Navoiyshunoslikda ham aniqlik kerak!

“Mantiq ut-tayr”ni necha yoshida yodlagan?

“Lison ut-tayr” dostonida shoirning o'zi maktabda o'qib yurgan kezlari ota-onasi Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostonini o'qishga haddan tashqari berilib ketganidan hadiksirab, ya'ni bu ketishda telba bo'lib qolishidan qo'rqib, kitobni undan olib, yashirib qo'yganini, lekin buning befoydaligini, chunki uni yodlab olganini bitadi. Mana o'sha baytlar:

Bo'lmag'aykim, dast bergay telbalik,

Chekkulik bo'lg'ay salohidin ilik.

Yoshurub, daftarni ma'dum ettilar,

Shug'lidin ko'nglumni mahrum ettilar.

… Lek chun yodimda erdi ul kalom,

Yoshurun takror etar erdim mudom.

Bo'lajak shoirning “Mantiq ut-tayr”ni yodlagani haqida boshqa biron-bir manbada ma'lumot yo'q. Lekin navoiyshunoslarning biri yosh Alisher Attor dostonini 5, ikkinchisi 7, uchinchisi esa 10 yoshida… yodlaganini qayd etaveradi. Axir hech yerda shoir o'shanda necha yoshda ekanini bildirmagan-ku!

“Foniy” — shoirning ham forsiy, ham turkiy taxallusi

Sho'ro davridagi o'zbek navoiyshunosligida: “Alisher Navoiy turkiy tilda yozgan she'rlariga “Navoiy”, forsiy tildagi she'rlariga “Foniy” deb taxallus qo'ygan”, — degan qarash qat'iylashgan edi. To'g'ri, shoirning forsiy she'rlar to'plami “Devoni Foniy” deb nomlangan. Lekin mashhur akademik Yevgeniy Eduardovich Bertels bundan bir asr burun yozgan “Navoiy va Attor” maqolasida “Lison ut-tayr” dos­toni turkiy tilda bitilgan bo'lsa ham, unda “Foniy” taxallusi qo'llanganini alohida qayd etgan edi. Ushbu satrlar muallifining 1992 yili “Fan” nashriyotida chop etilgan “Ishq, oshiq va ma'shuq” risolasida esa shoir nega bu dostonida aynan forsiy she'rlaridagi taxallusini qo'llagani sabablarini tahlil etib bergan, shu tariqa “Foniy” uning ham forsiy, ham turkiy taxallusi ekanini batafsil isbotlagan edi. Axir “Lison ut-tayr” hajman qariyb shoirning fors-tojik tilida bitilgan lirik she'rlari jamlangan “Devoni Foniy”iga teng keladi ham.

Yo'q-da! Manbasini keltirib o'tirmaylik, lekin yaqin-yaqinlarda ham matbuotda ayrim chala mutaxassislar: “Foniy” — shoirning forsiy taxallusi”, deb yozaverdi-da.

Bu ketishda xatolarni qachon tuzatamiz? Ilm qachon yangilanadi?

Navoiy nechta janrda ijod qilgan?

Ustoz navoiyshunos Yoqubjon Ishoqov Navoiy lirik xazinasi bo'lmish “Xazoyin ul-maoniy”da 16 janr­dan foydalanilganini yozgan. Bo'ldi-ku. Matbuotda unda-bunda: “Navoiy 16 janrda ijod qilgan”, — degan qaydlarga duch kelaveramiz-da.

“Vey, baraka topkurlar, axir Yoqubjon Ishoqovning bu ma'lumoti Navoiyning faqat lirikasi haqida aytilgan, uning barcha asarlariga tegishli emas-ku!” deydigan mard yo'q.

Holbuki, janrlarni sanash u qadar qiyin ish emas-ku. Axir Navoiyning “Mukammal asarlar to'p­lami” chop etilgan bo'lsa. Lekin hech kim shu paytgacha sanamagan ekan. Oxiri shu masalaga aniqlik kiritilib, buyuk sohibi qalam jami 32 janrda ijod qilgani qayd etildi (qarang: Adabiyot ziyosi, 2020 yil, 6 fevral).

Ana, ko'rasiz, hali yana ko'p yillar ayrimlar shoir qo'llagan janrlar haqida o'ylamay-netmay yana “16 ta” deb aytishaveradi.

Ulug' shoir nechta asar yaratgan?

Adabiyotshunoslikda bor-yo'g'i ikki qatordangina iborat fard ham bir asar hisoblanadi. Shundan kelib chiqilsa, umridan o'ta barakali foydalangan Navoiy qancha asar yaratib ketdi ekan?

Bu savolga 2020 yilga qadar e'lon qilingan navoiyshunoslikka oid kitob va maqolalardan javob qidirib o'tirmang. Ovora bo'lasiz. Chunki aksar manbalarda uning “30 ta asar bitgani” qayd etilaveradi. Kimdir qay bir zamonda muallifning kitoblari nomidan kelib chiqib, shu raqamni qayd etgan. Bo'ldi, endi buni hamma takrorlayveradi. Shuni takrorlayotganlarning deyarli hammasi shoir turkiyda bitgan g'azallarining o'zidan “Xazoyin ul-maoniy”ga 2 ming 600 tasini joylaganini juda-juda yaxshi biladi.

…Yaqinda bir o'zbek oshpazi oshga sabzi to'g'rashning oddiygina qurilmasini yaratib, ijtimoiy tarmoqlarga qo'yibdi. U xuddi bir paytlar qishloqlardagi har bir hovlida bo'ladigan yerostidan suv tortadigan quduqning o'zginasi. Faqat bunday quduq uchun ishlatiladigan quvur diametri 10 santimetr bo'lgan bo'lsa, sabzito'g'ragichning quvuri diametri 5 santimetrcha keladi. Tagiga teshiklardan iborat metall payvandlangan. Archilgan sabzini solasiz, ustidan o'ng qo'l bilan anorning suvini siqadigandek porshenni bosasiz, tappa-tayyor maydalangan sabzini chiqarib beraveradi.

Shundan zavqlanib, telegram kanalimga shu videoni qo'ydim-da, tagiga: “Biz — o'zbeklar ham ixtirochi bo'lyapmiz. Shukur!” deb yozdim. Naq baloga qoldim-ku. O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist ukamizning jon-poni chiqib ketibdi-ku: “Ustoz: “Biz — o'zbeklar ham ixtirochi bo'lyapmiz”, debsiz. Bu nima deganingiz? Biz azaldan kashfiyotchimiz-ku!” deb yozibdi. Kamina ham qo'ymadim: “Azalda-da faqat! Hozir dunyo qaysi kashfiyotimiz mahsulini ishlat­yapti? Biz ishlatayotgan narsalarning hammasini Yevropa ixtiro qilgan. Hatto butun Osiyoning biror ixtirosi mahsuli Yer yuzi bo'ylab ishlatilayotgani yo'q. Bitta roltonni yaponlar ixtiro qilgan ekan, yevropaliklar uning ham rakka olib kelishini isbotlab berishdi”.

Axir uyingizda ishlatayotgan narsalarni — velosiped, skuter, televizor, isitish tizimi, oshxonangizgacha oqizib kelingan gaz, mashina, telefon, xolodilnik, elektr toki, kir yuvish mashinasi, mikrovolnovka, soch quritkich, tish pastasi, tish cho'tkasi, ustara, drel, kompyuter, ko'zoynak, skaner apparati, printer, vanna, rakovina, jo'mrak, darvozangiz tepasidagi videokamera… Ehhe, yana nimani sanay?

Aynan shuning uchun ham O'zbekiston Respub­likasi Prezidenti — Respublika Ma'naviyat va ma'rifat kengashi raisi Shavkat Mirziyoyev o'tgan yilning 22 dekabridagi Respublika Ma'naviyat va ma'rifat kengashining kengaytirilgan majlisida: “Chindan ham, mamlakatimiz o'z taraqqiyotining yangi, yuksak bosqichiga kirayotgan hozirgi paytda bizga jadid bobolarimiz kabi G'arb ilm-fani yutuqlari bilan birga, milliy qadriyatlar ruhida tarbiya topgan yetuk kadrlar suv bilan havodek zarur”, — dedi.

Hammamiz har kuni yon-verimizda G'arb ilm-fanining bizdan nechog'li oldinlab ketganini ko'rib-bilib turibmiz-u: “Biz azaldan buyuklar yetishib chiqqan xalqmiz”, — deb o'tiribmiz. Hamma gap shundaki, bu gap miyamizga qayta-qayta aytilaverib, quyilib qolgan. Lekin shu paytgacha: “G'arbdan juda-juda orqadamiz”, deb hech kim aytmagan.

Navoiyshunoslikda ham shunday hodisa yuz beryapti. Shoirning ming-ming asari borligini bilganlar ham “30 ta asar yozgan” deyapti. Oxiri, buni ham erinmay sanashga to'g'ri keldi. Hozircha uning 4 ming 585 ta asar (!) yozgani aniqlandi (Qarang: Adabiyot ziyosi, 2020 yil, 6 fevral). Ammo bunda nasriy-she'riy aralash bitilgan asarlaridagi she'rlar alohida asarlar sifatida sanalmadi. Bu — tadqiqotchisini kutib yotgan vazifa. Ulardagi fard, ruboiy, qit'a va boshqa janrlarga mansub she'riy asarlar ham sanalsa, bu raqam yana ham kattalashadi, albatta.

Navoiy necha shayx haqida tazkira bitgan?

“Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat” asari Navoiyning ustozi va piri Abdurahmon Jomiyning “Nafahot ul-uns min hazarot il-quds” tazkirasidan ayrim qo'shimcha va qisqartirishlar bilan qilgan tarjimasi hisoblanadi. Chunki tazkiraning 1968 yili chop etilgan qisqargan variantida bor-yo'g'i 153 nafar shayx haqida ma'lumot qoldirilgan edi, xolos. 2001 yilga kelibgina bu asar to'liq holda nashr etildi. Unda islom olamida XV asr oxirlarigacha o'tgan shayxlar haqida ma'lumotlar beriladi.

Xo'sh, tazkirada necha nafar shayx to'g'risida ma'lumot mavjud?

Bu savolga javob topish uchun, avvalo, shu nashrning o'ziga murojaat etamiz. “Institutdan” deb berilgan qisqa muqaddimada shunday so'zlarni o'qiymiz: “…Navoiy Jomiy asariga erkin, ijodiy munosabatda bo'ladi va uning asaridagi ma'lumotlarni to'ldirib yoxud qisqartirib boradi va 618 ta shayxlar sonini 770 taga yetkazadi” (Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to'plami. 20 tomlik. T. 17. — Toshkent: Fan, 2001. — B. 5).

Haqiqatan ham, kitobda shayxlar haqidagi ma'lumotlar bir-biridan ajratilib, raqamlab borilgan va asar Bibichayi Munajjima haqidagi 770-fiqra bilan tugaydi.

Lekin aslo bunga ishonmang!

Nega?

Chunki tazkirani o'qib chiqsangiz, raqamlashda juda katta xatoliklarga yo'l qo'yilganiga amin bo'lasiz.

Xo'sh, qaerlarda xatoga yo'l qo'yilgan?

411-raqam bilan berilgan fiqra sarlavhasida: “Shayx Ahmad Chishtiy va inisi Xoja Ahmad Ismoil quddusa sirruhu” (B. 234) deb aniq-tiniq bitilgan. Demak, bu parchada ikki kishi — aka-uka shayxlar haqida gap boryapti. Raqamni ham bu yerga: “411-412” deb qo'yish talab etilar edi.

544-raqamli fiqraga Navoiy: “Qirq abdol quddusa sirruhu” (B. 364) degan sarlavha bitgan. Ko'rga hassa kabi ma'lumki, bu parchada 40 nafar shayx haqida so'z boryapti. Demak, raqamni ham shunga moslab, yuqoridagini ham qo'shganda: “545-584” deb belgilash shart edi.

552-raqamli fiqra sarlavhasida: “Mir Buzurg va Mir Xurd Ma'ruf b-is-Sodoti Nuhqa quddusa sirruhu” (B. 366) deb belgilangan. Demak, bu fiqra ham ikki shayx haqida. Buni: “592-593” raqamlashdan boshqa iloj yo'q edi.

556-raqamli fiqra sarlavhasiga Navoiy: “Shayx Abubakr Tusiy va Shayx Malikyor Parron quddusa sirruhu” (B. 369) deb yozgan. Buni ham: “597-598” deb belgilash zarur edi.

596-raqamli fiqra boshida: “Shayx Sa'd Haddod va aning muridi Shayx Javhar rahmatullohi” (B. 405) degan so'zlarni o'qiymiz. Buni ham ikki raqam bilan: “639-640” tarzida ifodalashga to'g'ri kelar edi.

Chunki axir shayxlar soniga ko'ra raqamlanyaptimi yoxud fiqralar soniga ko'rami? Agar fiqralarga suyanilgan bo'lsa, nega unda muqaddimada 770 nafar shayx tilga olindi?

Xulosa qilamizki, “Nasoyim ul-muhabbat” tazkirasida 770 emas, 813 shayx haqida ma'lumotlar keltirilgan.

Bitta-ikkitaga xato qilish mumkindir, lekin naq 43 ta shayx to'g'risidagi ma'lumotlar berilgan bo'la turib, ularni sanoqda aks ettirmaslik e'tiborsizlikdan, o'ta jiddiy bo'lgan ishni qo'l uchida bajarishdan boshqa narsa emas, albatta.

Yomonligi, shu tazkirani qayta-qayta o'qiyotganlar ham o'sha muqaddimadagi 770 raqamiga ishonib ketaveradi-da.

Bu xuddi uyida faqat va faqat yevropaliklar ixtiro qilgan narsalardan foydalanib turib ham: “Yigitning so'zi bitta bo'ladi: o'zbeklarimiz ixtirochi bo'lgan!” deb turaverish bilan bab-barobar.

Sultonmurod OLIM,

filologiya fanlari doktori,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan

madaniyat xodimi.