Mamlakatimizda muhandislik salohiyatining istiqbollari
Muhandislar eng ilg'or texnologiyalar yaratuvchilari bo'lib, ular innovatsiya, ijodkorlik va o'zgarish orqali bizning xavfsizligimiz, sog'lig'imiz, farovonligimizni ta'minlaydi. Muhandislar — yangi texnologiyalarni yaratish, tasavvur qilish va amalga oshirish bilan shug'ullanadigan mutaxassislar. Muhandislik jamiyat oldida turgan muammolarga javob topish va o'zgarishlarni amalga oshirishni taqozo etadi.
Marsga uchuvchi kosmik kemani yaratgan ham yoki uzoq mintaqaga toza suv tizimini qurganlar ham ular. Bugungi kunda soha bir necha yo'nalishlarga bo'lingan: mexanik-muhandis, gidrotexnik-muhandis, kon muhandisi, harbiy-muhandis, loyihalovchi-muhandis, fizik-muhandis, texnolog-muhandis, quruvchi-muhandis, irrigator-muhandis va hokazo.
Zamonaviy yo'nalishlardan biri — bu atrof-muhit muhandisligidir. Atrof-muhit muhandisligi — bu atrof-muhitni muhofaza qilish va yaxshilash uchun ilmiy muhandislik tamoyillarini qo'llashga qaratilgan ta'lim sohasi. Ushbu soha kadrlari energiya tejamkor dizayn, qayta tiklanadigan energiya tizimlari va yashil infratuzilmani o'z ichiga olgan barqaror muhandislik ilmini puxta egallagan bo'lishi kerak.
Xalqaro energetika agentligi (IEA) ma'lumotlariga ko'ra, 2030 yilga borib, jahon energetika balansining 30 foizdan ortig'i qayta tiklanadigan energiya manbalari hisobiga ta'minlanadi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun sanoatga kiritilgan sarmoyalar kamida 400 milliard AQSh dollarini tashkil etishi kerak.
Yashil energetika atmosferaga chiqadigan zararli chiqindilarni kamaytirish uchun qayta tiklanadigan manbalardan energiya ishlab chiqarish hajmini bosqichma-bosqich oshirish zarur. Shuningdek, uglevodorod yoqilg'isini qayta ishlash natijasida atmosferaga chiqadigan issiqxona gazlari 1,1 milliard tonnaga kamaytirilishini ta'minlash zarur. Bu juda muhim, chunki u atmosfera harorati ko'tarilishining oldini olishga yordam beradi va Yerdagi iqlim o'zgarishiga ijobiy ta'sir qiladi. Bundan tashqari, uglerod yoqilg'isi iste'molini kamaytirishga yordam beradi, ularning zaxiralari hozirgi ishlab chiqarish sur'atlarida faqat 50-60 yil davom etadi va energiya inqirozining oldini oladi. Bugungi kunda Xitoy jahon energetika sohasida muqobil resurslarga sarmoya kiritish hajmi bo'yicha yetakchi. Ushbu sanoat Hindiston, Braziliya va Meksikada faol rivojlanmoqda.
O'zbekiston Respublikasida qayta tiklanadigan energiya resurslari zaxiralari juda katta. Bu, ayniqsa, quyosh energiyasiga tegishli. U qayta tiklanadigan energiya manbalarining umumiy texnik salohiyatining kamida 98 foizini qoplashi mumkin. O'zbekiston Respublikasi ajoyib iqlim va geografik zonada joylashgan. Bu yerda quyosh energiyasidan sanoat miqyosida foydalanish mumkin. O'zbekistonda jami quyosh energiyasi ko'rsatkichlari uglevodorod yoqilg'ilarining yillik ishlab chiqarish hajmidan uch baravar ko'proqdir. Mintaqaviy shamol energiyasi salohiyati nisbatan kichik va geografik jihatdan cheklangan. Eng to'g'ri yondashuv har xil turdagi qayta tiklanadigan energiya manbalarini, quyosh va shamolni birlashtirishdir. Faqat shamoldan foydalanish iqtisodiy jihatdan juda xavfli. Respublikamizda issiqlik energiyasining umumiy zaxirasi juda katta. Bu quyoshning energiya salohiyatidan bir necha baravar yuqori. Texnik salohiyati uchun oddiy va tejamkor texnologiyalar kerak. Shuningdek, iqtisodiy jihatdan foydali qayta tiklanadigan energiya manbalariga maishiy chiqindilarni qayta ishlash kiradi. Bir tonna qattiq chiqindidan taxminan 250 kubometr biologik gaz (metan) olish mumkin. Bu gazdan elektr energiyasi va issiqlik manbai sifatida foydalanish mumkin.
Makroiqtisodiy boshqaruvning oqilona yo'lga qo'yilishi, qulay savdo shartlari va moliya tizimining cheklangan global integratsiyasi mamlakat iqtisodiyotining jahon moliyaviy inqiroziga bardoshini ta'minladi. 2004 yildan boshlab esa YaIM o'sishi yiliga o'rtacha 8 foizni tashkil etdi. Ushbu barqaror makroiqtisodiy ko'rsatkichlar milliy iqtisodiyot tarmoqlarini, xususan, energetika sohasini nafaqat qo'llab-quvvatlash, balki rivojlantirishga ham sarmoya kiritish imkonini berdi. 2030 yilga kelib, qayta tiklanadigan energiya manbalari bo'yicha 55 foizga ko'proq kapital xarajatlarni talab qiladi, ammo tizimni saqlash xarajatlari 50 foizga kam bo'ladi.
Jumladan, “O'zbekenergo” DAK tomonidan amalga oshirilgan O'zbekiston Respublikasida qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish bo'yicha germaniyalik olimlar tomonidan olib borilgan qo'shma loyiha doirasida O'zbekistonning shamol energetikasi salohiyati 520 GVt dan ortiq ekanligi va 17 000 kvadrat kilometr maydonda o'rnatilishi mumkinligi aniqlangan. Ushbu hududlarda yiliga 1,07 mlrd kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniyati mavjud. Bundan tashqari, respublikamizdagi olimlar boshchiligidagi ilmiy izlanishlarda O'zbekistonda shamol energiyasidan foydalanish bo'yicha istiqbolli hududlar aniqlangan. Ushbu hududlarga Qoraqalpog'iston Respublikasi janubidan — Navoiy viloyati va Buxoro viloyatining G'ijduvon va Peshku tumanlarigacha bo'lgan maydonlar kiradi. Buxoro va Navoiy viloyatida elektr energiyasi iste'molchilari tanlangan hududlarga yaqin joylashganini inobatga olsak, aynan ushbu viloyatlarda shamol energetikasidan foydalanish istiqboli oshadi.
Buxoro viloyatida yashil energetikani rivojlantirish uchun Peshku va G'ijduvon tumanlarida har birining qiymati 650 million AQSh dollariga teng bo'lgan shamol elektr stansiyalarini loyihalashtirish va qurish ishlari boshlangan. Mazkur loyihalar Prezidentimizning 2021 yil 23 fevraldagi “Buxoro viloyatining Peshku tumanida quvvati 300 — 500 MVt bo'lgan shamol elektr stansiyasini qurish” investitsiya loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi hamda “Buxoro viloyatining G'ijduvon tumanida quvvati 500 MVt bo'lgan shamol elektr stansiyasini qurish” investitsiya loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarorlariga muvofiq Saudiya Arabistoni Qirolligining “International Company for water and power projects” kompaniyasi ko'magida O'zbekistonda tashkil etilgan “ACWA Power Bash Wind” MChJ sarmoyasi asosida amalga oshirilmoqda. Loyihani amalga oshirish uchun Buxoro viloyati hokimining “Buxoro viloyatida shamol elektr stansiyasi va havo elektr uzatish tarmoqlarining tayanch qurilmalarini qurish uchun yer uchastkalari ajratish to'g'risida”gi qarori qabul qilindi.
Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o'sish sur'atlarini ta'minlash uchun barcha sohalarda “yashil iqtisodiyot” texnologiyalarini faol joriy etish — 2022-2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi vazifalari doirasidagi maqsadlardan biri. Ushbu maqsadga erishish bir vaqtning o'zida “yashil iqtisodiyot” uchun kadrlar tayyorlash zaruratini ham ko'ndalang qo'yadi. Oliy o'quv yurtlarida “yashil iqtisodiyot”ga o'tish uchun eng zarur mutaxassisliklar bo'yicha kadrlar tayyorlash, jumladan, biotexnologlar, muqobil (quyosh va shamol) energetika, shuningdek, suv va yer resurslaridan samarali foydalanish bo'yicha muhandislar, iqlim xavfini baholash, bioiqtisodiyot bo'yicha malakali kadrlar tayyorlashni yo'lga qo'yish muhim hisoblanadi. Shu bilan birga, energiya tejamkor inshootlar va texnologiyalarni, jumladan, sun'iy intellektni loyihalash, foydalanish va ishlab chiqarish bo'yicha kadrlarni zamon va jahon talabi darajasida tayyorlash bugunning ustuvor maqsadidir.
Buxoro muhandislik-texnologiya institutida ham yashil energetikani rivojlantirish maqsadida quyosh panellari o'rnatish bo'yicha Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi tomonidan tasdiqlangan dasturga asosan, 2023 yilda quvvati 315 kVt bo'lgan quyosh panellarini o'rnatish rejalashtirilgan edi. Hozirgi kunda 320 kVt quvvatga ega quyosh panellari institut tom qismining 2020 kvadrat metr maydoniga o'rnatilgan bo'lib, 60 foizga yaqin elektr energiyasini tejash imkoniyatini bermoqda. Shuningdek, “Hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyati tarmoqlariga ulanib, belgilangan tartibda shartnoma tuzilgan hamda o'rnatilgan quyosh panellari Bojxona qo'mitasining “Yashil energiya” platformasiga kiritilgan.
Bundan tashqari, institutda yashil energetikani rivojlantirish maqsadida bir qator ilmiy ishlar olib borilmoqda. Jumladan, energetik samaradorlikni nazorat qilish va boshqarishning axborot-dasturiy ta'minoti va qurilmalari, Buxoro viloyatining iqlimiy sharoitlariga moslashtirilgan samarador shamol energetik qurilmasini yaratish, muqobil energiya manbalaridan foydalanib, kichik quvvatli iste'molchilarning elektr ta'minoti ishonchliligini oshirish, past bosimli suv oqimlariga moslashtirilgan samarador mikro-gidroelektr stansiyasini ishlab chiqish, boshqariluvchi elektr yuritmalar asosida sinxron motorlarning energiya tejamkor ish rejimlari tadqiqoti, donni qayta ishlash korxonalarining energiya samaradorligini oshirish mavzularida ilmiy ishlar va ishlanmalar yaratilgan.
Shu bilan birga, “Elektr ta'minoti tizimiga ruxsatsiz ulanishlarni, uzilishlar va izolyatsiya ko'rsatkichlarini raqamli monitoring qilish qurilmasi”, “Smart Wind-Solar Hybrid Power System”, “Past bosimli suv oqimlariga moslashtirilgan samarador vertikal o'qli mikro-gidroelektr stansiyasini yaratish”, “Suv sathi o'zgaruvchan sug'orish kanallari uchun ikki rotorli mikro-gidroelektr stansiyasini yaratish”, “Smart solar panel cleaning machine” — energiya o'lchash vositalari va boshqarish tizimlarini ishlab chiqish bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borilyapti. Korxona va tashkilotlarda energetik tekshiruvlarni o'tkazish, mahsulot birligiga sarflanayotgan energiya miqdorini me'yorlash, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini loyihalash, o'rnatish va xizmat ko'rsatish, yashil energetika sohasi bo'yicha mutaxassislar malakasini oshirish va qayta tayyorlash borasida ilmiy-amaliy loyihalar ishlab chiqilmoqda.
Sadoqat SIDDIQOVA,
Buxoro muhandislik-texnologiya
instituti rektori.