Bugunning haqiqati ertaning yolg'oni bo'lmasin
Bolaligimdan yoshi katta, nuroniy insonlar bilan suhbatlashishni yaxshi ko'raman. Ularning aksariyati garchi bugungi omon-omon zamonlarga shukurlar keltirsa-da, ich-ichidan sobiq tuzum davridagi hayoti, undagi to'kin-sochinlik haqida gapirib, maqtanib qolishi ham bor gap. Tabiiyki, mustaqillik farzandi bo'lganim uchun bizga tushuntirilgan chirkin tuzumni nega bunchalik maqtashlarini anglolmasdim. Ammo ularga qarshi chiqishga ham urinmaganman.
Bu, birinchidan, yoshi katta insonga nisbatan hurmatsizlik sanaladi deb hisoblagan bo'lsam, boshqa tomondan nima deyish va biror-bir masalaga xolis fikr bildirish har bir shaxsning to'la huquqi ekanligi sabablidir. Avvalo, istiqlol davrida tug'ilib, hali o'z davrimizda qoyillatib biror ishni bajarmay turib, boshqalarning fikriga tayanib o'tmish haqida hukm chiqarishni to'g'ri deb baholamayman. Chunki har kim o'z fikriga ega bo'lishi lozim. Men o'z zamonamdagi erkin va ozod hayotda tinch va totuv yashayotganim uchun bugunimdan mamnunman. Ammo nega o'sha davrda yashagan kishilarning fikrlari bunchalik qotib qolgan? Shu savol meni ko'p o'ylantirib kelgan, toki Ozod Sharafiddinovning “E'tiqodimni nega o'zgartirdim?” maqolasini o'qib chiqmagunimcha. Biror-bir narsaga chin dildan ixlos qo'yib, butun umr u haqida faqat va faqat yaxshi fikrlar bilan yashab, keyin birdan undan yuz burish qanchalik to'g'ri? Adabiyotshunos bu borada o'z fikrlarini aytib o'tadi. Sobiq ittifoq davrida yashagan ijodkor ham umrining katta qismini unga xizmat qilishni oliy maqsad deb qaraganini, partiyaga a'zo bo'lish sharafli ekanligini his qilib xolis va sidqidildan xizmat qiladi. Uzoq yillik faoliyatidagi o'z ko'zi bilan ko'rgan adolatsizlik va nohaqliklarga guvoh bo'lgan olim sekin-astalik bilan fikrlashini o'zgartira boradi. Sovet ittifoqining asl maqsadi umumiylikni, hamma teng bo'lishini ta'minlash ekanligi, unda inson huquqlari, uning qadri birinchi o'rinda turishi davr odamlariga mahorat bilan singdirilganligi haqida maqolada batafsil keltirib o'tilgan. Masalan, talaba yigitning sovetcha mafkura haqidagi salbiy fikri sabab u o'qishdan uzoqlashtirilgani, Said Ahmad nohaq qamalgani, shundan so'ng oliygohda tahsil oladigan rafiqasi Saida Zunnunovaning eridan voz kechishini talab qilgan hukumat, natijaga erisholmagach, yosh shoiraning o'qishdan chetlatilishi, bir qator yozuvchi va shoirlar Maqsud Shayxzoda, Shuhrat, Shukrullo, Mirzakalon Ismoiliy kabilarning qoralanishi sobiq tuzumning ziyolilar hamda xalq orasida qilgan o'yinlaridan dalolat beradi. Chunki ziyoli ko'paysa, dunyoqarash shakllanishi mumkin edi. Mashhur fransuz sarkardasi Napoleon Bonapartning bir gapi bor: “Dushmanlik ruhida sug'orilgan 4 ta gazeta minglab qo'shindan ko'ra qudratliroq”. Shu sabab odamlarning orasidagi har qanday yangicha fikrlaydiganlar xalq orasidan chetlatila boshlangan ekan-da.
Eng ta'sirlantiradigan nuqtalardan biri Pasternak voqeasi bo'lib, uning tuzumni qoralagan “Doktor Jivago” romanini Yozuvchilar uyushmasida tanqid qilish topshirig'i kelganligidir. Achinarlisi, majlisga to'plangan ijodkorlarning ko'pi asarni varaqlab ham ko'rmagani, uning ichidagi asl mazmun nimaligini bilmay turib, bu haqida fikr bildirishi bo'ladi. Uzoq yillar davomidagi halol va sidqidildan xizmat qilgan olimning onasi kasallikka chalinib, to'shakka mixlanib qolganidan so'ng uni partiya safidan chetlatishga urinishi oxir-oqibat Ozod Sharafiddinovning butun umrlik qarashlarini puchga chiqaradi. Adabiyotshunos maqolasida sobiq sovet ittifoqi qulaganidan so'ng o'zi kabi ko'p ijodkorlarning ko'zi ochilganini izohlaydi. Cho'lponning bir satrini keltirib o'tadi:
Nechun ochildi ko'zim,
qayga ketdi uyqularim…
Ittifoq qulaganidan so'ng millionlab insonlarning o'z aqidalarida sobit qolishi shubhasiz. Sababi yillar davomida singdirilgan, targ'ib qilingan va maqtalgan jamiyatdan birdan yuz o'girish, ayniqsa, bizning xalqimiz ongida tuzini yeb tuzlug'iga tupurishdek ish sifatida qaralgani tabiiy, albatta. Shu sabab bugungi kunda eski davr odamlarining aksarida bunday fikrlar bo'lishi tabiiy.
Shuningdek, yillar davomida hukumatning ishlariga zo'r berib ikki qo'llab qarsak chalganlarning dunyoqarashi o'zgarishini ham oddiy qabul qilish kerak. Chunki inson sub'yektiv bo'lib, u bir joyda qotib qolmaydi. Ongli ravishda o'sadi. Bugungi qarashlar ham ertaga o'zgarishi mumkin. Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, e'tiqod mustahkamligi asrlar silsilasiga dosh berishi jihatidan emas, mohiyati anglanishidan kelib chiqib asliy bo'ladi. Shu sabab u vaqt o'tib o'zgarishi mumkin va bu tabiiy jarayon, aslida. Chunki bugun inson chiqargan xulosa unga atrofdan qilinayotgan ta'sirlarga bog'liq. Bugunning haqiqati sifatida qaralayotgan hamda maqtalayotgan ishlar va tashabbuslar, 10 yil o'tib, aynan o'sha chalingan qarsak sohiblari tomonidan qoralanishi ham mumkin.
Yana bir gap. Har qaysi davrning o'z siyosati va katta-kichik maqsadlari bo'lishi tabiiy hol, deylik. Lekin hur tug'ilgan inson uchun istiqlol, erk, mustaqillik tushunchalari hamisha ulug', o'zgarmas va chinakam bo'lishi kerak. Zero, shuning uchun ham o'sha qahri qattol davrlarda ham Hamza, Qodiriy, Cho'lponlar yonib chiqdi. Yurt ozodligi uchun jonlarini tikdilar. Faqat eng yomoni, eng dahshatlisi munofiqlik bo'lsa kerak deb o'ylayman. Chunki ming afsuski, shunday odamlar ham kam emaski, ular bir yumalab faol firqachi, bir qarasang, “istiqlol kuychisi”ga aylanib oladilar. Zamonga qarab turlanadilar — eng xavflisi shular, turlanib, tuslanadiganlardir, shaksiz. Haqiqiy inson e'tiqodi butun kishidir. Bugun ham, erta ham vijdoni uyg'oq, e'tiqodi sobit odamlar ko'paysin!
Nafisa QURBONOVA,
O'zbekiston Jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti 4-bosqich talabasi.