Noparmon qanday rang?

yoki Oltinsoy tumani shevasiga oid dialektal so'zlar
O'zbek tili boshqa turkiy tillardan ko'p shevaliligi bilan farqlanadi. O'tgan tarixiy davr ichida o'zbek shevalari to'xtovsiz taraqqiy etdi. Professor V.V.Reshetov o'zbek tili dialektal kartasining rang-barangligini uning etnogenezisidan qidirish lozimligini uqtiradi. Tariximizga oid adabiyotlar qadimda turkiy urug' va qabilalar miqdori ancha ko'p bo'lganligi to'g'risida xabar beradi. Ular ichida o'zbek tili va uning shevalari shakllanishida qarluq, chigil, uyg'ur, qipchoq, o'g'uz urug'lari, qang'li, qatag'on urug' va qabilalari birlashmalarining tarixiy taraqqiyoti katta rol o'ynagan (S.Ashirboyev. O'zbek dialektologiyasi. 2011, 13-bet).
Ma'lumki, Surxondaryo viloyati hududida yashovchi aholi qipchoq lahjasi vakillariga kiradi. Oltinsoy — Surxondaryo viloyatidagi tuman. 1981 yil 23 noyabrda Sho'rchi va Denov tumani qismlaridan tarkib topgan. Viloyatning Denov, Boysun, Sho'rchi, Qumqo'rg'on tumanlari bilan chegaradosh. Maydoni 0,56 ming km². Aholisi 150,6 ming kishi. Tumanda 9 qishloq fuqarolar yig'ini (Vaxshivor, Dug'oba, Mirshodi, Oltinsoy, Oqarbuloq, Oqoltin, Xo'jasoat, Chep, Qarluq) bor. Tuman markazi — Qarluq qishlog'i. Aholisi, asosan, o'zbeklar; tojik, rus, tatar va boshqa millat vakillari ham yashaydi.
S.Rahimov, X.Doniyorov kabi olimlar qipchoq lahjasi, ayniqsa, Surxondaryo shevalari ustida samarali ishlar olib borishgan.
Biz o'rganayotgan Oltinsoy tumani Surxondaryo o'zbek shevalari tarkibiga kiradigan alohida bir shevadir. Mazkur shevadagi dialektal so'zlar eshitilishi va ma'nolari bilan kishining e'tiborini o'ziga tortadi. Masalan:
(Belqärs) Belqars — belbog'. “To'yda hammaga belqars bog'landi”.
(Toppä) To'ppa — shilpildoq. “Ayam bugun to'ppa qilibdi”.
(Xïjälätï) Xiyalati — xayolparast. “Hamma narsa esingdan chiqib ketyapti, xiyalatimasmisan?”
(Čerdäk) Cherdak — tom. “Cherdakka chiqib, narsalaringni olib tush”.
(Āxmāj) Oxmoy — paxta yog'i. “Oshni bugun oxmoyda qil, maylimi, qizim?”
(Keskänāš) Keskanosh — xamir kesilib suvga solib qaynatilib, qatiq yoki suzma solib pishiriladi, qaylasi ham bo'ladi. Boshqa shevalarda ugra osh ma'nosida ishlatiladi. Bizda iftorlikda keskanosh [kϵskänāš] doimiy pishiriladigan birinchi ovqat hisoblanadi.
(Dästïq) Dastiq — yostiq. “Buvim boshi dastiqqa tegar-tegmas qotib uxlab qoladi-da”. “Ko'z o'ngida 20 yildan beri bir dastiqqa bosh qo'ygan eri Sohibjon yerda g'ujanak bo'lib yotardi”.
(Āptāvä) optova — suv solinadigan idish, oftoba. “Komil optovani olib tahorat olgani chiqib ketdi”.
(Häzärïspänd) Hazarispand — (hazor — ming, ispand — dardga davo) so'zidan kelib chiqqan bo'lib, adabiy tildagi shakli — ispand, isiriq. Dorivor o'simlik, quritib tutatiladi. Shamollash, burun bitishi va har xil mikroblarni o'ldirish uchun foydalaniladi. “Onam bir hafta oldin bozordan ikki bog' hazarispand olib keldi”.
(Kïstä) Kista — cho'ntak. “Kistamga pul solgandim, hozir qarasam, yo'q ekan”.
(Čukrï) Chukri — tog'da o'sadigan, sho'r ta'mli o'simlik. Bahorda ayni yetilgan, pishgan vaqti bo'ladi. “Dadam erta bahordan tog'dan chukri olib keldi”.
(Šäbïrï) Shabiri — ovozi, tovushi. “Shabiringni chiqarmay, jim o'tir”.
(Dāvušï) Dovushi — ovozi, tovushi, sasi. “Narigi xonadan singlingning dovushi kelyapti, borib qara-chi”.
(Teräska) Teraska — dahliz. “Yangam teraskani yig'ishtirib, gilamlarini qoqib qo'ygan ekan”.
(Šïpïrtki) Shipirtki — supurgi. “Shipirtkini chetga olib qo'y, hech kim qoqilib ketmasin”.
(Koläbi) Ko'labi — beshbarmoq. Ovqat turi. Xamirdan tayyorlanadi. Yana bir nomi — to'ppa. “Qizim, bugun kechki ovqatga ko'labi qilgin, dadang yaxshi ko'radi”.
(Čečä) Checha — yanga. Katta akaning xotiniga nisbatan qo'llaniladi. To'ng'ich o'g'ildan boshqa aka-ukalarning xotinlariga yanga so'zi bilan murojaat qilinadi. “Chechamlarnikiga boramiz deb bir tovoq somsa qildik”.
(Hejlä) Heyla — ana (ko'rsatish olmoshi). “Shuni ko'rmadingmi, heyla, turibdi-ku, yaxshilab qara”.
(Äläγdä bölmāq) Alag'da bo'lmoq — xavotir olmoq. “Matlubaning to'rt ko'zi eshikda, rosa alag'da edi, turmush o'rtog'i Sobirjon kech qolayotgandi. Shu payt qaynonasi kelib: “Bolam, alag'da bo'lmang, hozir kelib qoladi”, deb ko'ngliga oz bo'lsa-da taskin berdi”.
(Šāxä) Shoxa — xaskash. Xas-xashak, somonlarni traktorga ortishda yoki tushirishda ishlatiladi. “Somonlarni shoxa bilan ortib beraver”.
(Sätïl) Satil — 1. Chelak. 2. Boshqa sheva vakillari tomonidan non taxlab, solib qo'yiladigan idish ma'nosida qo'llaniladi. “Dilrabo, hovliga satillab suv quy, havoyam rosa isib ketdi, odamning nafasi siqyapti”.
(Nāpärmän) Noparman — binafsha rang. “Menga sening noparman rangli ko'ylaging rosa yoqadi, shuni kiysang yaxshi bo'lardi”.
(Qārāvut) Qorovut — to'q, to'qroq. Barcha ranglarning to'q shaklini ifodalash uchun ranglarning nomi oldidan ishlatiladi. Masalan: qorovut ko'k. qorovut yashil shu kabi. “Jamila har doim qorovut yashil kiyim kiyib yuradi, shu rang unga juda yarashadiyam”.
(Enä) Yena — ona. “Xolam yenam bilan to'rt yoshga farq qilsa ham, lekin yenamdan katta ko'rinadi, balki, ko'p dardi bo'lganidan yuzlari kirtayib, ajin tushgandir”.
(Zārdālï) Zardoli — 1. O'rik. 2. Boshqa shevalarda g'o'ra ma'nosida ham qo'llaniladi. 3. Dovcha [dāvčä] shakli ham uchraydi. “Esiz, bu yil ham zardolilarni sovuq urib ketdi. Ikki yildan beri zardoli endi gullaganda qor yog'ib, sovuq urib ketadi”.
(Qārālï) Qoroli — 1. Olxo'ri. 2. Girdoli so'zi ham ushbu so'zga sinonim sifatida ishlatiladi. “Ey bolalar, kelinglar, mana bu qorolilarni terib tashlanglar, murabbo qilamiz!”
(Gïrdï) Girdi — chekkasi. Yon tomoni yoki yonida kabi ma'nolarda ham qo'llaniladi. “Girdi-kapalak” so'zi ham yonida ma'nosidan kelib chiqqan. “Ovqatni ham, nonni ham avval girdidan yeb boshlaydi, qizim”.
(Pïdïnä) Pidina — yalpiz. “Kecha ko'p pidina terib kelgandim, muzlatkichga solish esimdan chiqibdi, so'lib qolibdi”.
(Pïstāqï) Pistoqi — yashil rang. “Opamning pistoqi bir ro'moli bor edi, menga juda yoqardi”.
(Čälāp) Chalop — ayron. Qatiqni suvga suyuq qilib ko'p tuz aralashtirib ichiladigan suyuqlik. “Dadam har yili yozda chalop tayyorlab, muzlatkichga solib qo'yishimizni aytadi”.
Bu dialektal so'zlarni, ya'ni bir qishloq shevasi leksikasidagi izoleksemalarni leksik-semantik jihatdan quyidagi ma'noviy guruhlarga bo'lish mumkin:
- Narsalarni ifodalovchi dialektal so'zlar: (belqärs) belqars — belbog', (dästïq) dastiq — yostiq, (āptāvä) optova — suv solinadigan idish, oftoba, (häzärïspänd) hazarispand — (hazor — ming, ispand — dardga davo) so'zidan kelib chiqqan bo'lib, adabiy tildagi shakli — ispand, isiriq, (kïstä) kista — cho'ntak, (teräska) teraska — dahliz, (šïpïrtki) shipirtki — supurgi, (šāxä) shoxa — xaskash, (sätïl) satil — chelak, (āxmāj) oxmoy — paxta yog'i.
- Qarindosh-urug' nomlarini ifodalovchi dialektal so'zlar: (čečä) checha — yanga. Katta akaning xotiniga nisbatan qo'llaniladi, (enä) yena — ona.
- Ovqat nomlarini ifodalovchi dialektal so'zlar: (toppä) to'ppa — shilpildoq, (keskänāš) keskanosh — xamir kesilib suvga solib qaynatilib, qatiq yoki suzma solib pishiriladi, qaylasi ham bo'ladi, (koläbi) ko'labi — beshbarmoq, (čälāp) chalop — ayron.
- Ranglarni ifodalovchi dialektal so'zlar: (nāpärmän) noparman — binafsha rang, (qārāvut) qorovut — to'q, to'qroq, (pïstāqï) pistoqi — yashil rang.
- Harakatni bildiruvchi dialektal so'zlar: (äläγdä bölmāq) alag'da bo'lmoq — xavotir olmoq.
- Poliz ekinlarini ifodalovchi dialektal so'zlar: (pïdïnä) pidina — yalpiz, (čukrï) chukri — rovoch.
- Mevalarni ifodalovchi dialektal so'zlar: (zārdālï) zardoli — 1. O'rik. 2. Boshqa shevalarda g'o'ra ma'nosida ham qo'llaniladi. 3. Dovcha (dāvčä) shakli ham uchraydi, (qārālï) qoroli — 1. Olxo'ri. 2. Girdoli so'zi ham ushbu so'zga sinonim sifatida ishlatiladi.
- Joy nomlarini ifodalovchi dialektal so'zlar: (teräska) teraska — dahliz, (gïrdï) girdi — chekkasi. Yon tomoni yoki yonida kabi ma'nolarda ham qo'llaniladi, (čerdäk) cherdak — tom.
Ma'lumki, o'zbek adabiy tili shevalar hisobiga ham boyib boradi. Oltinsoy shevasiga oid yuqoridagi so'zlar ham ona tilimiz lug'atini yanada boyitishga xizmat qiladi degan umiddamiz.
Gulira'no NAZAROVA,
O'zJDTU xalqaro jurnalistika
fakulteti 1-bosqich talabasi.