Bobolarimiz qanday salomlashgan?
Biz — turkiylar qadimda bir-birimizni yoki boshqa bir kishini ko'rganda qanday salomlashganmiz? O'z tariximizni yoritishdan oldin boshqa xalqlarda bu odat, udum qanday ko'rinishlarda bo'lgan va hozirda qanday holatdaligiga biroz to'xtalaylik. Misol uchun, maori xalqi ko'rishganda burunlarini bir-birining burniga tekkizib ko'rishishadi. Tibetliklarda bir paytlar salomlashish udumi bir-biriga tilini chiqarib ko'rsatish bo'lgan ekan (buning alohida tarixiy sababi ham bor). Tualilar (turkiy tuvalar emas) ko'rishganda yuzlariga yuzlarini tekkizib ko'rishishadi. Yaponlar haligacha bo'ynini egib, katta hurmat yuzasidan esa beligacha egilib, salomlashadi. Xuddi shunday egilib ko'rishish xitoyliklarga ham xos. Tailand, filippin, hindlarda ikki qo'lni qovushtirib, oldinga cho'zgancha va qanchalik baland ko'tarilsa, shunchalik hurmat ko'rsatish holatida salomlashiladi.
Bizda-chi? Hozircha aytishimiz mumkinki, (quyida batafsil to'xtalamiz) o'ng qo'lini yoki ikkala qo'llarini ko'ksiga qo'yib, egilib salomlashish bizda eng qadimiy odatlarimizdan biridir. Bunga misollarni devor va qoyatoshlarda qolgan ming yillik suratlarda ko'rishimiz mumkin. Demak, bu yo'nalishda bizning o'z udumimiz bo'lganiga dalillar bor.
Ko'rishganda xalqlar orasida ishlatiladigan so'zlar o'ta tarixiy ahamiyatga egaligi ma'lum. Masalan, birgina bizning turkiy tillarda “Omonmisiz?”, “Yaxshimisan?”, so'zlarining o'zi fir'avnlardagi yaratguvchi Omonga borib taqalishini faqat katta tasavvur egalarigina biladi, xolos. Bu o'rinda bu so'zni tarixiy aloqalarni ko'rsatuvchi qadimiy qadriyat sifatida ham tushunish mumkindir. So'z etimologiyasi bilan shug'ullanuvchilar uchun keng maydon bu aslida. Ya'ni, “omon” so'zi aslida Tavrot va Injilda ham uchraydi. U Misr fir'avnlari paytidagi, yahudiylardagi eradan avvalgi VII asrda topinilgan iloh. Fir'avnlar uni “Qorong'i ko'kning yaratguvchisi” deb, Tangri darajasida tushunishgan. Keyinchalik ularning o'zlari “Men yerdagi Omon”, deya da'vo qilishgan. Bu muqaddas kitoblarda ham aytib o'tilgan.
Demak, bizdagi har bir kishini, insonni hurmat qilib, so'rashish “omonmisan?” so'zida jamlangandek. Qolaversa, bu so'z bizning nafaqat misrliklar bilan aloqamizni, qolaversa, ma'naviy va ma'rifiy jihatdan bir paytlar mushtarak bo'lganimizni ham ko'rsatadi. Xuddi shu holatni hindlar va Hindiston bilan aloqalarimizda ham ko'ramiz. O'sha davrlardan bizga ko'rishish va so'rashishdagi “Omonmisiz?” yetib kelgan bo'lsa, hindlar bilan aloqalarimizni ko'rsatadigan so'z va birikmalar bo'lishi ham bor. “Namaste” so'zi alohida “namas” – ta'zim va “te” – senga ma'nolarida keladi. Bu — insonga ko'rsatilgan hurmat, uni ilohiy darajaga ko'tarish, unga qut, baraka, sog'lik omonlik tilash, hurmat ko'rsatish belgisidir. Bizdagi udumga aylangan “Omonmisiz?” so'zi kabi.
Shu o'rinda bu borada “Bizda umumturkiy alohida bir udum, Islom dini kirib kelgungacha davrga taalluqli biror so'z bormi?” degan savol yuzaga keladi. Bu savolga ochiqchasiga “Yo'q” deb mulohazaga nuqta qo'ysa bo'ladi. Ammo borligini va saqlanib qolganini ham isbotlasa bo'ladigan holatlar mavjud. Bunga, albatta, hozirgi qozoq tilida saqlanib qolgan “Armansan”, “Armanmisan?” va boshqalarni misol qilish mumkin. O'ylaymanki, bunga o'xshash qadimiy so'rashish udumi va so'zlari boshqa turkiy xalqlarda ham saqlanib qolgan bo'lishi kerak. Ancha avval boshqirdistonlik bir olimning mavzuga oid maqolasi bilan tanishgan edim. Bu maqola meni o'sha payt nihoyatda hayajonlantirgan va o'zimizning tariximizni izlash va tiklash uchun qalbimga olov solgan edi.
Bizda — o'zbeklarda ham, qozoq, qirg'iz, turkmanlarda va boshqa turkiylarning ko'pida ham, asosan, “omon, esonlik” so'zlari va uning sinonimlari ishlatiladi. Ammo qozoqlarda yana bir so'z “Armansan”ning ming yillardan beri ishlatilib kelinishini aytishimiz mumkin. Bu so'zning o'zak qismidagi ma'nosi Er, Ar, Ariy, Men va Sen ermiz, armiz. Ya'ni, ular “Men erman, sen ham er san” ma'nosini mingyilliklar masofasidan yetaklab kelishmoqda.
Shunday ekan, xalqlar orasida ko'rishish va salomlashish ham yillar va asrlar davomida yangilanib kelganligini ko'rish mumkin. Oxirgi mingyillikda Markaziy Osiyo turkiylarida, hatto undan sal nariroqlarda, aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, islom yetib borgan joylarda “Assalomu aleykum” so'zi “Men sizga tinchlik tilayman” iborasi kirib, o'rnashib qolgan. Shunga qaramasdan, turkiy xalqlar oilaviy davralarida, yaqinlari orasida o'zlariga tanish bo'lgan “omonlik, esonlik, tani-joni sog'ligini, mol-jonlarning sog'ligini, uyida oqlik, sut-qatig'ing bormi-yo'qligi”ni aytib so'rashishni unutmay kelayapti. Axir biz uyda odatda “Kel, bolam, omon-eson yuribsanmi, bola chaqang sog'-omonmi?” deymiz-ku. Mening bu fikrlarimga kimlardir qarshi ham chiqishi mumkin. Ammo asl holat mana shunday. Bu joydagi “omon” so'zi ham asli fir'avn Omondan qolganligini ko'plar o'ylab ham ko'rmagandir.
Bu bilan salomlashish urf-odatidagi namunalar ham abadiy o'rnatilgan udum emas va bu ham o'zgarib turishi mumkinligini ta'kidlash joiz. Shunday ekan, yana o'sha savolga qaytamiz: “Biz turkiylar islomgacha qaysi rasmiy salomlashish udumini qo'llaganmiz?” Bu joyda rasmiy, deb keng rasmiy doiralarda qo'llanilgan udumni aytmoqchimiz. Chunki xalq orasidagi omon-esonlik va erman, armanlik haqida to'xtalib o'tdik. X asrgacha turkiylar orasida hozirgi qozoq tili vositasida bizgacha yetib kelgan “Armisan?” so'zi amalda bo'lganligi fikrimizcha haqiqatga yaqinroq. Shu o'rinda aytish kerakki, bu so'zning o'zagidagi ar qozoqlarda uchraydigan Arman ismidagi o'zak bilan bir. Ammo bu so'z o'zbek tilidagi “armon”ga aloqasizdir. Ba'zi qozoq so'z talqinchilari arman so'zining o'zbeklardagi “hormang” yoki “armon va orzu” so'zlari bilan yaqinligini misol sifatida keltirgan. Bunga qarshi xulosa shuki, hormang so'zidagi H tovushi bu bizga aslida hind tilidan kirib kelgan va bu esa qiyoslashning noo'rinligini ko'rsatadi.
Eng asosli manba shuki, Mahmud Qashg'ariy bobomiz turkiylarda so'rashish uchun qo'llaniladigan so'z sifatida “Shi” iborasini yozgan (Mahmud Qashg'ariy “Devonu lug'ati turk” 3 j. 228 bet., O'sha lug'at Indeksi 338 bet.). Bu bizni “Shi” so'zining tarixini va ma'nosini izlashga undaydi. Oldindan aytib o'tishimiz mumkin: bu so'z sanskritdagi Shakti, Shiva, Shivas, Sivas, svastika, shakyamuna so'zlaridagi umumiy va ma'nodosh qismdir: Shakti – shivaning quvvati. Shiva – qut, baxt, yaxshilik, ezgulik keltiruvchi. Shivas – ezgulik, qut baraka. Shi(v)ast qut baraka, ast – bor so'zi bo'lib, u qadimiy sanskrit tilidan. Ana endi svastika so'ziga kelsak, bu so'zning asl ma'nosi quvvat va baxt beruvchi sifatida yuqorida berildi. Chunki qadimiy hind, sanskrit adabiy tilida svasti (svastika) omad, qut, ezgulik va muruvvat, omad keltiruvchi ma'nolarida keladi. Ayni shu ma'nolari uchun bu belgidan hinduizmda, buddizmda va jaynizmda keng foydalanilgan. Bir vaqtlar bizning turkiy bobolarimiz buddizmni ixtiro qilishgandan keyin bu belgidan keng foydalanishgandir. Bunday deyishimning sababi qadimiy bitikchilardan biri bo'lmish eradan avvalgi uchinchi asrda ijod qilgan Ashvagxosha ismli kishi “Buddaning tug'ulishi” asarida keltirishicha, Buddaning vatani aynan mana shu bizning Surxon-Xorazm vohalari bo'lgan. Demak, Shi va Si bizlar uchun qadimiy o'zimizning so'z va atamalarimiz desak ham bo'ladi. Chunki, tilchilarning aytishiga qaraganda, hamma tillar o'z indallosini aynan mana shu sanskritchadan oladi. Demak, Shi — qadimiy salomimizdir.
Shu joyda “shakti” so'zi haqida ham bir og'iz: shakti va sakti so'zlari asl ma'noda bizning tillarda “s” va “sh” ning talaffuzda turli sheva variantlarida kelishi va asl ma'noda birligini ko'rsatadi. Ana shu joyda yana bir so'zni keltiraman, bu ham bo'lsa Shakyamuna so'zi. Bu so'z o'zagi Saklarni ham eslatadi. “Muna” qismi esa hindlarda avliyo ma'nosini beradi. Endi qarang, buddizmning bizning vohalarda yuzaga kelishi va shakyamunaning Saklardan kelgan avliyo ma'nosini berishi xalqlarimizning tarixiy birligini ko'rsatmaydimi?!
Qizig'i shundaki, 1908 yili arxeologlar hozirgi Ukrainaning Chernigov viloyati Mizin qishlog'i atrofidan bir mamont muguziga ishlangan qushning rasmini topishadi. Qushning suratiga esa o'ta mahorat bilan aynan mana shu “Shi, Si-vastika” tasviri tushirilgan edi. Ma'lumki, bu joylarda qadimiy turkiylar yashagan va ular, albatta, mana shu quvvat va baxt keltiruvchi belgini saqlab kelishgan. Bu mingyillik arxeologik manbaning yoshi 15 ming yil ekanligi aniqlanib, u dunyodagi eng qadimiy yodgorliklardan biri hisoblanadi. Qolaversa, Shi va svastika belgisi Yevropaning boshqa joylaridan ham topilgan va ularning yoshi 6-7 mingyillik deb aniqlanadi.
Hozirgi Sibir va uzoq Sharq tomonlarda buryat, mongol, qolmiq, tuva, xokos va boshqalar Mendi so'zining ishlatilishini ko'ramiz. Mendi so'zining ma'nosi ham sog'lik, omonlik, qut, baraka va baxt tilashga borib taqaladi. Amalda bu salomlashish jarayonida kishi o'z tanishi bilan “Mendi” degan so'z bilan birgalikda o'ng qo'lini balandga ko'tarib, kaftlari ochiq holda salom beradi va alik ham shunday qabul qilinadi. Biz ham bu holatni ba'zan qo'llaymiz va so'rashayotganlar bir-biriga “salom” degan holda o'ng qo'lini kafti ochiq holda ko'tarib qo'yganini uchratamiz. Aynan mana shu o'ng qo'lini ko'tarib turgan kishi tasvirini qadimiy qoyatoshlarda ham uchratishimiz mumkin va ularni biz ko'pincha bir-birini ko'rib salomlashayotganlar sifatida qabul qilamiz.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish joizki, qadimiy bobolarimizda salomlashish madaniyati azaldan yuqori bo'lgan. Bu esa bizning ma'naviyatimiz ham qadim ildizlardan suv ichganini isbotlaydi.
Mahmud YO'LDOShEV,
psixologiya fanlari nomzodi