“Xilvat” xilvat, “anjuman” anjuman emas

Dunyoning bizga yaqin va uzoq makonlarida shunday xalqlar yashaydiki, ulardan ayrimlarining yozma adabiyot yarata boshlaganiga bir asrdan oshgan, ba'zilariga esa endi bir asr bo'lyapti. Bu jihatdan biz baxtli xalqmiz. Chunki eramizning V asrlaridan yaratila boshlagan, “O'rxun-Enasoy yodgorliklari” deb ataladigan toshbitiklardagi til — Yer yuzidagi 40 ta turkiy zabon orasidan bugungi o'zbek va uyg'ur lisonlariga yaqin. Chunki agar ularda “jil”, “jetov”, “jiladi” deb emas, “yil”, “etti”, “yig'ladi” deb, “go'g”, “geldi”, “do'rt” emas, “ko'k”, “keldi”, “to'rt” deb yozilgan bo'lsa, demak, biz haq bo'lib chiqamiz. Barcha turkiy tillarda yaratilgan yozma merosning eng katta qismi aynan ana shu V asrda tamal toshi qo'yilgan tilning davomi yanglig' yuzaga kelgan.

Biz, bugungi o'zbek qalamkashlarining yana bir buyukdan-buyuk baxtimiz bor. Chunki yozishni faqat o'zimizgagina emas, butun dunyo ijod ahliga o'rgatsa o'rgatgudek mahorat sohibi bo'lmish ulug' Alisher Navoiy ona tilimizda so'zning go'zalligini, sehrini ochgan!

Har bir ifodada uyg'unlikning oliy darajasiga intilish — Navoiy ijodining bir muhim fazilati. Mantiqiy bog'liqlik, fikriy uzviylik, ifodaviy vobastalik shoir qit'alarida yaqqol namoyon bo'ladi.

“G'aroyib us-sig'ar” devonining 8-qit'asida (devondan jami 50 qit'a o'rin olgan) bir kosa ovqat uchun birovga qul bo'lgan kishining yuziga qozonning qorasini surtish kerakligi aytiladi. Bu — naqshbandiya tariqatidagi birovga qul ham bo'lmaslik, birovga “qul” deb ham qaramaslik g'oyasining o'zginasi. Buning uchun esa har kim o'z mehnati orqasidan kun ko'rishi kerak. Xuddi shu aqida talqinini “Hayrat ul-ab­ror”ning mashhur o'tinchi chol haqidagi hikoyatida ham ko'ramiz. Chol o'tin terib, o'z mehnati bilan umrguzaronlik qilishni Hotami Toyning tekin, lekin minnatli ovqatidan ustun ko'radi. Hatto saxiylikda tengi yo'q Hotami Toy o'sha o'tinchi cholni o'zidan ko'ra saxiyroq deb biladi. Demak, saxiylik faqat birovga mol-mulk ulashishgina emas, balki birovdan bekorga bir narsa olmaslik ham — oliy saxiylik. Bu — naqshbandiyaning asosiy axloqiy me'yorlaridan biri edi.

9-qit'ada, “kimki Xudo qolib, banda xizmatiga berilsa, ya'ni boy yo mansab egasiga xushomad qilsa, uning yelkasi chiqib, qo'li sinsin, nafasi tutilib, tili kesilsin”, deyiladi. Demak, naqshbandiyaning “o'z kuningni o'zing ko'r”, degan aqidasi, avvalo, zimdan kishining kishiga qul bo'lmasligini targ'ib etish edi. Bu naqshbandiyaning pinhona juda oliy darajadagi ijtimoiy adolat tarafdori bo'lgan tariqatlardan biri ekanini ko'rsatadi.

10-qit'ada Navoiy kishi o'zini kamolga yetkazishi kerakligini targ'ib etadi. Hatto o'zini o'stirmay yashab o'tgan odamni olam uyidan g'amgin bo'lib chiqqan kishiga, pishib yetilmagan chala (“notamom”) narsaga o'xshatadi, jahondan notamom o'tmak esa hammomga kirib, chala yuvingan va nopok chiqqan kishidan hech ham farq qilmaydi:

Kamol et kasbkim, olam uyidin,

Senga farz o'lmag'ay g'amnok chiqmoq.

Jahondin notamom o'tmak biaynih,

Erur hammomdin nopok chiqmoq.

“Kamol et kasb” so'zlari — “kamolga yetishni kasb qil” degani. Biroq uni “kasb o'rganishni kamolga yetkaz” deb ham tushunish mumkin. Har ikkalasida ham insonning bu dunyoda komillikka erishish sari intilishi ko'zda tutilgan. Kasb o'rganish ham — komillik sari tashlangan qadam. Bu ham “dast-ba kor”lik shartlaridan. Buni “Farhod va Shirin” dostonidagi Farhodning kasbu kor va ilm o'rganish borasidagi intilishlari tasviridan ham yaxshi bilamiz.

Naqshbandiyaning kasbu korga alohida e'tibor berganiga ishora shoirning boshqa devonlaridagi qit'alarida ham davom etgan. Masalan, “Badoe' ul-vasat”ning 3-qit'asi maxsusan bir hadisning hazrat Naqshband amalga oshirgan talqini haqida.

Shoirning qit'aga: “Hadis mazmunikim: “Al-kosibu habibulloh”, hazrat Xojayi Naqshband qaddasa sirrahu mundoq bayon qilibdurkim” degan sarlavha qo'yishidan ham ma'lumki, bu asar bir hadisning aynan Naqshband talqiniga sharh. Xo'sh, hadis sharhiga sharh bitishga ne hojat edi?

Tasavvuf, jumladan, naqshbandiya aqidalarini ifodalagan tushunchalarning badiiy adabiyotdagidek timsollar ekanini anglamay, ularni to'g'ridan-to'g'ri tushunsak, yuzaki bir tasavvur paydo bo'ladi. Ana shu xavf bu tariqat yoki, umuman, tasavvufni to'g'ri tushunish va tushuntirishda hali-hanuz raxna solib turibdi. Navoiy buni o'ta nozik fahmlagan ko'rinadi. Bilamizki, naqshbandiya kasbu kor egalari orasida keng tarqalgan, har bir muriddan biror hunar egallash talab etiladigan tariqat edi. Bunda, albatta, hazrati payg'ambarimiz (s. a. v.)ning ana shu: “Kosib — Allohning do's­ti”, degan muborak hadislariga tayanilgan. Lekin, hamma gap shundaki, Bahouddin Naqshband bu hadisni ham tasavvufona sharhlaganlar.

Qit'a shuni she'rxonga bildirib o'tish uchun yozilgan:

Nukta asnosida Habibulloh

Dedi: “Al-kosibu habibulloh”, —

Ma'ni aytur bu so'zga piri komil, —

Ki so'zi erdi Haq sari shomil.

G'araz ermas bu kasbdin dunyo,

Bal erur kasbdin murod fano.

Shu tariqa Navoiy qit'alari boshqa-boshqa devonlardan o'rin olganiga qaramay, mazmun va mantiq jihatidan bir-birini to'ldirib boradi.

Xojagon-naqshbandiya g'oyalarining ko'pi badiiy tarzda ifodalangan, shiorlardagi aksar so'zlar o'z ma'nosida emas, ko'chma ma'noda ishlatilgan, ular bir timsol yanglig' edi. Bu esa Navoiy uchun juda qo'l kelgan. Shoir qit'alarida lirik qahramon ko'nglidagi nozik insoniy kechinmalar bayoni uchun ana shu timsollardan mahorat bilan foydalangan. “Navodir ush-shabob” devonidagi 16-qit'aga: “Xilvatda falak jafosining ozori va anjumanda ulus bedodining izhori” deb sarlavha qo'yilishidan ham ma'lumki, bunda naqshbandiyaning “Xilvat ‒ dar anjuman” shioriga tayanilgan.

Xilvat va anjuman ‒ bir-biriga batamom zid tushunchalar. Xilvat — yolg'izlik. Anjuman — el bilan birga bo'lish, xalqdan xoli bo'lolmaslik. Inson tabiati shunchalar tushunarsiz, injiq, beqarorki, xoli qolganida odamlarni qo'msaydi, odamlar orasida esa yolg'izlikni sog'inadi. Butun umrini bo'ydoqlikda o'tkazgan Navoiy uchun goh xilvatni, goh anjumanni xumor qilib turish ko'p sodir bo'ladigan tabiiy hol ekani ayon. Qit'ada u o'zida ko'p kechadigan ana shu nozik ruhiy holatni qalamga olgan:

Bayt ul-hazang'a kirsam,

                                           ulustin qochib dame,

Atrofdin g'ubori malolat manga yog'ar.

Silkay, deb, ul g'uborni,

                                           chiqtim chu kulbadin,

El javru zulmidin boshima yuz balo yog'ar.

“Bayt ul-hazan” — g'amxona degani. Bunda shoir xilvatxonani — yolg'iz o'tiriladigan uyni ko'zda tutgan. Agar ana shu xilvatni makon tutsa, har tarafdan unga malollik, g'am, aziyat changlari qo'naveradi. Chunki axir odam bolasining bir uyda yakka-yolg'iz o'tirishi osonmi, deysiz?!

Ammo agar u, ana shu malomat changlarini qoqay, deb kulbadan tashqariga chiqsa, ahvoli bundan besh battar bo'ladi: endi uning boshiga el javru zulmidan balolar yog'iladi…

Garchi shoir faqat “xilvat” va “anjuman” timsollari orqali o'z tuyg'usini izhor etayotgan bo'lsa ham, aslida, qit'a zamirida teran va keng hayotiy ma'no yashirin. Bu ma'no esa “Xilvat ‒ dar anjuman” shiori mazmuni chegaralaridan chiqib ketadi. Qit'aning zohiriy mazmunigina hisobga olinganda shunday. Bunda hali “xilvat” va “anjuman” tushunchalari naqshbandiyona shior mazmunidan uzoqlashmay turib anglanadi.

Qit'aning botiniy mazmuni esa kishi xayolini hatto “xilvat” va “anjuman” tushunchalarining o'zidan ham kengroq ma'nolar sari yetaklaydi. Chunki yakkash xilvatda anjumanni, anjumanda xilvatni emas, umuman, issiqda sovuqni, sovuqda issiqni, yozda qishni, qishda yozni sog'inish va hokazolar kabi bir-biriga zid holatlar istagining almashinib turishi — odamzod ko'nglida ko'p kechadigan tabiiy bir ruhiy holat. Keng ma'noda shoir qalbidagi ana shu ichki beqarorlikni — otashinlikni qalamga olgan. Naqshbandiya shiori buning uchun zo'r dastak bo'lgan.

Xojagon-naqshbandiya tariqatidagi Abdulxoliq G'ijduvoniy tayin etgan to'rt shiorning ikkinchisi — “Boz­gasht”. Bu “qaytish” degan ma'noni ifodalaydigan zikr amali. Bahouddin Naqshband tariqatning boshqa shiorlari qatori, buni ham maxsus sharhlab targ'ib etganlar. Navoiy pir so'zlarini turkiyda she'riy til bilan ifodalashga tutinadi. Bunday talqinlar uchun qit'a eng qulay she'riy shakl edi. Binobarin, “Favoyid ul-kibar”ning 42-qit'asi ayni ana shu Naqshband so'zlari tarjimasidan iborat. Buni sarlavhadanoq bilib olamiz: “Masnaviy Xojayi Naqshband quddusa sirruhu kalomi tarjimasidakim, avval bozgasht xotiri xasta va ba'd az on tavajjuhi dili shikasta”.

“Xasta”ning ma'nosi ko'pchilikka tushunarli bo'lsa kerak. U, so'zma-so'z aytganda, “xastalangan”, ya'ni “yaralangan”, mazmunan esa “ezilgan” yoki “kasalmand” tushunchalarini ifodalaydi. “Shikasta dil” — ko'ngli siniq degani. Demak, Bahouddin Naqshband nazdida xotiri xasta kishigina shikastadil pirga yuzlanadi va shifo topadi. Chunki shikastadil pir ‒ xuddi Iso payg'ambar (a.), ya'ni Masih (a.) kabi ilohiy nafasga ega. Lekin kimningki ko'nglida havo­yilik, mag'rurlik, manmanlik tug'yon ursa, uning umr shamiga ziyon yetadi. Demak, g'urur — inson hayoti uchun zararli bir illat. Chunki g'urur Allohgagina yarashadi. Shuning uchun ham so'fiyning bosh maqsadi — o'zidagi ana shu g'ururni yengishdan iborat. Axir inson hamisha o'zining juda ko'p jihatdan bag'oyat ojiz ekanini tan olib yashashi kerak. Aks holda, u erishgan yutug'i yo mavqeiga mavh bo'lib, kibrga berilishi, takabburlik yo'liga kirib ketishi, umrning o'tkinchiligini ham unutib, noma'qulchiliklar qilishi, jamiyatga talay ziyon yetkazishi mumkin.

Mana, o'sha qit'ada kelgan masnaviy:

Xastaning boshig'a chu qo'ydi qadam,

Piri shikastadile Masihodam.

Bozgasht ayladi chu xasta ko'ngul,

Neki istar, topar shikasta ko'ngul.

Ko'nglida chun havo qilur tug'yon,

Umri sham'ig'a yetkurur nuqson.

Demak, Bahouddin Naqshband: “davo topish uchun avval dard bo'lishi kerak”, deydilar. Shunda “bozgasht” (tuzalish) bo'ladi.

Ma'lum bo'ldiki, Navoiy o'zi mansub naqshbandiya ta'limoti g'oyalarini izchil ravishda targ'ib qilgan. Biroq tariqat shiorlaridagi tushunchalar uning she'rlarida chinakam badiiy timsolga, ya'ni obrazga aylantirilgan. Timsolga aylandimi, bilingki, unga tariqatda anglatgan ma'nolaridan ko'ra ham ko'proq va kengroq ma'no yuklanadi.

Buning uchun esa buyuk sohibi qalamning badiiy mahorati kerak bo'ladi.

Sultonmurod OLIM,

filologiya fanlari doktori,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.