Rasmga muhrlab samoning sasin

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi,

mashhur fotojurnalist Abdug'ani Juma surat va siyratiga chizgilar

Nazarimda “fotograf” atamasi o'zbek tilida sinchi yoxud sinchi-nigohbon atamasiga to'g'ri keladi. Suratkash desak uning siyratkashligi yoddan ko'tariladi. Taniqli fotograf Abdug'ani Jumani talabalik davrimdan bilaman. Ustoz Odil Hotamning yoniga ko'p borardi. Akam Nazar Shukurning qadrdoni edi. Qishning chillasida Odil aka bilan ustaxonasiga borganman. Kim bilandir shaxmat o'ynayotgan holatim oniy lahzalarda muhrlangan suratni hanuzgacha jangchi yalovni qo'ynida yashirib asraganday asrab kelaman. Shu-shu qadr­donlik rishtasi mustahkam, goho-goho qo'ng'iroqlashib turamiz.

Qo'ylar suruvi ortidan ketgan bolaligim dashtlari — Hayitko'lni u bilan yalangoyoq birga kezganimiz yodimda. Ummon to'lqinlarini eslatuvchi bahaybat qirlar yashillikka burkanganki, mayin shamolda bir-birini quvlab to'sh urayotgandek sollanadi. Tongda hali quyosh til o'ynatmasi qirmizi nurlar maysalarga qo'ngan shabnamlarni yolqinlantiradi, unsiz qo'ng'iroq jarangi sokin to'r yoyadi. Turnalarning osmonni tebratuvchi mungli kuyi kengliklar shovuriga qo'shilib, ko'ngillar vodiysi uzra oydin poyondoz to'shaydi. Bunday jonli manzaradan esim og'ib hayrat ichra g'arq bo'lganimda Abdug'ani akaning yosh boladay pildirab yugurayotganiga nigohim tushdi. Esimni yig'ib, do'nglikka o'ramalayotganiga jimgina tikilib qoldim. Ro'paramda ulkan Boyonqora adiri zaminga yonboshlagan ko'yi mizg'iydi. Quyosh Hisor tog'i cho'qqisiga qansharini urib olib, tit­roq shu'lalarini ufurib, alvon chodirini tikadi. Anovi Chaqilkalon tizmasini qarang: chordona qurib olib sukunat navosida yuz yoshli qariyadek yelka silkitadi-ya! Bundoq qarasam, Abdug'ani aka quyosh yoqalab, yashil ummon yelkasida soldek chayqalsa-da, fotoapparati bilan go'zal lahzalarni tutmoqchiday yugurgilaydi. Zavqdan qiyqiraman, koshki ovozimni eshitsa. Shu payt bir parcha yashil yalanglikka yotvolib bedana oviga chiqqan ovchiday bo'ynini cho'zdi. Shabnamdan ust-boshi jiqqa ho'l bo'lgan shekilli, ko'ylagini yechib olib g'ijimladi-da, siqdi. Yana kiyib oldi. Shamollab qolmasin-ov, degan xavotir xayolimdan o'tdi. Men unga soyaday ergashib yurishim mumkin edi, erkin ijodiga soya tashlagim kelmadi…

So'fito'rg'ayning havoda muallaq pirillashi-yu, bedananing pid-pildig'i borlig'imni yorishtirib yubordi. Urgutlik bedana ovchilar hamal o'rtasida Hayitko'lni makon etadi. Bug'doyzor yoqalab to'r tashlaydi. Eng uchquri og'zini kafti bilan yarim yopib chunonam “sayray”­diki, uzoqdan nar bedananing “pit-pildig'i” unga jo'rovoz bo'ladi. Ungacha to'rga katta-kichik bedanalar ilinib pitirlashi eshitiladi. Uchqur ovchi esa pinagini buzmay “sayrash”da davom etadi. To nar bedana to'rga ilingunicha, u lablari yorilib, shishib ketsayam “qo'shig'”ini aytgani aytgan. Nar bedana ilingan chog' o'pkasini to'ldirib nafas chiqaradi, holsizlanib bir qur tin oladi. Qarasaki, yoyma to'rda bir qozon qaynatgulik bedanalar jon jahdlari bilan pitirlayapti. U nar bedanani tutib oladi-da qolganlarini ozod qilib yuboradi. Nar bedanani endi sayratib ko'ring-chi! Jufti odam bo'lib chiqqanini sezgandan keyin nafasi ichiga tushib, jim qotadi. To'rqovoq qo'nog'iga aylanishadi.

Bu voqeani dashtlik cho'ponlardan eshitganman. Xayolimda shu voqea jonlanib uzoq o'y surib qolibman.

“Nega qolganlarini qo'yib yubordingiz?” deb so'rasangiz ovchidan, u “Narini “ko'k”ka pullaymiz. Bir ho'kizning puli. Yaxshi sayraydigan chiqib qolsa, ana omadu mana omad”, deb javob berar ekan.

O'ychi o'ylaguncha tavakkalchining ishi bitadi, deganlariday bir olam quvonch bilan Abdug'ani aka kelib qoldi:

— Tushunmayman. Shunday go'zallik qoshida qanday bir joydan jilmay o'tiribsiz?!– Hayratdan ko'zlari yumilgancha gap otadi u.

— Xayolda sayr etib, har yoqni kezib chiqdim, — deyman o'ylarimni jamlab olgan ko'yi.

— Ay, – norozi ohangda po'ng'illaydi u. Ust-boshi ho'l.

— Shamollab qolmang, kiyinib oling, – dey­di haydovchimiz.

— Hey, ukam-a, shudringga ag'nash kerak. O'tloqqa oyoq yalang chopish kerak. Shamollashni yo'q qiladi-ku! Shamollarmish… Anov do'nglikka chiquvdim: atrof shunday tiniq. Qushday uchging keladi. Fotoapparatimga jon kirganday qo'limdan sudragancha mendan oldin chopdi.

— Oh-ha shoiri zamon bo'lib keting-e!

— Fotografman. Shu kasbga mehr bog'laganimdan keyin shoirlikni yig'ishtirganman. Ko'cha shoiri bo'lishdan tiyildim. Aljirab-valjirab shig'ir bitguncha o'lkamni siyratini suratlarimda ko'rsatay, deb ahd qilganman. Shoir bo'lganimdayam o'zimning yagona muxlisim o'zim bo'lardim-ov.

U shunday deydi-yu, bolalarcha yayrab qahqaha otadi.

— O'zbek fotografiyasi ustalari Xudoybergan Devonov, Sodiq Mahkamovning muxlisiman. Yoshligimda Chingiz Ahmarov, Rahim Ahmedov ustaxonasidan beri kelmasdim. Mana, Hayitko'l ummoni. Dengiz emas, ummon. To'lqinlari mangu jilmaydigan ummon. Shu to'lqinlardek sodiqlik tuyg'usini qalbingga tuysang, chol ham yigitga aylanadi. Kecha oqshom dashtda tunab, yovvoyi giyohlarning shovuridan yuragim entikdi. Bir kechada barmog'ingni bir bo'g'inicha bo'y cho'zarkan. Tabiatning o'zi musavvir-fotograf.

Uning hayajon ichra so'zamolligidan vujudim jimirlaydi. Hayratim oshadi. Turnalar arg'amchi solib tepamizda qure-qureylagancha uchib o'ta boshladi. Hammamiz nigohimizni ko'kka qadadik. Abdug'ani aka “chiq-chig'”ni bosh­lab tevarakka zir yugurib, ularni oniy lahzalarga muhrlardi.

— Texnikani qarang. Bu fotoapparat Yaponiyaniki. Buyurtma asosida tayyorlatganman. – So'ng fotoapparatini dastro'moli bilan artgancha, gap qotadi u. – Ilgarigilar plyonkali edi. Ko'p vaqtni olardi.

…Mashina qo'zg'alganda kun peshinga yaqinlashgandi. Yozuvchi G'ozi Rahmonnikiga – Langar qishlog'iga jo'nadik. Yo'llar o'ydim-chuqur. “Astaroq hayda”, deya haydovchini ogohlantiraman. U pinagini buzmaydi.

Langarda G'ozi aka kutib oldi. So'rashdik. Bir piyoladan choy ichgach Abdug'ani aka ishga tushdi. O'n yettinchi asrda qurilgan masjid atrofini ko'zdan kechirdik. Peshayvon ustunlari naqshinkor archa yog'ochidan. Ichkari kirdik. Kungiralar chetiga arab yozuvlarida oyatlar bitilgan. Mehrobi keng.

— Abdug'ani, shiftiga qarang.

— Ibiy, — deb yubordi fotograf. – “Z” harfining beliga chiziq tortilganmi?

— Shunga hayronman, – taajjublandi G'ozi aka. – Islomiy belgilardan bo'lsa kerak. Axir, bu yerda nemislar istiqomat qilmagan-ku.

Abdug'ani aka fotoapparatni qo'lga olib goh chalqancha yotib, goh yonboshlab uzluksiz chiqillatishga tushdi. Shu kuni Beshiktoshu Teshiktosh ham tasmaga muhrlandi. Teshiktosh ustidagi ulkan toshni osongina tebrata olasiz. Tabiatning mo''jizakorligiga tahsin o'qiysiz. Kamida 3 tonnalik tosh erkin tebranadi. Abdug'ani aka kechga qadar qo'nim bilmadi. Uning chaqqon harakatiga havasim keladi. Hayrati osmondan ulkan. Shom oldi Boshmanbuloq qoshidagi supada dam oldik. Xuddi ovchi ayiqni o'ljaga olgandek fotografimizning og'zi qulog'ida. Tanovuldan so'ng gurung avjiga chiqdi. Oy nurlari esa daraxt barglarida kumushdek tovlanadi. Buloqning shildirashi ko'ngil chigilini yozadi. Navbat she'rxonlikka yetdi. G'ozi aka hikoyasini boshladi.

— Shu supa ustida Abdulla aka (Abdulla Oripov O'.H) bir kecha mehmonimiz bo'lgan. Ertalab obtovada shoirning qo'llariga suv qo'yarkanman, daf'atan bir o'y miyamga chaqmoqdek urildi. U kishi yuz-qo'lini artib bo'lishi bilanoq gap ochdim.

— Abdulla aka, shu buloqqa qarab bir bayt aytvoring, – dedim ming bir qimtinib. U kishi yarim jilmayib: “Ha, eshon, yaxshi tush ko'ribsiz-da, mayli, ayta qolay”. Bir zum o'ylanib turdi-da, buloqqa tikilganicha dedi:

“Boshmonbuloq, Boshmonbuloq,

Senga ko'zu qoshman, buloq.

Suvingdan bir qultum ichdim,

Endi mangu yoshman, buloq”.

Hayajondan qo'limdagi obtova tushib ketay deydi. Bizni tinglab turganlar chapak chalvorishdi. Hamma qushday yengil tortdi. Qani, Abdulla akadan she'r aytishamiz.

Men “Bahor kunlarida kuzning havosi” she'rini yod aytdim. Abdug'ani aka “Malomat toshlari”ni qiyomiga yetkazdi. Barglar orasidan oy nurlari shovullab to'kiladi. Xullas, tushlarimizga kiradigan oydin kechani maroqli o'tkazdik.

Ertasi kuni Qarshiga qaytdik. Abdug'ani aka o'zining mashinasida Buxoroga jo'nadi. Oradan ancha kunlar o'tgach, elektron pochtamga olamga tatigulik suratlar tashlabdi. O'z dashtim – Hayitko'l manzaralari yangicha qiyofada jonlanibdi. Shu yili javzoda Abdug'ani aka bilan yana Hayitko'l dashtini kezdik. Chingiz Aytmatovga Anorxay dashti mangu bitilgan qo'shiq bo'lsa, bu dasht mening uchun ham hech kim aytolmagan qo'shiqdir. Xayolchan ulkan qirlarning ufqqa bosh urib yonboshlagan ko'yi mud­rashi donishmand oqinni eslatadi. Hayitko'l dashti Abdug'ani aka suratlarida jahonga bo'yladi. Fotografning Sankt-Peterburg, Olmaota, mamlakatimizning ulkan shaharlarida o'tkazilgan ko'rgazmalarida qaddini baland tutib, san'at ixlosmandlari yuragiga kenglik shavqu zavqini nisor etdi.

Yaqinda Toshkentning “Farg'ona” choyxonasida taniqli jurnalistlar – Norqobil Jalil, Abdujalol Taypatovlar bilan gurunglashdik.

Qizig'i, ilk uchrashuvda Norqobil Abdug'ani akani yonimda ko'rib taajjublandi. “Aka, kimlar bilan yuribsiz” deganday yuziga so'lg'inlik ko'chganida:

— Shunaqa-da, Toshkentga kelib sizlarni topishtirib ketaman. Ishoning, dalli-g'ulli inson. Hali men chetda qolib ketaman. Poytaxtning shamoli baringizni taltaytirib qo'ygan, – deya hazilomuz kulib o'zimcha o'pkalanganday bo'ldim. Abdug'ani akaga ikkisini tanishtirdim. Gurung avjida Abdujalol o'zini yaqinroq tanishtirishni istadimi, ustamonlik bilan gapni aylantirdi.

— Aka, men Chingiz Aytmatovning amakisining o'g'liman. Familiyam Taypatov.

Norqobil gapni ilib ketdi.

— Bunaqa ism turkiylarda yo'q.

— Aymatov bo'lgandayam chidasa bo'lardi. Aytmatovga xesh ekanligiga ishonsak, – men ham chillak otdim.

— Familiyasining ma'nosini o'ziyam bilmaydi, – menga ko'z uchirib Norqobil yarim jilmaydi.

— Jahonda yagona familiya! – Abdujalol bo'sh kelmay familiyasini alqashga o'tdi.

— Asli Taypoqov bo'lgan. Buvasi ismidan uyalib Taypatov deya guvohnomaga yozdirib kelgan, – muddaoga ko'chdim oxiri. – Lekin familiyasi jahonda yaktoligi chin.

Abdug'ani aka yangi tanishlarga bosh irg'agancha kuldi-da, Abdujalolga qarab, so'radi:

— Ishqilib familiyangizdan ko'nglingiz to'qmi?

— To'q bo'lganda-chi? – Shu ishorani kutib turganday Abdujalol tasdiqladi.

— Bo'ldi, siz yutdingiz.

Abdujalol qahqaha otdi. Va kulgidan to'xtab:

— Uni manovlarga ayting, – dedi bizlarni masxaralashga uringanday.

Gurung ancha cho'zildi. Goh kesatiq, goh is­tiora, goh muammoga qorishiq undalmalarimiz o'zimizga cho'ng yoqardi. Abdug'ani aka ustaxonasidan gap ochganda, bizlar vaqt yo'qotishdan cho'chimay borishga rozilik bildirdik.

Yo'limiz Sebzorga tushdi. Ustaxonaga kelganimizda yangi mijozlarning hayrati ko'zlaridan toshib nigohlari devorga tartib bilan qator terilgan suratlarga mixlangandi. Odil Yoqubov, Abdulla Oripov, Chingiz Axmarov, Bahodir Yo'ldoshev va boshqa ulug'larimiz portretlari oq-qora tasvirda aks ettirilsa-da, xuddi bizga gap qo'shmoqchi darajasida jonli chiqqanki, ko'nglimiz hovuri cho'g'landi. Norqobil:

— Akaning didi baland-ku! – dedi quvonib.

— Yoningdan oqqan ariqning qadri yo'q, birodar, – dedim salqi tortib.

Ustaxonadagi har bir suratga ular baho berar, fikr talashardi. Men esa Hayitko'l dashti manzaralari go'yoki moybo'yoqda aks ettirilganday rangin suratlarga hamsuhbatlarni chorlab:

— Mening dashtimning fe'li keng. Bepoyonlikning madhiyasi, – deya ovozni balandlatdim.

Uchalasiyam dasht manzarasiga tikilib, ko'zlarida uchqun chaqnadi. Shu kuni Abdug'ani aka o'z ijodiy ishlari haqida gapira turib, buloqday qaynadi.

…O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi, sinchi nigohbon Abdug'ani Juma suratlari abadiylik mavzusidan so'z ochadiki, ulardan yotsirab o'zingizni chetga ololmaysiz. U hamon yo'lda. Ona diyorimiz manzaralarini garchi mo'yqalamda chizmasa-da, suratlarida chizgandan ham go'zalroq muhrlay olgan.

O'roz HAYDAR