Mening “O'tkan kunlar”im

Har bir o'quvchi-kitobxonning o'ziga yarasha, o'zi yoqtirgan yozuvchisi va uning kitobi bo'ladi. Kitob inson yaratgan bebaho ne'matki, u insonning do'sti, sirdoshi, eng yaqin qadrdoni hamdir. Shu sababli ham inson o'zi suygan kitobiga qayta-qayta yuzlanadi, kerak bo'lsa, o'ziga ma'naviy ozuqa, maslahat oladi. Ishonchim komilki, Sizning ham shunday kitobingiz bor.

Endi o'zim haqimda ham aytsam. Yoshlik chog'imdan boshlab avval qo'limga tushgan, so'ngra esa o'zimning dilimga yaqin kitob­larni o'qiy boshladim. Dilimdagi kitoblar ko'p, lekin shularning ichida eng yaqini bu o'zbekning mashhur yozuvchisi Abdulla Qodiriyning “O'tkan kunlar” romanidir. Nima uchun, deysizmi? Asar mavzusi, tili, jozibasi, qahramonlarning ichki va tashqi dunyosi, millat va Vatan taqdirining oddiy, shirali tilda ifodalanishi meni o'ziga rom etgan. To'g'risini aytganda, uni to'liq ifodalash uchun so'z boyligim yetmaydi. O'ylaymanki, bu kitobni Siz ham o'qigansiz. Yana to'g'risini aytsam, bir vaqtlar asarning asosiy qahramoni Otabekka o'xshamoqchi bo'lganim ham rost. Bolalik chog'imda asardagi asosiy qahramonlar – Kumush va Zaynabning taqdirini o'ylab, Otabekni yomon ko'rganim ham bor gap. O'sha paytdagi fikrimni qarang. Ikki suluv, ikki xotinning egasi – hech narsadan kamchiligi yo'q boyning bolasi Otabek yallo qilib yuraversa bo'lmasmidi? Kumush ham o'lmasdi, Zaynabni ham hech kim yomon ko'rmasdi.

Ammo keyinchalik yoshim ulg'ayib bildimki, ko'ngilga, sevgiga, otashin muhabbatga qarshi borib bo'lmas ekan. Balki, yuqoridagi fikrlarim sizga g'alatiroq tuyular.

“Og'ir tabiatlik, ulug' gavdalik, ko'rkam va oq yuzlik, kelishgan qora ko'zlik, mutanosib qora qoshlik…” Otabek, “… qop-qora kamon, o'tib ketkan nafis, qiyig' qosh… to'lgan oydek g'uborsiz, oq yuz… oq nozik qo'l…, latif burnining o'ng tomonida… qora xol”li Kumush.

Yozuvchi bu ikki sevishgan qalbni ana shunday aniq va jozibali tasvirlaydiki, ularning jamolini bir o'qishdayoq ko'z oldingizga keltira olasiz. Yozuvchi Otabekning mardligi va jasurligini, Kumushning odobi, andishasi hamda Sharq ayollari (ya'ni, o'zbek)gagina xos bo'lgan nazokatini asar mazmuniga singdirib yuborganki, o'quvchi unga kitobni o'qigan sari duch kela boshlaydi.

Abdulla Qodiriy Kumushning jamoli tavsifiga kelganda, mehrini aslo darig' tutmaydi… “Ariqning musaffo suvi… Kumushbibining qarshisiga yetkanda go'yoki uning ta'zimi uchun sekingina bir charx urib qo'yar, o'z ustida o'lturgan sohira (sehrchi qiz)ning sihriga musaxxar (sehrlangan) bo'lgan kabi tag'i bir kattaroq doirada aylangach, ohistagina ko'prik ostiga oqib ketar edi… Uning yuzini o'pib tushkan suv tomchilari bilan ariq harakatga kelib chayqaldi, go'yoki suv ichida bir fitna yuz bergan edi…”

Dunyo adabiyotida ayol kishining jamoli tavsifiga bo'lgan bu darajadagi ehtiromni uchratmaganman. Men uchratmaganman. Balki, bordir. Qodiriyning o'zi aytgandek, “qalam o'qlog'i, adabiyot ketmon bozori emas”. Yozuvchi tasvir chizishda o'tkir qalamini va bor mahoratini ishga soladi. Natijada o'quvchi Kumushning  tabiiy go'zalligiga ishonadi. Asar tilining jozibasi va sehri ham shunda yaqqol namoyon bo'ladi.

Qodiriy “O'tkan kunlar” muqaddimasida, “Moziyga qaytib ish ko'rish xayrlik”, deydi va yozgan romanini: “Yangi zamon ro'monchiligi bilan tanishish yo'lida kichkina bir tajriba, yana to'g'risi bir havasdir”, deb yozadi. Men bu gapni qayta-qayta o'qir ekanman, “havaskor yozuvchi” buncha jozibani qaerdan oldi ekan, deb hayron bo'laman-da, yana yozuvchining o'zi yozgan fikriga quloq tutaman: “Yozuvchi turmushni har taraflama puxta o'rganishi, buning uchun uning har sohalaridan xabardor bo'lishi kerak”. Bu gapga ortiqcha izoh shart bo'lmasa kerak. Qodiriy shunga amal qildi va o'zbek romanchiligi dunyoga keldi, natijada bizning adabiyotimizdagi romanchilik maktabi dunyoning ko'zga ko'ringan yozuvchilari tomonidan tan olindi.

Ota-ona, ayniqsa, ona orzusi tufayli ikki pokiza qalb orasiga Zaynab tushadi. Yozuvchi Zaynabni Kumushchalik tasvirlab o'tirmaydi. Nazarimda, Qodiriy Zay­nabni Kumushchalik xush ko'rmaydi va romanning “Xushro'ybibi va Zaynab” degan bo'limida uni quyidagicha ta'riflaydi: “Zaynab qisqa bo'y, go'shtdor va oq tanlik edi…, lappos va o'nta so'zga arang bitta javob qaytaradirg'on edi, … o'z yaqinlaridan “pismiq” deya ism olgan, onasi bo'lsa achchig'i chiqqanda “ming'aymay o'lgur” derdi”. Mana sizga Zaynabning asl qiyofasi. Qodiriyning ishlatgan so'zlari: “qisqabo'y”, “pismiq”, “lappos”, “ming'aymas” Zaynabning qanday ayol ekanligini yaqqol ko'rsatib beradi. Qodiriyning tiliga qoyil qolishimning yana bir tomoni, asar qahramonlariga shunday ismlar beradiki, hayratda qolmaslikning iloji yo'q. Ana shundaylardan biri “uzun bo'ylik, qotmaroq… ko'zi o'ynab, har lahzada ko'zi o'n yoqqa alanglay”digan Xushro'y (yoshligida Xushra deb atashgan) bibidir. U Zaynabning tug'ishgan opasi. Asosiy salbiy qahramonlardan biri. “Ul yerdan bichib olingandek pak-pakana, burni yuzi bilan barobar, deyarlik tep-tekis, ko'zi qoqqon qoziq o'rnidek chup-chuqur, og'zi qulog'i bilan qoshiq solishar darajada juda katta. Yuzi qirq yillik og'riqlarnikidek sap-sariq. Bu dahshatlik “xotin”ning ismi – Jannat”. Ha, Jannat! Qodiriyning yozuvchilik mahoratiga, uning o'zi yoqtirmagan ayollarga berayotgan ta'riflariga hamda telba-teskari nomlariga ofarinlar aytasiz.

Bu qahramonlar ko'z oldingizda shunday yaqqol namoyon bo'ladiki, beixtiyor etingiz junjikib ketadi. Men har safar “O'tkan kunlar”ni o'qiganimda shunday holatga tushaman va bu “och arvoh”ga ming martalab la'nat o'qiyman. Aytmoqchimanki, Otabekni, Kumushni, Usta Alimni qanchalar yaxshi ko'rsam, Homid, Zaynab, Xushro'y, Jannatni shunchalar yomon ko'raman va “Dushanba kun kechasi” bo'limini shodlanib qayta va qayta o'qiyman. Chunki Otabek shu kuni dushmanlaridan mardlarcha qasos oladi va xiyonatni supurib tashlaydi. Yuqorida yozganimdek, Otabekning jasorati, mardligi shu kuni yana bir bor namoyon bo'ladi, buni yozuvchi Usta Alim tilidan ta'riflaydi:

“… arslon yuraklik Otabek… badbaxtni shunday yanchib tashladi”. Qutidor so'raydi:

– … Otabekning yonida necha kishi bo'lgan?

– Otabekning tanho o'zi…

– Uch kishiga tanho o'zi…

– Azamatning yolg'iz o'zi.

Oila sha'ni, g'ururi, or-nomusi uchun Otabekning yolg'iz o'zi uchta olchoq, g'addor, iblislarga qarshi kurashadi va yengib chiqadi. Otabekning mardligi, chin insonligi, haqiqiy erligi asarning fojiaviy sahnasida yana bir bor namoyon bo'ladi. Kumushga zahar bergan kimsa kimligini bilmoqchi bo'lgan Otabekka tabib: “…o'zingiz o'ylab ko'ring-chi… — dedi. – Bildim, bildim! – dedi bechora Otabek. – Zay­nab, Zaynab, Zaynab…

— Ket… ket! Taloqsan, taloq!

Otabek uni urmaydi, so'kmaydi. Bundan ortiqcha gap ham aytmaydi. Holbuki, er sifatida haqqi bor edi. Endi Kumushning holatini o'qing: “… begim, – deya ing­radi. Erining yuzini yuziga qo'ydi, uyalgansumon ko'zini yumdi…” Birgina shu “uyalgansimon” degan so'zning o'ziyoq Kumushning qanchalik oqila ayol ekanligini oshkor etadi.

Kumushning odobiga, aqlli ayol ekanligiga yana qanday ta'rif kerak? Bilmadim!.. Hayratimning chegarasi yo'q!

Har gal “O'tkan kunlar” romanining oxirgi bo'limini yuragimda alam, ichki iztirob va hayrat, aniqrog'i, cheksiz muhab­bat bilan o'qiyman va ich-ichimdan bosib kelayotgan ko'z yoshlarimni gohida to'xtatolmay qolaman. Abdulla Qodiriyning o'zi ham yig'laganiga hamda uyida yolg'iz behush o'tirganiga, “gap”ga kelgan do'stlari asarning oxirgi bo'limini o'qigach shohona taom – norinni ham yeya olmay, yig'lab-yig'lab uylariga ketib qolganlariga ishonaman! Bu esa yozuvchining ulkan mahorati, qalb kechinmalari ifodasining zargari ekanligidan dalolat beradi.

Men “O'tkan kunlar”ni faxrlanib meniki dedim, aslida, u Sizniki hamdir. Yana ham aniqrog'i, u millatimizni mus­taqillikka, hurlikka undagan otashin romanidir. U o'zini anglashni, o'zligini tushunishni istagan har bir kitobxon qalbida sevgi va muhabbat, Vatan, millat sha'ni-shavkatiga qo'yilgan o'lmas va bebaho haykal ramzi kabi yana asrlar osha yashayverishiga ishonaman. Zero, Abdulla Qodiriy va uning shoh asari “O'tkan kunlar” bunga arziydi.

Bahrom AKBAROV,

O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi a'zosi.