Bir ipdagi uchta dur

Milliy o'zlikni anglash mavzusida yozilgan asarlar bisyor. Ammo keyingi yillarda ayni shu borada bir-birini to'ldirib, turli davrlarda yashagan o'zbek yoshlarining Vatanga va millatga fidoyiligini yorituvchi umumiy g'oya, umumiy syujet tizimi bilan o'zaro bog'langan uchta kitob bor. Men ularni bir ipga tizilgan uch marvaridga o'xshataman.   Ayni shu asarlarga doir ayrim mulohazalarimni siz bilan bo'lishmoqchiman. Gap boshidayoq aytib qo'ya qolay: shu uch kitobi bor odam yillar o'tishi bilan “Menda uch javohir bor” deb g'ururlansa arziydi.

Tilga olmoqchi bo'lganim — birinchi asar “O'zbek yoshlari va xorijiy ta'lim” kitobi bo'lib, muallif Bahrom Irzayev mutolaa ahliga ilmiy-adabiy xazina tuhfa etgan, degan fikr­damiz. Kitob “Akademnashr”da 2018 yil chop etilgan. Umumiy hajmi 208 bet. Asar rea­listik voqealar, haqqoniy tarix oshuftalariga nihoyatda manzur kelishi shubhasiz. Ayni fikr dalili sifatida undan bir necha ko'chirmalarni e'tiboringizga havola etamiz:

“1909 yil 18 iyulda Buxoro shahrida tuzilgan “Tarbiyai atfol” jamiyati shu yilning o'zida Fitrat, Usmonxo'ja Po'latxo'ja o'g'li, Ato Xo'ja, Mazhar Burxonov kabi ko'pgina yoshlarni Istanbulga o'qishga yo'llagan edi. Buxorodan chet elga tahsil olish uchun yuboriladigan talabalar soni 1911 yili 15 nafarga, 1912 yili 30 nafarga yetgan.

Toshkentda sovet tuzumi o'rnatilgach, 1918 yil 21 aprelda Toshkentning Yangi shahar qismida A.V. Popov rahbarligida Turkiston davlat universiteti ochildi. Bu oliy ta'lim dargohining pedagogik jamoasi ham, talabalari ham, asosan, yevropalik millat vakillaridan iborat edi. Mahalliy millatlar farzandlari uchun 1918 yil 12 mayda Munavvarqori Abdurashidxonov rahbarligida Turkiston musulmon xalq dorilfununi ochildi. Samarqandda Mahmudxo'ja Behbudiy ham mazkur dorilfunun sho''basini ochishga kirishdi. Biroq bolsheviklar hukumati tomonidan ruxsat berilmadi. Sovetlar o'z hokimiyatini mustahkamlashga ulgurgan 1920 yildayoq Turkiston xalq dorilfununi ham yopildi.(8-9 betlar).

“Elbek talabalarni   xorijda o'qitish masalasida quyidagilarni ma'lum qiladi: Turkistondan chetga borib o'qish uchun 1921 yili “O'zbek bilim hay'ati” tomonidan loyiha tuzilib, boshida student Sayidalixo'ja bo'lgani holda bir necha o'quvchilarning ro'yxati olinib hukumatga topshirilgan edi. “Hukumatimizning moddiy ko'mak bera olmasligi bilingach, bu masala to'xtaldi. Lekin o'quvchilarning orasida ko'tarilgan chetga ketib o'qish havasi buning bilan bitmadi. O'quvchilardan o'ziga to'qroqlari (garchi narsalarini sotib bo'lsa-da) chetga ketmak orzusida bo'ldilar.

Bularning o'zaro tashabbusini ko'rgan “O'zbek bilim hay'ati” chetdan tomoshachi bo'lib tura olmadi. Bo'lsa-bo'lmasa umid bilan ishga kirishdi va chetga ketuvchi studentlarning o'zidan bir komissiya tuzib va bunga o'z a'zosi bo'lgan Sayidalixo'jani boshliq etib, “Ko'mak” otida bir uyushma tuzdi. Uyushma kecha-kunduz ishlab turli yoqdan gadoylik qilib bo'lsa-da bir kishini chetga jo'nata oldi (Bu, bizningcha, Abduvahhob Murodiy – B.I., (10-bet).

Kitobda chet elga o'qishga borgan jadidchi yoshlarga qilingan tuhmatlar va qatag'onlar haqida muayyan ma'lumotlar jamlangan bo'lib, hammasi o'sha davr tuzumining asl mohiyatini yoritib ko'rsatishga xizmat qiladi.

Demakki, biz kitobxonlarga tavsiya etayotgan birinchi kitob — hujjatli, tarixiy edi, keyingisi esa badiiy asar, roman. Roman bo'lgandayam poetik asar, proza bilan bitilgan poeziya, desak xato bo'lmaydi. Yuz yil avval Germaniyaga o'qish uchun ketgan yoshlar uchragan muammolarni muallif chin ko'ngildan iztirob bilan yozgan, yig'lab-yig'lab yozgan, qahrlanib-qahrlanib yozgan, ammo bironta masalaga loqayd bo'lmagan. Hamma vaziyatga o'z so'zini aytgan. Shundan bo'lsa kerak, ba'zi o'rinlarda asosiy mavzudan chetga chiqib ketgandek tuyuladi. Ammo millatni rivojlantirish, milliy o'zlikni anglash va shu yo'lda kurashish muammolari har bir satrda sezilib turadi. Tasvirlari ajoyib, so'zlari qizitilgan childirmadek jaranglaydi, qo'shiq bo'lib eshitiladi. Gap yosh, ta'bir joiz bo'lsa, zabardast yozuvchi Javlon Jovliyevning “Qo'rqma” romani haqida boryapti. Asar “Asaxiy books” nashriyoti tomonidan 2020 yilda nashr etilgan edi.

“Qo'rqma” — “ilm, kasb o'rganib kelib, xalqimga, yurtimga xizmat qilaman”, deb Germaniyaga ketgan yigit-qizlar pirovardida sovet hukumati tomonidan qatag'onga uchraganlari haqida hujjatlar asosida badiiy til vositasida yozilgan go'zal asar!

Ushbu roman Roman Bahrom Irzayevning yuqorida keltirilgan “O'zbek yoshlari va xorijiy ta'lim” kitobi asosida yozilgani bilinadi. Unda nomlari tilga olingan tarixiy shaxslar, romanda ham tilga olinadi. Bu – tabiiy bir hol va asar obro'siga putur yetkazmaydi. “Nima uchun asar nomi “Qo'rqma” degan savol o'quvchiga tinchlik bermaydi, chunki birov birovga do'q-po'pisa qilmayapti, ta'qib qilmayapti… Gap shundaki, asar so'ngida muallif o'quvchiga, millatiga qarata “Qo'rqma!”, deya xitob qiladi. Sinchiklab o'qigan kishi asarning ichida ham shunday xitoblar borligini sezadi. “Qo'rquv saltanatida” yashagan odamlar ne-ne holatlarga tushganiga guvoh bo'lib boradi.

Asardagi ayrim jumlalar jon tomirimizgacha yetib boradi, qalbimizni larzaga soladi: “Onalar, siz kimlarni tug'ayotibsiz?! Qo'rqoqni tug'moqlik hali onalik emas. Mardlarning onasigina onadir faqat”.

“— Bobo, — dedim bir kuni suruvni suvga haydab, — hammaning tarixi bor degansiz. Mening tarixim-chi? Otam bilan yonib ketganmi?

— Ey, ahmoq bola! Hammaniki bor, suv yonadi, ammo tarix yonmaydi. Uni hech kim o'ziga moslab ololmaydi. Sening tarixing ham, mening tarixim bor, joyida turibdi.

— Mana bu qo'ylarning ham tarixi bormi?

— Bor, bolam. Qo'ylarning tarixi, qo'ylik, qullik…

— Qanday qilib qo'ylarda tarix bo'ladi? Axir ular hayvon-ku!

— O'zligini bilgan odamning tarixi bo'ladi, kimligini biladi. Bilmasa, hayvon bo'ladi, hayvoniy tarix bo'ladi.

— Mening tarixim ham yo'q, chunki yetimman?

— Sening tarixing bor, bolam…. Sening tarixing otang, men! Tarixni otam deb o'rgan, bolam. Tarix jigitning otasi, til esa onasidir…. Jigit tarixini va tilini ota-onasidek ko'rishi kerak. Sening tarixing otang, bolam!

Men o'sha kuni qo'ylarimizga o'z tarixini tushuntirmoqchi bo'lganman. Bobom singari, ularning qaysi qo'rada tug'ilgani, qanday qo'zilagani, nima yegani, qaerdan suvlagani, enasini qanday emganini… ammo qo'ylar tarixgamas, ko'proq yemishga, birovning chiroyli ko'karib turgan bedazoriga qiziqadi. Qo'ylarga o't bo'lsa bo'ldi, ketaveradi… Qo'ylarga tarix aziz emas”.

Ushbu jumlalar kitobxonni chuqur o'yga toldiradi, o'zi haqida, tarixi haqida o'ylashga majbur etadi…

Biz fikr bildirmoqchi bo'lgan uchinchi asar — “Mezon – fidoyilik” kitobi bo'lib, mualliflar Ne'matilla Mo'minov, Abdusapi G'aniyevdir. “Fan va Texnologiyalar nashriyot matbaa uyi” tomonidan 2022 yilda chop etilgan. 436 sahifadan iborat.

Shunisi e'tiborga molikki asarga taniqli adabiyotshunos olim, O'zbekiston Qahramoni Ibrohim G'ofurov “So'zboshi” yozgan. U kishi, jumladan, quyidagi fikrlarini bildirgan:

“XX asrning 50-80 yillarida zamon va siyo­sat taqozosi bilan Rossiyada, ayniqsa, Mos­k­va, Leningrad shaharlarida oliy texnik ta'lim olish, zamonaviy ilmiy – texnik mutaxassis bo'lib yetishish, yurtiga xizmat qilishga ahd qilgan o'sha davr o'zbek ziyolilarining xotiralari   mustaqillik uchun intilish­larning juda qimmatli tarixiy, madaniy, ijtimoiy – siyosiy, maishiy qirralarini yoritadi va davr hodisalari haqida tushunchalarni kengaytiradi, chuqurlashtiradi.

Bu kitob ashaddiy tuzumning turli qamrovlarini ochadi, unga qaram millatlarning mustaqillik niyatini kuchaytiradi va soxta tasavvurlardan qutulib, oshirib-toshirib so'ylash, ta'riflashdan batamom xalos bo'lish ibratini beradi. Shu bilan birga tarixda juda qimmatli insoniy munosabatlar jamuljam bo'lganiga yana bir karra ishontiradi.

Ma'naviy – ruhiy, madaniy, ijtimoiy – siyo­siy qaramlikning yaqin tarixidagi noxush maqomlar, nizomlar, temirdan ham qattiq manfur qonun – qoidalarning g'ayriinsoniy mohiyatini ochadi va tubdan anglashga xizmat qiladi”.

Kitob bir qancha kichik-kichik bo'limlarga bo'lingan bo'lib, ulardagi har bir voqea, har bir jarayon o'quvchini befarq qoldirmaydi. “O'zbek tilim” deb nomlangan hikoyadan keltirayotgan iqtiboslarimiz sizga asar haqida tasavvur uyg'otsa, ajab emas:

“1964 yil, 27 oktyabr O'zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil etilganining 40 yillik kuni edi. Shu sanaga bag'ish­lab O'zbekiston Vakolatxonasida Moskva oliy o'quv yurtlarida tahsil olayotgan o'zbekistonlik talabalarning ko'pchiligini yig'ishga muvaffaq bo'ldik.

Rasmiy tus olgan bu yig'ilishda O'zbekis­tonning Moskvadagi Doimiy Vakili Qosim Rahimov yig'ilishni ochib nutqni rus tilida boshladilar.

Katta majlislar zali talabalar bilan liq to'la edi. Shunda zalning o'rtasidan Moskva davlat universitetining Bahrom ismli talabasi o'rnidan tik turib, menda savol bor, degandek qo'l ko'tardi va ruxsat tekkach: “Shu zalda yig'ilganlarning barchasi o'zbeklar-ku, nega o'zbek tilida nutq qilinmay, rus tilida qilinayapti?” – dedi.

Zalga suv quygandek jimlik cho'kdi! Hamma javobni kutayapti. Nihoyat, savoldan hayron bo'lgan Qosim Rahimov biroz sukutdan so'ng javob berishga o'tdi va “Bu yerda o'tirganlar ruschani tushunadi-ku, kim qaysi tilda xohlasa, shu tilda so'zlayversin” dedilar.

Qosim Rahimov o'z nutqlarini rus tilida tugatdilar, talabalar orasidan faollari o'z fikrlari bilan minbarga ko'tarilishdi. Ne'matilla Mo'minov va Rixsiboy Jo'rayev Vakolatxona tomonidan talabalarga ko'rsatilayotgan e'tibor, yordam uchun minnatdorchilik bildirib, “Yaxshi o'qib, yetuk mutaxassis bo'lib, O'zbekiston ravnaqiga xizmat qilamiz, — degan fikrlarni o'zbek tilida bayon qilishdi.

Shu kunlarda Moskvada O'zbekiston san'ati va adabiyoti dekadasi bo'layotgan edi. Vakolatxonaning taklifiga ko'ra dekada ishtirokchilaridan bir guruhi o'sha yig'ilishga taklif qilingan edilar. Bular orasida navoiyshunos olim, filologiya fanlari doktori, professor Aziz Qayumov ham bor edilar. Talabalar Alisher Navoiyning hikmatli so'zlari bilan boyitilgan, o'zbek tilida so'zlangan nutqni quvonch bilan qabul qilishdi”.

Asardagi yana bir voqea bugungi avlod uchun ham qiziqarli bo'lsa kerak, degan fikrda havola etmoqchimiz. Xotira-hikoya 1966 yil. Zilzila. Moskvadan “Toshkent” nomli talabalar otryadi” degan sarlavha ostida berilgan:

“1966 yilning 26 aprel kuni Toshkentda dahshatli yer qimirlash hodisasi ro'y berdi. Talabalar Kengashi yer qimirlash oqibatlarini tugatish jarayonida hamma tashkilotchilik qobiliyatini ishga solib, ona Vatan uchun qo'ldan kelgancha yordam berishga otlandi.

Moskva energetika instituti talabalari Abdusapi G'aniyev, Qahramon Allayev, Shavkat Rahimov, Moskva aloqa texnologiyalar institutining talabalari Muxsin Muhitdinov, O'ktam Nazarov va boshqalar yeng shimarib o'zbekistonlik talabalardan iborat otryad tashkil qilishga kirishib ketdilar. Ikki-uch kun ichida Moskvadagi o'zbekistonlik talabalardan 200 kishi Toshkentdagi zilzila oqibatlarini bartaraf qilishda o'z hissasini qo'shish niyatida otryad ro'yxatiga yozilishdi. Ne'matilla Mo'minov, Rixsiboy Jo'rayev va Abdusapi G'aniyev Vakolatxonaga borib talabalar tashabbusini bayon qilishdi, Vakolatxona rahbarlari bu tashabbusni qo'llab-quvvatlashdi. Moskvadagi turli oliy o'quv yurtlaridan yig'ilgan o'zbek talabalaridan   tashkil topgan, jami 135 nafarli otryadga Abdusapi G'aniyev otryad komandiri etib tayinlandi va ushbu otryadga   “Toshkent” deb nom berildi. Bu otryad VLKSMning Butunittifoq “Drujba” otryadi tarkibiga kiritildi.

Yozgi imtihonlar sessiyasini navbatdan ilga¬riroq topshirib, otryad a'zolari Toshkentga yo'l oldi…”

Xulosa o'rnida aytish joizki, yaxshi kitob inson qalbini yoritadi, ruhiyatiga ozuqa beradi, dil mulkini boyitadi. Biz baholi qudrat tahlil etgan ushbu uch ajoyib kitob ham xonadoningizdagi javon javohirlari qatorida turishga arziydi. Eng muhimi, mutolaaga oshuftalik, chin so'zga, go'zal asarlarga tashnalik har birimizga yor bo'lsin.

Qudrat DO'STMUHAMMAD