Savol — nishonni ko'zlab otilgan o'q

Rasul Hamzatov tavalludining 100 yilligi

Yurtimizda ham deyarli har kuni matbuot anjumani o'tkaziladi. Ular haqida OAVda “Matbuot anjumani bo'lib o'tdi…” degan xabar chiqadi va bu tezda unutiladi. Biroq bundan oltmish yil ilgari Maxachqal'ada bo'lib o'tgan matbuot anjumani haqidagi maqola hamon sevib o'qiladi va ibrat olinadi. Biz atoqli avar shoiri Rasul Hamzatov yozgan va uni o'zining mashhur “Mening Dog'istonim” asariga kiritgan ushbu maqolani e'tiboringizga havola qilishni lozim topdik. Negaki… sababini ushbu maqolani o'qigan mushtariy, albatta bilib oladi.

…Shu o'rinda Maxachqal'ada bo'lib o'tgan matbuot anjumani yodimga tushadi. Yigirma to'qqiz davlatdan kelgan o'ttiz sakkiz nafar muxbir Mosk­vada rasman ro'yxatdan o'tib, Dog'istonga tashrif buyurishdi. Avval ular ovullarda bo'lishdi, tog'lik kishilar bilan uchrashishdi, tarjimonlar yordamida ular bilan suhbatlashishdi. Keyin matbuot anjumaniga to'planishdi. Fotoapparatlar chiroqlari yaltilladi. Telekameralar u yoq-bu yoqqa surildi. Muxbirlar ruchka-qalamlarini olishib, oldilariga oppoq qog'oz yo daftarlarini qo'yishdi.

Biz minbardagi uzun stol yoniga qatorlashib o'tirdik. Ichimizdagi yoshi ulug'imiz Abutolib edi va unga matbuot anjumanini ochish topshirildi. Abutolib o'rnidan turib dedi:

— Xonimlar va janoblar, o'rtoqlar! (Biz matbuot anjumanini shunday so'zlar bilan ochish kerakligini o'rgatgandik. Keyin u o'zi xohlaganday gapirdi). Kelinglar, tanishib olaylik. Mana bizning uyimiz. Mana bizning o'zimiz. Mana bizning taniqli shoirlarimiz…

Abutolib devordagi portretlarga ishora qildi. Mehmonlar Batiray, Kazak, Mahmud, Sulaymon, Hamzat, Effendi portretlariga nazar tashladi.

Bu vaqtda Abutolib har bir shoirning ism-sharifini aytib, qaysi millatga mansubligi, qaysi tilda yozganligi, qanday mavzularda ijod qilgani va qanday asarlari bilan xalq e'tiborini qozongani to'g'risida qisqacha so'zlab berdi. Navbat o'zining portretiga kelganda, Abutolib o'sha ohangda davom ettirdi:

— Bu men. Siz portretlar orasidan kelib stol atrofidagi davraga qo'shilibdi deb o'ylamang. Aksincha, men stol atrofidagi davradan chiqib portretlar orasidan joy olganman.

Shundan keyin Abutolib stol atrofida o'tirgan shoir-yozuvchilarni tanishtira boshladi va qo'shimcha qildi:

— Ularning portretlari ham shu devorga yarashib turgan bo'lardi. Tanishing: Ahmedxon Abubakr – kubachinlik so'z zargari, Dog'iston xalq yozuvchisi.

Muso va Fazu. Er va xotin. Bir oilada ikki yozuvchi, ikki romanchi, ikki shoir, ikki dramaturg. Ba'zan hamkorlikda, ko'pincha alohida-alohida yozishadi.

Mutolib Mitarov – avarlar kuyovi, tabasaran shoiri.

Shoh Emir Murodov – “tinchlik kabutari”, lezgin shoiri, ko'proq kabutarlar haqida yozadi.

Jamidin – bizning hajvchimiz, bizning Mark Tvenimiz, bizning Adabiyot jamg'armamiz.

Anvar – Dog'iston xalq shoiri, besh tilda chiqadigan adabiy bayoz bosh muharriri.

Trunov – Dog'istonda yashab ijod qilayotgan rus yozuvchisi.

Xizgil Avshalumov – tat yozuvchisi, o'z ona tili va rus tilida ijod qiladi.

Dog'istonlik shoir-yozuvchilarni tanishtirar ekan Abutolib yana Badaviy, Sulaymon, Sasha Grach, Ibragim, Alirizo, Majid, Ashug Ratulskiydan o'rnidan turishini so'radi. Keyin adabiy almanaxlar muharrirlarini tanishtirdi va dedi:

— Mehmondorchilik taomilimizga binoan biz hech qachon mehmonlarimizning ism-sharifini so'ramaymiz…

Mehmon muxbirlar navbatma-navbat turib o'zlarini tanishtirishdi: qaysi davlatdan, qaysi gazeta-jurnaldan kelganliklarini aytishdi.

Shundan keyin barcha matbuot anjumanlarida bo'lgani kabi savol-javob boshlandi.

SAVOL: Sizda juda ko'p millat va til bor ekan. Xuddi qadimiy Bobil bozorlariga o'xshash holat deyish mumkin. Qanday qilib bir-birlaringizni tushunasizlar?

ABUTOLIB javob qaytardi:  — Tilimizdagi so'zlar har xil, lekin shu so'zlarni aytayotgan og'zimizdagi tillar bir xil (Qo'lini yuragi ustiga qo'ydi). Bu hammasini yaxshi tushunadi. (Qo'li bilan qulog'ini ushladi). Faqat bular yomon eshitadi.

SAVOL:  — Men Bolgariya gazetasi muxbiriman. Ayting-chi, Dog'istondagi tillar o'rtasida rus va bolgar tillari kabi qandaydir o'xshashliklar bormi?

ABUTOLIB:  — Rus va bolgar tillari – tug'ishgan aka-uka. Bizning tillarimiz to'rt avlod narisidagi qarindosh. Bir xil so'zlarimiz kam uchraydi. Yozuvchilar o'rtasida guruhlar bordir, lekin tillar o'rtasida guruhbozlik yo'q. Har biri alohida-alohida.

SAVOL:  — Sizdagi tillar qaysi boshqa tillarga o'xshash, qaysi tillar guruhiga kiradi?

ABUTOLIB:  — Tatlar aytishadi, ular fors tilini tushunishadi va Hofiz g'azallarini bemalol o'qishadi. Men ulardan so'rayman, agar siz Sa'diy va Xayyomni tushunar ekansizlar, nega ularga o'xshab yozmayapsizlar?

Ilgari sovchilar kelishganda, kuyovni shunday maqtashardi: “U qo'miq tilini biladi”. Bu kuyov bo'lmish hamma narsani biladi, qizingizni unga bersangiz kuyib qolmaysiz, degan ma'noni anglatardi. Chindan ham qo'miq tilini bilgan odam turk, ozarbayjon, tatar, bolqor, o'zbek, qozoq, qirg'iz, boshqird va shu guruhdagi boshqa tillarni tushunadi. Tarjimasiz Nozim Hikmat, Qaysin Quliyev, Mustay Karim she'rlarini tushuna oladi.

Ammo mening ona tilim haqida bunday deyish mumkin emas. Lak tili xususiyatlarini uzoq yillar o'rganib, doktorlik dissertatsiyasi yoqlagan olimning xulosalari fik­rimni tasdiqlaydi. Bir vaqtlar taniqli lak farzandi    butun dunyo­­ni kezib chiqib, oxiri Efiopiyada to'xtaydi va shu mamlakatda vazir lavozimiga ko'tariladi. Uning ta'kid­lashicha, safarda yurgan vaqtida dunyoning hech joyida lak tiliga o'xshaydigan tilni uchratmagan.

UMAR HOJI: Bizning avar tili ham boshqa tillarga o'xshamaydi.

ABUTOLIB:  — Dargin, lezgin, tabasaran tillariga o'xshaydigan tillarni ham aytish qiyin.

SAVOL:  — Siz o'zingiz bir-biriga o'xshamaydigan tillarni qanday o'rgangansiz?

ABUTOLIB:  — O'z vaqtida Dog'iston ovullari bo'ylab kezishga majbur bo'lganman. Odamlarga qo'shiq tinglash, menga esa non topish kerak edi. O'zga ovulga qadam qo'yganingda, ularning tilini bilmasang, hatto itlari ham senga qattiqroq huradi. Hayotiy ehtiyoj Dog'iston tillarini o'rganishimga sababchi bo'lgan.

SAVOL:  — Baribir iltimos qilardim, Dog'iston tillarining o'xshash va farqli jihatlariga batafsil to'xtalsangiz. Nima uchun Dog'istonda shuncha ko'p til bor?

ABUTOLIB:  — Tillarimizning o'xshash va farqli jihatlari to'g'risida juda ko'p kitob yozilgan. Men olim emasman, tillar paydo bo'lishini o'zim tushunganimcha aytib beraman. Mana biz shu joyda birga o'tiribmiz. Ayrimlarimiz tog'da, boshqalarimiz tekislikda tug'ilib voyaga yetganmiz. Birimiz sovuqroq joyda, ikkinchimiz issiqroq makonda, uchinchimiz daryo qirg'og'ida, to'rtinchimiz dengiz sohilida. Ayrimlarimiz ho'kiz bor, dala yo'q joyda, boshqalarimiz dala bor, ho'kiz yo'q joyda yashaganmiz. Ayrimlarimiz olov bor, suv yo'q joyda, boshqalarimiz suv bor, olov yo'q joyda. Bir joyda go'sht, bir joyda g'alla, bir joyda meva bor. Pish­loq saqlangan joylarda kalamushlar, qo'ylar o'tlatiladigan yaylovlarda bo'rilar paydo bo'ladi. Bundan tashqari, tariximizda bo'lgan urushlar, har xil qo'shnilarimiz, geografik joylashuv, tabiat ham o'z ta'sirini o'tkazgan.

“Tabiat” so'zi bizda ikki ma'noni anglatadi. Birinchi ma'nosi – yer, suv, maysa, daraxt, tog'lar. Ikkinchi ma'nosi – insonning fe'l-atvori. Har bir joyning tabiati o'ziga xos nomlarni, urf-odatlarni, tartib-qoidalarni vujudga keltiradi.

Har xil joydagi odamlar uylarini har xil qurishadi, bo'rklarini har xil kiyishadi. Belanchaklar boshida har xil alla aytiladi. Mahmud ikki torli pandur chalib qo'shiq aytgan. Irchi Kazakning pandurida uchta tor bor edi. Sulaymon Stalskiy qo'shiqlarini tor jo'rligida ijro etgan. Kimningdir sozidagi tor echkining ichagidan, boshqasining sozidagi tor metalldan qilingan.

Xalqlar ko'p, har birining o'z odati bor. Chaqaloq tug'ilganda bitta xalqda cho'qintiriladi, boshqasida sunnat qilinadi, uchinchisida tug'ilgani to'g'risida guvohnoma olinadi. Bola ulg'aygan sayin boshqa odatlarga amal qila boshlaydi. O'g'ilga qizni unashtirib kelishadi. Darvoqe, bu ham odat. Aytmoqchimanki, odam turmush qurgandan keyin odatlarning navbatdagi bosqichiga qadam qo'yadi. Dog'istondagi to'ylarning rasm-rusumlari to'g'risida aytadigan bo'lsam, gapim tugamaydi. Agar bunga kim qiziqsa, unga “Dog'iston xalqlarining rasm-rusumlari” degan kitob sovg'a qilamiz.

SAVOL:  — Urf-odatlar, tillaringiz har xil bo'lsa, unda sizlarni nima birlashtiradi?

ABUTOLIB:  — Dog'iston!

SAVOL:  — Dog'iston… Bizga aytishlaricha, bu so'z “Tog'lar mamlakati” degan ma'noni anglatar ekan. Demak, Dog'iston geografik joyning nomi, xolos.

ABUTOLIB:  — Bu joy nomigina emas, bu – Vatan, bu – Respublika nomi!  Bu so'z tog'larda yashayotganlar uchun ham, vodiyda istiqomat qilayotganlar uchun ham birday aziz. Dog'istonning o'z qiyofasi, o'z maqsadi, o'z orzusi bor.  Uning quchog'ida yashayotgan xalqlarning tarixi, taqdiri, muammolari, bayramlari bitta. Axir bitta barmoqdagi og'riq bosh­qalariga sezilmaydimi? Bizning umumiy so'zlarimiz ham bor: Maxachqal'a, Dog'iston… Bu so'zlarni tarjima qilishmasa ham, hamma tushunadi. Bizda shoir-yozuvchilar ko'p, har xil bahslar ham bo'lib turadi. Lekin yuqoridagi uchta so'z bo'yicha bizda hech qachon bahs bo'lmagan.  Sizga tushuntira oldim deb o'ylayman.

SAVOL:  — Bu bizga tushunarli. Men bir narsani so'ramoqchi edim. Bugun bitta gazetada Adallo Aliyevning she'rini o'qidim. Uni rus tiliga Anatoliy Zayas tarjima qilibdi. She'rning tagiga “Dog'iston tilidan tarjima qilindi”, deb yozilibdi. Bu qanday til?

ABUTOLIB:  — Bunday tilni men ham bilmayman. Kecha Adallo Aliyev bilan uchrashgandik, suhbatlashdik. U avar edi. Bir kechada nima bo'lganidan bexabarman. Ammo siz xavotir olmang, bu gazetachilarning oddiy xatosi.

SAVOL:  — Bizning Amerikada ham ko'p millatlar yashaydi va ularning tillari ham har xil. Ammo davlat tili sifatida ingliz tili qabul qilingan. Shu tilda hujjatlar to'ldiriladi, ish yuritiladi. Sizda qaysi til asosiy hisoblanadi?

ABUTOLIB:  — Har bir odam uchun asosiy til ona tilidir. Kimki o'z tog'larini sevmasa, o'zgalarning tekisliklarini seva olmaydi. O'z uyidan baxtini topmagan odam uni ko'chadan izlasa ovora bo'ladi. Kim o'z onasining yuziga tupursa, o'zga ayollarning ham yuziga tupuradi. Do'stlarning qo'lini qisganda, qilichni mahkam tutganda qo'ldagi barcha barmoqlar asosiy hisoblanadi.

SAVOL:  — Men Mutolib Mitarovning dostonini o'qigandim. U bu asarida men avar ham, tat ham, tabasaran ham emasman, men dog'istonlikman deya ta'kidlabdi. Siz bunga nima deysiz?

ABUTOLIB (nigoh tashlab Mitarovni izladi):  — Mitarov, eshityapsanmi? Sening avar ham, qo'miq ham, tat ham, no'g'oy ham, lezgin ham emasligingni oldindan bilaman. Ammo sening tabasaran emasligingni birinchi marta eshit­yapman. Unda sen kimsan? Balki ertaga men Mutolib ham, Mitarov ham emasman deb yozarsan. Masalan, men Abutolib G'afurovman, birinchi navbatda lakman, ikkinchidan, dog'is­tonlikman, uchinchidan, shu mamlakat shoiriman. Buni tes­karisiga ham aytishim mumkin: birinchidan, shu mamlakat shoiriman, ikkinchidan, Dog'istonda yashayman, uchinchidan, millatim lak va lak tilida ijod qilaman. Men bulardan o'zimni ayro tasavvur qila olmayman. Bular mening bebaho boyligim. Bularning hech qaysisidan hech qachon tonmayman. Aksincha, ular uchun olovga ham tik borishga tayyorman.

SAVOL:  — Mening qo'limdagi tibbiyot fanlari nomzodi Alikishiyevning kitobi. Nomi – “Dog'istondagi uzoq umrguzaronlik”. U kitobida yuz yoshdan oshgan odamlar to'g'risida yozib, Dog'iston uzoq umr ko'rish bo'yicha dunyoda yetakchi o'rinni egallashi ta'kidlangan. Keyin esa millatlar quda-andachilik orqali tobora yaqinlashib borayotgani, bu ketishda yaqin kelajakda Dog'istonda yagona millat vujudga keladi deya faraz qilinadi. Yillar o'tib avar ham, dargin ham, no'g'oy ham o'zini dog'istonlik hisoblaydi va pasportida shunday deb yozdiradi kabi fikrlar bildiriladi. Bosh­­qa bir olimingizning maqolasini o'qigandim. Unda adabiyot millatlar o'rtasidagi chegaralardan o'tib, Dog'iston umumiy adabiyotiga aylanayotganligi yozilgan. Fan nomzodlari va doktorlari bu masalada yozishayotgan ekan, demak bu masala teran yondashishni taqozo etadi.

ABUTOLIB:  — Alikishiyevni yaxshi bilaman. U bizning tumanimizda tug'ilgan. Chindan ham u ko'plab oqsoqollarimiz huzurlarida bo'lib, hayot yo'llarini yozib olgan. Ammo hamma millatlardan bitta millat paydo bo'ladi degan gapni, ishonchim komil, hurmatli oqsoqollarimizdan hech qaysisi unga aytmagan. Bu fikr uning o'zidan chiqqan. Men bunday “michurin”larni ko'p ko'rganman, ular quyonlar ustida tajriba o'tkazishganday, o'z “laboratoriya”larida har xil tillarni chatishtirib, gibrid hosil qilishmoqchi bo'lishadi. Ular yettita milliy teatrni qo'shib, bitta teatr qilishga urinishgandi. Beshta tilda chiqib turgan gazetani bitta qilishga ham urinib ko'rishgandi. Yozuvchilar uyushmamizdagi milliy seksiyalarni qo'shib yuborishni istashgandi. Holbuki, bu sershox daraxtning novdalarini qirqib tashlab, faqat poyasini qoldirishday bir ishdir.

SAVOL:  — Men Hindiston gazetasining muxbiriman. Bizning Hindistonda ham tillar ko'p: hind, urdu, bengal… Ayrim millatlar o'z ona tilining davlat tili bo'lishini istashdi. Natijada qancha bahslar, to'qnashuvlar yuz berdi. Sizda shunga o'xshash voqealar ro'y berganmi?

ABUTOLIB:  — Bizda shunga o'xshash voqea ikki bola o'rtasida bo'lgan. Ikki bola – avar va qo'miq bitta eshakka mingashib yo'lga chiqishadi. Yo'lda avar bola “Xia! Xia! Xiama!” deb aytsa, qo'miq bola “Esh!  Esh! Eshek!” deb aytadi. Holbuki, ikkalasi ham “Eshak” deyishgan. Ammo bolalar tortishib qolishadi, bir-birini siltab eshakdan qulab tushishadi, avar bola xiamasiz, qo'miq bola esheksiz qoladi. Menimcha, bu bolalarga xos bahslar. Biz tillarimizni bir-biriga tishini qayraydigan bo'rilarga aylantirmoqchi emasmiz. Bizda shunday ajoyib naql bor: “Uydagi ahmoq qo'shnilar bilan aloqani buzadi, ovuldagi ahmoq ovullar o'rtasiga raxna soladi, millat ichidagi ahmoq boshqa mamlakatlar tinchligini buzadi”. Kim boshqa til to'g'risida yomon gap ayt­­sa, bizda uni odam qatoriga qo'shishmaydi.

SAVOL:  — Demak, siz bu masalada bizda hech qanday bahs, tushunmovchiliklar bo'lmagan demoqchimisiz?

ABUTOLIB:  — Bahslar bo'lgan. Lekin ular jiddiy tus olib, kimningdir yo biron tilning sha'niga tegmagan. Mayli, kim qanday tilda xohlasa, o'sha tilda gapirsin, yozsin, o'qisin va kuylasin. Qaysidir tilning yaxshi yo yomonligini, to'g'ri yo noto'g'riligini, go'zal yo yoqimsizligini isbotlab bahslashish mumkindir. Lekin butun bir millat yomon, yoqimsiz bo'lishi mumkinmas! Agar shunday bahs boshlansa, bilib qo'yinglar, bunday bahsda g'olib ham, mag'lub ham bo'lmaydi.

SAVOL:  — Dog'istonda bitta millat va bitta til bo'lgani yaxshi emasmi?

ABUTOLIB:  — “O, bizda bitta til bo'lsaydi”, deb ko'plar gapirishadi. Oqsoq Rajbadin qo'qqisdan Gruziya tomonga yo'lini burganda, shoh Irakliyga shunday degan ekan: “Biz bir-birimizni tushunmaganimiz uchun bu balo boshimizga tushdi”. Hojimuroddan arz qilib Xaydak va Tabasarandan imomga shunday maktub kelgan: “Biz bir-birimizning tilimizni tushunmadik”.

Albatta, odamlar bir-birlarini birinchi so'zdanoq tushungani yaxshi. Shunda oz kuch sarflab, ko'p narsalarga erishgan bo'lardi. Ammo oilada ko'p bola bo'lishining yomon tomoni yo'q. Ota-ona borki, har bir bolasiga birday g'amxo'rlik ko'rsatadi. Ko'p bolali ota-onalar keyinchalik bundan afsuslanishi deyarli uchramaydi.

Ayrimlar aytishadi: “Darbanddan narida bizning tilimiz kimga kerak? Baribir tushunishmaydi”.

Boshqalari aytishadi: “Bizning tilimiz Arakin dovonidan o'tgandan keyin hech narsaga yaramaydi”.

Uchinchilar nolishadi: “Bizning qo'shiqlarimiz dengizgacha ham uchib bora olmaydi”.

Ammo ular o'z ona tillarini arxivga topshirishga shoshilishmayaptimi?!

SAVOL:  — Siz konsolidatsiya haqida nima deysiz?

ABUTOLIB: — Bir-birini bilmaydigan, begona millatlar uchun konsolidatsiya kerak. Ammo aka-uka millatlarga konsolidatsiyaning hojati yo'q.

SAVOL:  — Men Rasul Hamzatovning ikki jildlik kitobini o'qib chiqdim. U birinchi jilddagi “Ona tilim” she'rida avar tilini sharaflagan. Ikkinchi jilddagi shunday sarlavhali she'rida esa rus tilini sharaflagan. Nahotki bir vaqtning o'zida ikkita otga minish mumkin bo'lsa? Biz qaysi Hamzatovga ishonaylik? Birinchi jilddagi Hamzatovgami yoki ikkinchi jilddagigami?

ABUTOLIB:  — Bu savolga Rasulning o'zi javob beradi.

RASUL: — Men ham bir vaqtning o'zida ikki otga o'tirish mumkin emasligini bilaman. Ammo ikki otni bitta aravaga qo'shish mumkin. Mayli, ikki ot – ikki til Dog'istonni oldinga qiynalmay tortsin. Ulardan biri rus tili, ikkinchisi bizning til: avarlar uchun avar, laklar uchun lak tili… Men uchun ona tilim aziz. Menga ikkinchi ona tilim ham aziz, chunki u meni shu tog' so'qmoqlaridan keng dunyoga olib chiqdi. Aziz narsani aziz deyman, boshqacha ayta olmayman.

SAVOL: — Men Rasul Hamzatovdan yana bir narsani so'ramoqchi edim. Bitta she'ringizda shunday yozgansiz: “Erta ona tilim agar yo'qolsa, men bugun o'limga bo'lurman rizo”. Ammo sizning xalqingizda shunday naql bor: “Katta odam kelganda, kichik o'rnidan turishi kerak”. Mana, rus tili keldi. Mahalliy tillar o'rnidan turib, unga joy berishi kerak emasmi? Sizning ta'biringiz bilan aytganda, boshga ikkita bo'rk kiyib bo'lmaydi. Yoki labga ikkita sigareta qis­tirish shart emas.

ABUTOLIB: — Toshni yerdan bir qo'lda ko'targan osonmi yoki ikki qo'lda?

SAVOL: — Baribir tog'liklar onasi chiroq yoqqan uylarini tark etishib tekislikka ko'chib o'tishyapti-ku?

ABUTOLIB:  — Ammo ular ko'chishganda o'z tili, o'z nomini olib ketishyapti. Bo'rkini ham olishni unutishmayapti. Yangi uyining tokchasida o'sha chiroq yonayapti.

SAVOL: — Yangi joyda yigitlar ko'proq boshqa mil¬lat qizlariga uylanishyapti. Ular uyda qaysi tilda so'zlashishadi? Keyinchalik ularning farzandlari qaysi tilda gap­lashishadi?

ABUTOLIB: — Bizda shunday hikoyat bor. Boshqa-boshqa millatdan bo'lgan yigit-qiz bir-birini sevib qolishadi, turmush qurishga ahd qilishadi. Qiz shart qo'yadi: “Agar men uchun yuzta aytgan ishimni qilsangiz, sizga turmushga chiqaman”. Yigit qizning xushiga kelgan ishlarni bajara bosh­laydi. Qoyaga tirmashib chiqishni aytdi, qoyaga ko'tarildi. Qoyadan sakrashni aytdi, qoyadan sakradi va oyog'ini qayirib oldi. Oqsoqlanmay yurishni aytdi, oqsoqlanmay yurdi. Qiz yana daryodan suzib o'tayotganda xurjunini ho'l qilmaslikni, chopib borayotgan otni to'xtatishni, keyin asov otni tizzalatishni, hatto o'zining ko'kragi ustiga olma qo'yib, uni qilich bilan chopib bo'lishni aytdi. Xullas, yigit qizning to'qson to'qqiz shartini bajardi. Bitta shart qoldi. Shunda qiz o'zining oxirgi shartini aytdi: “Endi tuqqan onangni, o'z otangni, ona tilingni unut”.  Yigit otiga sakrab minib, ketma-ket qamchi bosdi va qaytmas bo'lib ko'zdan yo'qoldi.

SAVOL: — Bu yaxshi ertak ekan. Aslida, hayotda qanday bo'ladi?

ABUTOLIB: — Hayotda yigit-qiz birga turmush qurar ekanlar, zimmalariga ko'plab majburiyatlarni olishadi. Ammo hech biri boshqasidan ona tilini unutishni talab qilmaydi. Aksincha, har biri boshqasining tilini mumkin qadar o'rganishga kirishadi.

Hayotda o'z ona tilini o'rganmay voyaga yetayotgan bolalarni ko'rsak, ularga tanbeh beramiz. Tez orada bunday bolalarning o'zlari ota-onasidan o'z tilini o'rgatishmagani uchun ranjib yurishadi. Ota-onalar esa o'zlarining beg'amliklaridan pushaymon bo'lishadi.

Hayotda qanday bo'lishini so'rayapsizmi? Mana, biz qarshingizda o'tiribmiz. (Qo'llari bilan ishora qildi). Mana bizning she'rlarimiz, hikoyalarimiz, qissalarimiz, kitob­larimiz. Mana bizning gazeta-jurnallarimiz. Ular har xil tilda.  Ular yil sayin ko'proq nusxada chop etilyapti. Ulkan mamlakat tili ona tilimizni iste'moldan siqib chiqargani yo'q. Aksincha, qonun yo'li bilan himoya qiladi. Endi tillarimiz yulduzlar kabi keng osmonda charaqlab turibdi. “Yulduzlar yulduzlarga qarab so'zlaydi”. Biz dunyoni, dunyo esa bizni ko'rayapti. Agar shunday bo'lmaganda, siz biz haqimizda hech narsa bilmasdingiz. Tabiiyki, bizning hayotimizga qiziqmasdingiz, bu uchrashuvimiz ham bo'lmasdi. Mana bu bizning bugungi hayotimiz…

Savollar – javoblar, savollar – javoblar. Agar vaqt belgilanmaganda, bu matbuot anjumani uzoq davom etgan bo'lardi. Chunki hamma zamonda, hamma xalqda til masalasi muhokama qilinadi va bu masala muhokamasi hech qachon tugamasa kerak.

— Matbuot anjumani bizning savol-javob o'yinlarimizga o'xshab ketar ekan, bir tomon faqat savol beradi, ikkinchi tomon faqat javob qaytaradi, – dedi Abutolib o'ziga yuklatilgan noodatiy vazifani nihoyasiga yetkazgandan keyin.

Savol – nishonni ko'zlab otilgan o'q. Javob – nishonga tekkan o'q.

Savol – javob. So'roq belgisi – undov belgisi. Savol – o'tmish, javob – bugungi kun.

Qadim Dog'iston toshda bukchayib o'tirgan kampirga o'xshaydi. Go'yo u so'roq belgisi.  Hozirgi Dog'iston undov belgisi. U – qilich, qinidan chiqarilib havoga ko'tarilgan.

Asror MO'MIN tarjimasi.