilgan bo'lsa ham, baribir teshiladi. Teshildimi, tamom, tangadan ayrildim deyavering. Ayniqsa, yo'lovchi tirband bo'lgan avtobus yoki metro poezdida ketayotganingizda shu hol ro'y bersa bormi, tangalaringizning bittasi ham qolmaydi. Bosh-ko'zimdan sadaqa deb ketaverasiz. Menga qarang, shu gaplar nimaga kerak o'zi? Keling, otam zamonidagi gaplarni qo'ying. Yaxshisi plastik kartochka haqida gaplashaylik. Men sizga aytsam, plastik kartochka joriy etilganligi zab ish bo'ldi-da. Qulayligini aytmaysizmi, qulayligini. Xaridor uchun ham, imon-e'tiqodli sotuvchi uchun ham yaxshi bo'ldi. Endi xayolimiz kissamizni do'ppaytirib turgan pulda bo'lib, yuragimizni hovuchlab yurmaymiz. Yonimizda qancha pul borligini faqat o'zimiz bilamiz. Hammaginasi kichkinagina plastik kartochkaning ichida. Ko'rinmaydi ham, sezilmayli ham. Sotuvchi bir paytlardagidek, dasta-dasta pul sanab, qiynalib o'tirmaydi. Yanglishmaydi ham. Qaytim qidirib, boshi ham qotmaydi. Terminalni to'g'ri ishlatsa bas.
Ko'rib turibsizki, oddiy do'konda ham, minimarketu, supermarketda ham tarozidan ursa uradiki, ammo, hisob-kitobdan urolmaydi. Chunki, 11990 so'mlik xaridingiz uchun sotuvchi kartochkangizdan 12000 ming so'm yechib ololmaydi. Ammo naqd pul bilan to'laydigan bo'lsangiz, 10 so'm yutqazishingiz aniq. Chunki, sotuvchida qaytim uchun 10 so'mlik qiymatga ega bo'lgan tanga ham, qog'oz pul ham yo'q. Qarabsizki, do'kon daromadiga yo'q joydan o'n so'm qo'shilib turibdi. Bunaqa o'n so'mdan bir kunda qancha tushishini bilasizmi? Misol uchun yuzta desak, bu ming so'm bo'ladi. Agar mingta bo'lsa, o'n ming so'm. Yomonmi? Yodingizda bo'lsa, yaqin-yaqinlargacha sotuvchi ellik-yuz so'm qaytimga istar-istamas bir dona konfet bersa berardi, bo'lmasa yo'q. Keyingi paytda shu ham yo'qoldi. Qaytim qaytarmaslik esa yo'qolmadi. Avjiga chiqdi. Xuddi shunday bo'lishi kerakdek. Siz aytgan zamonda sotuvchi xaridorning bir tiyiniga xiyonat qilmasdi. O'shanda bir tiyinlik ham, ikki tiyinlik ham, uch tiyinlik ham, besh tiyinligu o'n tiyinlik ham bor edi. Agar, sotuvchi besh-o'n tiyiningizga xiyonat qilsa bormi, tamom, tegishli tashkilot dodini berardi. O'zimiz ko'rganmiz shuni. O-o-o, chatoq edi u paytlar, judayam chatoq. Xalq nazorati qattiq bo'lgani uchunmi, savdoda halollik bor edi. Ammo sotuvchining ham, xaridorning ham ko'zi to'q edi. Hozirgilarga o'xshagan o'ndan to'qqizni uradigan emasdi.
To'xtang-to'xtang, sizning o'n so'm uchun kuyib-pishayotganingizning sababini endi bildim.To'g'ri, supermarketda bir kilo olmaning bahosi 10190 so'm bo'lsa, bir kilo nokning bahosi 9990 so'm, bir kilo pomidor 10890 so'm bo'lsa, bir kilo bodring 5790 so'm. Buni qarangki, nimaiki bo'lsa, hammasiga 90 so'm qo'shib yozilgan. Hattoki, bir dona igna ham 100 so'm emas, 190 so'm. Nima uchun shunday qilingan? Kuppa-kunduz kuni ko'zingizga qarab turib, o'n so'm urib qolish uchun. Tamom-vassalom. Agar, naqd pulga bir kilo olma olsangiz, 10200 so'm to'laysiz-u, 10 so'm qaytimini sadaqa qilib ketaverasiz. Xuddi shunday bo'lishi kerakdek, sotuvchi ham lom-mim demaydi. Siz ham talab qilmaysiz o'sha o'n so'mni. G'ururingiz qo'ymaydi. Shu pastkashga teng bo'lib o'tirmay degan o'y bilan indamay ketaverasiz. Supermarket kassiri esa o'n so'm qaytimi yo'qligini aytib, hatto uzr ham so'ramaydi. Vijdoni yo'l bermaydi. Qiziqsiz-a, har yuz kishidan ming so'm tushib turgandan keyin… O'sha o'n so'mni mingta vijdonga ham alishmaydi-da! O'sha ming kishining o'n so'mdan bergan sadaqasi bir oyda 300 ming so'm bo'lar ekan. Bir yilda uch million olti yuz ming so'm. Yo'g'-e! Hisoblab ko'ring! Demak, uch yuzdan bo'lsa, o'n oyda uch million. Ikki oyda olti yuz ming. Buning uchun men uch oy ter to'kishim kerak. Bu hazilakam pul emas. Mana endi, insof bilan aytganda buni ko'zga ko'rinmas yulg'ichlik deyish mumkinmi?! Bu oshkora yulg'ichlik supermarket deganning barchasida bir maromda ishlab turibdi. Biz hisoblab chiqqan uch million olti yuz ming o'nta supermarketda o'ttiz olti million so'm bo'lar ekan. Bu pulmi? Pul! Mashoyihlarning toma-toma ko'l bo'lur deganlari shu bo'lsa kerak. Qarang-a, biz mensimagan o'n so'm yig'ilsa milyon-milyon bo'lishi mumkin ekan. Ayniqsa, bozor iqtisodi degan hozirgi zamonda bunday imkoniyatni boy berish… o'zimizga zarar. Yo'q, supermarketning bunday yulg'ichligiga befarq qarab bo'lmaydi! Bu jinoyatga keng quchoq ochish bilan barobar. Supermarketchilar uchun esa bu bir kashfiyot. Haligi, nanotexnologiya deydimi? Ha, o'shanga qorishtirsa borib turgan bitta dissertatsiya bo'ladi. Yomonmi? Bahonada yana bitta olim ko'payadi. Qoyil-e, xaridorni shilishning bunday demokratik usulini o'ylab topgan kashfiyotchilarga tasanno-e, tasanno! Darvoqe, ularni elga tanitish va albatta, taqdirlash kerak! Menimcha, ular sudning borib turgan mukofotiga munosib. Chunki, bu kashfiyot o'z-o'zidan bo'lmagan. Ancha-muncha odam bosh qotirgan. Tunlarni bedor o'tkazib, qog'oz qoralagan. Qanchadan-qancha vaqt sarflagan. Sinovdan o'tkazgan… Xullas, odamlarni “rozi” qilish uchun astoydil mehnat qilgan. Mehnat qilgandan keyin uning rohatini ham ko'rishi kerak-da, axir! To'g'rimi?!
Nuriddin OChILOV