“Tanqid  saralamoqdur”

Tanqid bu – biror narsaga baho berish maqsadida uni tahlil va muhokama  qilish, kamchilik­larini atroflicha asoslash, taklif va fikrlar berishdir. O'zi tanqid deyilganda, ko'p kishilarning ko'z o'ngiga faqat salbiy holatlar bayoni keladi. Vaholanki, hatto, adabiyotshunoslikda ham tanqidiy fikrlash degan nazariya bor.

Avvallari tanqid ostiga olingan asarlar yuqori tabaqa vakillari uchun katta muammo hisoblangan va bu yo'nalishda qalam tebratgan jadidlarimiz ko'plab tazyiqlarga uchrashgan. Shu bois o'z ism-shariflarini sir tutgan holda ommaga o'z fikrlarini bayon etishgan. Hozirgi kunda ham adabiy tanqidchilik davom etib kelayotgani hech kimga sir emas. Ammo ko'p olimlar hozirgi adabiy tanqiddan qoniqishmayapti. “Badiiy adabiyot nuqsonlarini nega tanqidchilar tahlil qilishmaydi”, deb mudom yozg'irishadi. “O'z aybini boshqalardan ko'rish va ag'darish azaldan davom etib keladi. Bu – ma'naviy ojizlik”, —  dey­di adabiyotshunos olim Ibrohim G'afurov. Aslida ham tanqid bu yozilgan asarni bus-butunligicha qoralab tashlash emas, balki asarning nafisligini ochib berish va tushuntirish, o'rni kelsa kamchilik­larini ham bayon etishdan iborat. Tanqidiy fikrlash — hamma narsani tanqid ostiga olish emas, balki ma'lumotlarni tahlil qilish, shubha ostiga olib, asoslarini tekshirib chiqish hamda uni mustaqil baholashdir. Ammo hozirgi kunda ayrim tanqidchilar faqat asarning yomon tomonlarini ko'rishadi va o'quvchiga asarni faqat qoralab ko'rsatishga harakat qilishadi. Bu — noto'g'ri talqin. Ma'rifatparvar bobomiz Behbudiy aytganidek, “Tanqid – saralamoqdur”. Aslida ham tanqid saralash demak, qoralash emas.

Milliy tanqidchiligimizning ilk bosqichida Cho'lpon, Oybek, Abdulla Qodiriylar katta maktabi ibratli edi. Ming afsuslar bo'lsinki, totalitar tuzum adabiyotning har jabhasini qamrab oldi va adabiy tanqidchilikni va unda qalam tebratayotgan adib­larni ham chetlab o'tmadi. Ular tomonidan yozilgan har bir asar misoli xavfli o'q kabi qarshi olindi. Shukrlar bo'lsinki, bugun tanqidchilikka munosabat orzu qilinganidek. Ammo hozirgi kunda yozilgan asarlarni sinchiklab kuzatadigan adabiy tanqidchilar deyarli yo'q. Borlari esa asarni to'laligicha tahlil qilmay, bir yoqlamalik bilan munosabat bildirishmoqda.

Aytmoqchimizki, tanqidchilik ham bir san'at.  San'at esa yaratuvchi bo'lishi kerak, buzuvchi emas.

Tursunoy BOQIYEVA,

O'zJOKU talabasi