Muammo, yechim va istiqboldagi vazifalar

Jamiyatning yangi taraqqiyot bosqichida oliy ta'limga e'tibor kuchaydi. Chunki oliy ta'lim — mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy tizimlari faoliyatining raqobatbardoshligini ta'minlovchi kadrlar, mutaxassislarni tayyorlash va boshqaruv korpusining samarali faoliyati bilan bog'liqdir. Mamlakatimiz taraqqiyotining raqamlashuvi, global muammolar yechimi bilan raqobatga kirishuvi — rivojlangan davlatlarning yetakchi universitetlarida tayyorlanayotgan, jahon andozalariga molik bakalavr va magistrlar bilan bellasha oladigan kadrlarni tayyorlash vazifasini ilgari surmoqda. Shuning uchun ham, oliy ta'limdagi islohotlar — mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy tizimi takomillashuvi, yaqin kelajakdagi taraqqiyot strategiyasi ehtiyojlariga mos ravishda olib borilishi lozim.

Avvalo, shuni ta'kidlash lozimki, shu paytgacha oliy ta'lim haddan tashqari nazariyalashgan va kafedralar faoliyatida amaliy yondashuv yetishmasdi, natijada universitetda nazariy tayyorgarlikdan o'tgan, ammo nazariy bilimlarni amaliyotda qo'llashda qiyinchiliklarga uchrayotgan kadrlar tayyorlandi. Shuning uchun ham universitetni bitirgan bakalavr yoki magistr biror joyga ishga kirgandan so'ng, yangi xodim sifatida egallagan vazifasiga mos kelmaslik holatlari yuz berdi va bunday vaziyat yosh mutaxassislarni ish bilan ta'minlashda muayyan qiyinchiliklarga olib keldi. Bunday holat universitetlarni tamomlagan yoshlarning mutaxassislikka oid bilimlarini amaliyot bilan tizimli bog'lash zaruriyatini vujudga keltirdi. Hech kimga sir emaski, ijtimoiy-iqtisodiy tarmoqlarda tor mutaxassislar yetishmasligi yuzaga keldi. Hozir ham bitiruvchining kasbiy ko'nikmalari va real iqtisodiy sektorda mutaxassisning kasbiy tayyorgarligiga hamda ish beruvchilar tomonidan yosh kadrlar ko'nikmalariga qo'yilayotgan talablari o'rtasida tafovut mavjud.

Alalxusus, universitet ta'limida talabaning fanlarni o'zlashtirishi, pirovard natijada uning bilim saviyasiga qo'yilayotgan talabni kuchaytirish — mutaxassislikka oid bilimlarni amaliyot bilan tizimli bog'lash orqali olib borilishiga e'tibor qaratish lozim. Raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashga mo'ljallangan bunday talabning kuchaytirilishiga oliy o'quv yurtida ta'lim sifatini oshirish orqali erishish mumkin. Bunday sifatli ta'lim jarayoni universitetga ta'lim olish uchun emas, balki faqat diplom olish uchun kelgan yoshlarni ham chetlab o'tmaydi. Chunki Toshkent amaliy fanlar universitetida talabalar bilan ishlashning elektron tizimi mavjud. Universitetda har bir talabaning muayyan fandan o'zlashtirishi, bilim saviya­­si, ya'ni joriy, oraliq va yakuniy o'zlashtirishini monitoring qilib borish tizimi raqamlashtirilgan. Talabaning ilm olish faoliyatini universitet jamoatchiligi, kafedralar professor-o'qituvchilari, dekanat xodimlari, tyutorlar va nihoyat, ota-onalar ham kuzatib borish imkoniyatiga egadir. Universitetda talabaning mutaxassis sifatida shakl­lanish jarayonini ta'minlovchi mexanizm yaratilgan. Toshkent amaliy fanlar universitetida, avvalambor, ma'ruza mashg'ulotlariga nisbatan amaliy mashg'ulotlar miqdori ko'pligiga (40/60) e'tibor qaratilgan, qolaversa, har bir talaba real ijtimoiy-iqtisodiy sektor, muassasa, tashkilotga biriktirilgan. O'qishning ikkinchi bosqichidan boshlab haftaning bir (ikki) kuni talaba o'zi biriktirilgan tashkilotida faoliyat yuritib, kelajakda egallaydigan ixtisosligi bilan bevosita tanishadi, mehnat jamoasi oldida turgan kundalik vazifalarni yechishda ishtirok etadi. Universitetni tamomlagan bakalavr yoki magistr bajarishi lozim bo'lgan, uning vazifasiga kiradigan talablarni o'rgana boshlaydi. Universitet kafedralarining amaliyot bilan hamkorligini mustahkamlash maqsadida, professor-o'qituvchilarimiz bilan bir qatorda real ijtimoiy-iqtisodiy sektorda faoliyat yuritayotgan, ko'p yillik tajribaga ega mutaxassislar ham o'quv mashg'ulotlarni olib boradi. O'quv jarayoni va amaliyot o'rtasidagi bunday hamkorlik bo'lajak mutaxassislarni raqamli iqtisodiyot talablariga mos kadr sifatida tayyorlashda yordam beradi.

Qolaversa, mehnat bozori va oliy ta'lim muassasalari tomonidan tayyorlanayotgan malakali mutaxassislarga bo'lgan ehtiyoj va talab — “ishlab chiqarish va iste'mol” o'rtasida nomutanosiblik bor. Bitiruvchilar o'qishni tugatgandan so'ng ish topish muammosiga duch kelishadi. Muassasa va tashkilotlardagi takomillashuv jarayoni, ba'zi hollarda raqobatning kuchayishi, tashkilotlardagi muayyan sektorlarning qisqarishi jarayoni mutaxassislik bo'yicha ish topishni qiyinlashtiradi. Bunday holatda ko'plab oliy ma'lumotli yoshlar o'z mutaxassisligiga mos bo'lmagan ishga joylashishga yoki qayta tayyorlashdan o'tishga majbur bo'lishadi.

Oliy ta'lim sohasini sezilarli darajada moliyalashtirmaslik, ta'lim sohasidagi xarajatlarni doimiy ravishda optimallashtirish ta'limning asosiy mohiyatining yanada pasayishiga olib keladi. Buning sababi zarur moliyaviy resurslarning yetishmasligi — oliy ta'lim tizimida ishlayotgan yuqori malakali mutaxassislar yetishmasligiga olib keladi. Yuqori malakali professor-o'qituvchilarning ijodiy salohiyatini qadrlash nafaqat oliy ta'lim dasturlarining mazmunini oshirish, kadrlar tayyorlashda raqobat muhitini shakllantirish, balki butun jamiyat rivojlanishi uchun ham ahamiyatlidir. Shuning uchun ham universitet kafedralarida har bir professor-o'qituvchiga iqtidoriga qarab o'quv yuklama berish maqsadga muvofiq. Tahlillar shuni tasdiqlaydiki, kimdir ilmiy ishni eplaydi, yana biri metodist, boshqa o'qituvchi ma'naviy tadbirlar ustasi. Shuningdek, universitetlarning moddiy-texnik jihozlanishiga, auditoriyalarning kompyuter texnikasining so'nggi avlodi bilan ta'minlanishiga alohida e'tibor qaratish lozim, chunki har bir fandan o'tkazilayotgan dars mazmuni talabalar shuuriga yetib borishi, tez rivojlanayotgan zamon talablariga javob berishi kerak.

Moliyalashtirish faqat davlat tomonidan yoki faqat talabalar shartnomalari hisobidan bo'lmasligi lozim. Universitetda talabalar va professor-o'qituvchilarni startap-loyihalar, olib borilayotgan ilmiy ishlar yakuni bo'yicha xo'jalik shartnomalarini bajarishga yo'naltirish va ular sifati ustida ishlash kerak.

Startaplar bitiruv malakaviy ishi, malaka oshirish dissertatsiyalari ko'rinishlarida ham bo'lishi mumkin. Bu ishlar korxonalar buyurtmasi bilan amalga oshirilishi kerak, oliy ta'limdagi ilmiy ishlarga korxonalarni qiziqtira bilishimiz alohida ahamiyat kasb etadi. Buning uchun maqsadli treninglarni tashkil etish yechim kalitlaridan biridir. Talabaning ilmiy loyihasi yoki bitiruv malakaviy ishi universitet bitiruvchilarini keyinchalik ishga joylashtirishga ham xizmat qilishi mumkin. Universitetda o'quv jarayonini takomillashtirish, undagi eskirgan uskunalarni almashtirish va yangilarini joriy etish zarur. Jumladan, ta'limga yangi pedagogik texnologiyalarni muntazam joriy qilish lozim. Bu masala, albatta, malakali professor-o'qituvchilar faoliyatiga bog'liqdir va ular mehnati orqali ta'lim sifatini oshirish eng asosiy vazifalardan hisoblanadi. Binobarin, oliy ta'limdagi o'quv jarayonida bo'lajak mutaxassislarga mo'ljallangan ko'nikma va malakalar ustuvor bo'lishi kerak. Talabaning o'z fikrlarini mustaqil ifodalashi, ma'lumotlarni tahlil va sintez qilish, sabab va oqibatlarni kuzatish va mustaqil ravishda qaror qabul qilish qobiliyatini shakllantirish zarur. Shuningdek, ta'lim sifatini oshirish bevosita ta'lim jarayonini sifatli tashkil etishga ham bog'liqdir. Ta'lim sifatini oshirish bo'yicha quyidagi omillarga e'tibor berilishi, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning muayyan yechimiga olib kelishi mumkin.

Shuning uchun ham Toshkent amaliy fanlar universitetida oliy ta'lim tizimidagi muhim yangilik, Yevropa Kredit Transfer kredit-modul tizimida professor-o'qituvchilar va talabalarning o'quv yuklamasi hajmiga alohida e'tibor berildi. Buning asosiy sababi o'tkazilayotgan o'quv darslari, ma'ruzalar va seminarlarning sifat ko'rsatkichlarini oshirishga qaratilganligidir. O'quv jarayoni shunday tashkil etilishi lozimki, unda professor-o'qituvchi dars sifatini oshirib borishdan manfaatdordir, ya'ni talabalarning dars natijalaridan qoniqish hosil qilinishi ta'minlanishi joiz. Ushbu jarayon pirovard natijada talabalarning fanlardan o'zlashtirishini yaxshilashga olib keladi, ya'ni bunday ijobiy natija talabalar mustaqil ishining yuqori darajada bajarilishi natijasida erishiladi.

Evropa Kredit Transfer tizimining yana bir xususiyati shundaki, talaba har bir o'quv yili uchun to'plab borishi kerak bo'lgan kreditlar miqdori oldindan aniq belgilab qo'­yilgan. Ushbu jarayon natijasida talaba har bir kreditni qo'lga kiritish uchun belgilangan o'qish yuklamasi va mustaqil ishni bajaradi. Universitet talabalarining har semestrdagi o'quv yuklamasi esa o'rtacha 750-900 soatni tashkil etadi. Yuqoridagilarga asoslanib xulosa qilish lozimki, talabaning o'quv yilidagi va joriy semestrdagi o'quv yuklamasi shu hajmda bo'ladi. Shunday ekan, talabalarning bir o'quv yili yoki bir semestr davomidagi o'quv yuklamasi Yevropa Kredit Transfer tizimiga muvofiq faoliyat yuritadigan barcha universitetlarda deyarli bir xil bo'ladi. Bunday umumiylik o'quv dasturlari uchun juda zarur bo'lgan barqarorlikni ta'minlashga xizmat qiladi.

Hozirda aksariyat mahalliy universitetlarda talabalar bir semestr davomida odatda 8-10 tagacha fanni o'qishiga to'g'ri kelmoqda. Ta'kidlash lozimki, o'quv semestri davomida talaba tomonidan 8-10 fanni 4 oy ichida har tomonlama o'rganish murakkab­liklarni keltirib chiqaradi. O'zbekistondagi oliy ta'lim standartlari to'g'risidagi qoidalarda ham universitetlarda haftasiga 36 soatgacha auditoriya mashg'ulotlari belgilangan. Bunday shaklda tashkil qilingan o'quv jarayoni 5 kunlik hajmidagi o'quv haftasida har kuni 7 akademik soatdan o'quv yuklamasini bajarish zarurligini anglatadi. Bunday sharoitda ba'zi talabalar o'quv rejasida belgilangan, dars jadvalida belgilab qo'yilgan fanlarni chuqur o'rganish o'rniga, darslarga ajratilgan vaqtini darsdan darsga, auditoriyadan boshqa auditoriyaga borishga, kechikib qolmaslikka samarasiz sarflaydi. Dars davomida, ushbu fanning zarurligi, uning mutaxassis sifatida shakllanishidagi o'rnini chuqur ang­lay olmaydi. Shu munosabat bilan qayd etish lozimki, hafta davomidagi asosiy vaqtni o'quv auditoriyasida o'tkazgan talaba darsdan tashqaridagi vaqtini mustaqil ta'limga, bajarilishi lozim bo'lgan mustaqil ishga ajratishi qiyin bo'ladi.

Toshkent amaliy fanlar universiteti kengashining 2022 yil 13 oktyabrdagi 1-sonli qarori bilan universitet o'quv jarayoniga kredit-modul tizimi joriy qilingan. O'quv ishiga sarflanayotgan har 30 soatga bir kredit berilishi belgilangan. Shuningdek, qarorda akademik baholash tartibi va mezonlari tasdiqlangan. Kunduzgi ta'lim uchun har semestrda uch xil nazorat turi kiritilgan, jumladan, joriy nazorat uchun 40 ball, oraliq va yakuniy nazoratning har biri uchun 30 ball beriladi. Universitet kengashi qarorida qayd etilganki, fanlardan qarzdor talabalarga ikki martagacha bepul qayta topshirishga imkoniyat beriladi. Keyingi qarzdorlik to'lov asosida qayta topshiriladi. Ta'kidlash lozimki, joriy, oraliq va yakuniy nazorat olish uchun savollar, topshiriqlar va test savollari o'qish bosh­langan vaqtida talabalarga e'lon qilinishi maqsadga muvofiq. Masalan, talaba fanning birinchi darsida yanvar oyida o'tkaziladigan yakuniy nazoratning topshiriqlari, savollarini olishi shart. Shuningdek, ushbu fandan barcha o'quv materiallari, ma'ruza matni, seminar savollari, testlar platformaga joylashtiriladi. Joriy, oraliq, yakuniy nazoratni qabul qilish jarayonidagi topshiriqlar ma'ruza, seminar, laboratoriya va mustaqil ta'lim uchun berilgan topshiriqlardan tuziladi. O'quv rejada soatlar 40/60 nisbatda berilgan. O'qituvchi fan bo'yicha 40 foiz materialni ma'ruzada, seminarda va laboratoriyada beradi. Qolgan 60 foiz o'quv materiali uchun talabalarga individual bajarishga mo'ljallangan topshiriqlar fan o'qituvchilari tomonidan berilishi lozim.

Talaba universitetning birinchi kursidayoq soha bo'yicha umumiy bilimga ega bo'lgandan keyin, ayrim yo'nalish va fanlar bo'yicha chuqurroq bilim shakllanadi va kelajakda shu yo'nalishda ishlashga ishtiyoq paydo bo'ladi. Ushbu jarayonda akademik guruh tyutorining o'z vazifasiga jiddiy yondashuvi, talabalar orasida o'tkaziladigan tarbiyaviy ishni muntazam suratda bo'lajak mutaxassislik bilan bog'lab o'tkazishi katta rol o'ynaydi. Birinchi kursga kirganda universitet ostonasidan bosh­lab talabaning faoliyati uchun tyutorning suhbati, mustaqil ishlashga undovchi fikr­lari muayyan jihatdan yangilik bo'ladi. Tyutor talabaga u tanlagan ixtisoslikning mazmuni, mohiyati, iqtisodiy tizimlardagi o'rni haqida ma'lumot beradi. Bu ma'lumotlar birinchi kurs talabasi uchun kasbiy fanlarni o'zlashtirishning ahamiyati bo'lajak mutaxassis shakllanishidagi asosiy omil ekanligini anglashga yordam beradi. Talabaning universitetdagi dastlabki kunlardanoq bo'lajak ixtisoslikning xususiyatlarini tushunib olishiga ixtisoslik va mutaxassislik kafedrasi haqida kafedra vakili tomonidan ma'lumot berilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham mutaxassislik kafedra mudirlari o'qituvchilar orasida o'quv yuklamasini taqsimlash jarayonida birinchi kurs talabalari bilan ishlash vazifasini tajribali professor-o'qituvchilarga topshirishi maqsadga muvofiq. Albatta, birinchi kurs talabalarini universitet bilan tanishtirish jarayonida universitet axborot-resurs markazining bo'lajak mutaxassis shakllanishidagi o'rniga e'tibor beriladi. Shuningdek, talabaga fanlarni o'rganish jarayonida zarur bo'lgan mus­taqil ish rejasini bajarish va ushbu jarayonda axborot-resurs imkoniyatlarining o'rni tushuntiriladi.

Tyutor va mutaxassislik kafedrasi professor-o'qituvchilari tomonidan talabalarga kitoblardan, darslik va o'quv qo'llanmalaridan samarali foydalanish metodikasi haqida axborot beriladi. Tyutor tomonidan axborot olishda muhim rol o'ynaydigan darsliklar, o'quv qo'llanmalar, maxsus adabiyotlar va monografiyalar haqida kengaytirilgan axborot berish maqsadga muvofiq. Shu munosabat bilan qayd etish lozimki, taraqqiyotning yangi bosqichida yoshlarda kitobxonlik madaniyatini shakllantirishga muhim o'rin berilmoqda. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning taklifiga binoan mamlakatimizda yoshlar orasida kitobxonlik madaniyatini oshirishga qaratilgan O'zbekiston Respub­likasi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori qabul qilindi.

Taraqqiyotning yangi bosqichi davrida barkamol, mustaqil fikrlaydigan, o'zining hayotiy pozitsiyasi va qat'iy e'tiqodiga ega, jamiyat hayotida munosib o'rin egallash, jamiyatni isloh qilish, yangilash jarayonlarida hal qiluvchi kuch va tayanch bo'lishga qodir yoshlarni shakllantirish, ularning axloqiy, ma'naviy, ekologik, siyosiy madaniyati, huquqiy savodxonligi va huquqiy ongini yuksaltirish ham muhim ahamiyatga egadir.

Talaba-yoshlarni ma'naviy-axloqiy jihatdan va vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, ularda tarixiy xotira, milliy g'urur va o'zlikni anglash, ro'y berayotgan voqealarga daxldorlik, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat tuyg'ularini shakllantirish universitet ta'limining asosiy vazifalaridan hisoblanadi.

Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, shuni ta'kidlash kerakki, sezilarli yutuq bo'lishiga qaramay, zamonaviy oliy ta'lim tizimi hali ham yaxshilanishi uchun innovatsion fikrlar, g'oyalar singdirilgan, takomillashgan islohotlarga muhtoj. Oliy ta'lim sifati va malakali mutaxassislar tayyorlash hozircha talab darajasidan ancha past. Buni yuqori darajaga olib chiqish uchun universitetda qulay ta'lim muhiti yaratish ishlarini takomillashtirib borish zarur. Eng muhimi, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash uchun o'z sohasini yaxshi biladigan professor-o'qituvchilar, menejerlarni kadrlar tayyorlash jarayoniga jalb qilish zarur. Ta'lim mahoratli professor-o'qituvchilar vositasida, ilm esa iqtidorli olimlar orqali rivojlantiriladi.

Abdusalom UMAROV,

Toshkent amaliy fanlar

universiteti rektori,

texnika fanlari doktori,

professor.