Vohaning nufuzli mayog'i

(“Chag‘oniyon” gazetasi va Denov bosmaxonasi tarixidan)

Tarixni ob'yektiv tarzda o'rganish, xolisona tahlil va talqin etishda o'sha davr ommaviy axborot vositalari materiallari muhim manba hisoblanadi. Chunki ular o'z davrining voqeligini bevosita yoritgan va ushbu jarayonlarda ishtirok etgan yoki ko'rgan va eshitgan mualliflar tomonidan bayon qilingan. Bu jihat esa ommaviy axborot vositalari tarixini va uning manbaviy ahamiyatini o'rganish naqadar dolzarb ekanligini anglatadi.

O'tmishga nazar tashlaydigan bo'lsak, Surxondaryo viloyatida gazetachilik o'ziga xos tarixiy yo'lni bosib o'tgan. XX asrning 30-yillarida sovet hokimiyati Surxondaryo okrugida ham o'z mafkurasini targ'ib qilish maqsadida mahalliy matbuotni yo'lga qo'yishga alohida e'tibor qaratadi. Tabiiyki, bu jarayon voha ijtimoiy hayotida tarixiy ahamiyatga ega muhim voqelik edi.

1932 yilning mart oyidan Jarqo'rg'on tumanida “Chegara zarbdori”, aprel oyidan Pattakesar (1933 yil 8 yanvardan buyon Termiz) tumanida “Qizil chegara”, Denov tumanida “Qizil Denov”, Sariosiyo tumanida “Sariosiyo haqiqati”, may oyidan Boysun tumanida “Qizil mehnatchi”, Sherobod tumanida “Kolxoz ovozi” singari dastlabki gazetalar chop etila boshlandi.

Denovda 1932 yil 2 apreldan lotin alifbosida kichik bir varaq hajmda nashr etila boshlangan “Qizil Denov” gazetasi muharrirligini avgust oyigacha tuman partiya qo'mitasining mas'ul xodimlari bajarishgan. 1932 yil 12 avgustdan Halimjon Boqiyev gazeta muharriri etib tayinlanadi.

“Bir varaq, ya'ni ikki sahifalik gazetada faqat ikki kishi ishlardik. Sharoit yo'q, hatto oddiy yozuv mashinkasi bo'lmaganligidan materiallarni qo'lyozma tariqasida bosmaxonaga topshirardik. Gazeta chiqarish qiyin edi, yaqin va uzoq qishloqlarga borib, maqola tayyorlab kelardik”, deb hikoya qilgandi gazetada mas'ul kotib, muharrir bo'lib ishlagan Mamarajab Haydarov (Alloh rahmatiga olgan bo'lsin).

Denovda gazeta tashkil etilishi barobarida bosmaxona ham ishga tushgan. Tomiga qamish to'shalib, loysuvoq qilingan paxsali ikki xonadan iborat binoning bir xonasida gazeta tahririyati, ikkinchisida esa bosmaxona joylashgan bo'lgan. “Bosmaxonada gazeta sahifalaridagi barcha harflar bittalab qo'lda terilgan. Tayyor bo'lgan sahifalar bo'yi 6, eni 3 metr bo'lgan bosish uskunasining katta g'ildiragini qo'lda to'rt marotaba aylantirish orqali chop etilgan. Qog'oz kesish ham qo'lda bajarilib, buning uchun charxga o'xshagan qo'lbola moslamadan foydalanilgan. Elektr yo'qligidan barcha ishlar chiroqlar yorug'ida bajarilgan”, — deb yozgandi 1965-2012 yillarda “Chag'oniyon” gazetasida turli vazifalarda ishlagan iste'dodli jurnalist Abduqahhor Hodiyev (Alloh rahmatiga olgan bo'lsin) 2002 yilda nashr etilgan “Saodatli karvon” nomli to'plamda.

“Qizil Denov” gazetasi muharriri Halimjon Boqiyev 1937 yilgacha, Qashqadaryodan tajribali matbaachi Tursun Komilov kelgunga qadar bosmaxona direktori vazifasini ham bajarib kelgan. Viloyatda birinchi bo'lib tashkil etilgan ushbu bosmaxonada “Qizil Denov”dan tashqari Sariosiyo tumanining “Sariosiyo haqiqati”, Boysun tumanining “Qizil mehnatchi” gazetalari ham chop etilgan. Bosmaxonaning ham bor-yo'g'i ikki nafar ishchisi bo'lib, lotin alifbosidagi harflarni bittalab qo'lda terib bo'lishgach, ulardan biri tayyor sahifani chop etish uchun uskunaga qog'oz tashlab tursa, ikkinchisi bosish uskunasining katta g'ildiragini aylantirib turgan.

“Chag'oniyon” gazetasida bo'lim muharriri bo'lib ishlagan iqtidorli jurnalist Savriddin Istamov (Alloh rahmatiga olgan bo'lsin) Denov bosmaxonasining ilk ishchilaridan biri, qirq yildan ziyod ushbu korxonada mehnat qilgan Missi Xoliqnazarov bilan 1982 yilda bo'lgan suhbatini eslab, “Saodatli karvon” nomli to'plamda shunday yozgan edi:

— 1933 yil men bosmaxonada ishlay boshlaganimda 16 yoshda edim, — deb hikoya qilgan edi Missi aka. — 3-4 yil ishimiz rivoj topmadi. “Qizil Denov”dan tashqari Sariosiyo va Boysun tumanlari gazetalari ham shu yerda chop etilardi. Gazeta sahifalaridagi hamma harflar qo'l bilan terilardi. “Aysberg” nomli qo'lbosma chop etish dastgohini yurgizish katta kuchni talab qilardi. Uning g'ildiragini aylantirish uchun navbatma-navbat ishlardik. 1937 yili bosmaxona ishini rivojlantirish uchun Qarshi shahridan Tursun Komilov degan kishi keldi. U kishi direktor bo'lgan yillari ishimiz ancha rivoj topdi. Direktorning turmush o'rtog'i Xadicha Abdulina ham bilimdon poligrafchilardan biri edi. Yaxshi eslayman, 1965 yili bosmaxonaga “N-4” rusumli harf teradigan linotip mashinasi olinganda korxonamizda bayram bo'lib ketgandi…

“Qizil Denov” gazetasi 1934-1935 yillarda “Zarbchi kolxoz” va “Kolxoz uchquni”, 1935-1962 yillarda yana “Qizil Denov”, 1962-1991 yillarda “G'alaba uchun” nomlari bilan nashr etilgan. 1992 yilning 1 yanvaridan “Chag'oniyon” nomi bilan atalib kelinmoqda. Qariyb 93 yilni ortda qoldirgan gazeta ne-ne mashaqqatli va sinovli davrlarni, albatta, jonkuyar, fidoyi, ma'rifatli kishilar hamda muharrirlarni ko'rdi.

Halimjon Boqiyevdan so'ng turli yillarda Qobiljon Xolmatov, Tursun Komilov, Sattor Yodgorov, Amina Nasibulina, Izzatullo Roziqov, Anvar Ostonaqulov, Mamarajab Haydarov, Ahadullo Po'latov, Qirg'izboy Kamolov, Qurbon Norqulov gazetaga muharrir va ayni bir paytda bosmaxonaga rahbarlik qilishgan bo'lsa, 1978-1990 yillarda Abdinazar Xidirov, 1990-2013 yillarda Zoyir Mamajonov, 2013-2023 yillarda Sirojiddin Mamajonov bosh muharrir bo'lishdi. 2023 yildan buyon O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi a'zosi Feruza To'rayeva gazeta bosh muharriri lavozimida faoliyat yuritmoqda.

“Chag'oniyon” 2001 yilgacha haftada 2 marta 4 sahifada 12 ming nusxagacha, 2001 yilda haftada 1 marta 8 sahifada 8 500 nusxa, 2002-2010 yillarda 16 va 24 sahifada 16 300 nusxagacha, 2011-2018 yillarda 12 sahifada 8 500 nusxada chop etilgan. Gazeta turli yillarda A-2, A-3, A-4 formatlarda tuman, viloyat, Qarshi bosmaxonalarida, Toshkentdagi “Sharq” nashriyot-matbaa korxonasida nashr etilgan.

Albatta, odamning umri uning yoshi bilan o'lchanmagani singari ommaviy axborot vositalarining, chunonchi, gazetalarning salohiyati — quvvati uning adadi bilan belgilanmaydi. “Chag'oniyon” gazetasi mazmun-mundarijasi boy, o'qishli, xalq ruhiga yaqin va unga nafi tegadigan bo'lgani uchun ham eng ommabop gazetalar qatoridan joy oldi, tiraji yildan-yilga ko'paydi, dovrug'i viloyatdan oshib, butun mamlakat bo'ylab yoyildi. Bunda esa unga 1990-2013 yillarda bosh muharrirlik qilgan, o'zbek jurnalistikasida o'ziga xos ijod maktabini yaratgan zabardast jurnalist va adib Zoyir Mamajonovning xizmatlari beqiyos.

Gazetada turli yillarda Toshqo'zi Mullayev, Haydar Zokirov, Ahmad To'rayev, Shomil Shokirov, Tojiddin Razzoqov, Abduqahhor Hodiyev, Karomat Ahmedova, Shoymardon Rasulov, Savriddin Istamov, Sharifa Aliyeva, Shahodat Sharopova, Ismatulla Halimov, Iskandar Xalilov, Zarifjon Xidirov, Egam Do'st, Normurod Temirov, Saodat Norqulova, Baxtiyor Ollomurodov, Sharofiddin Shamsiddinov, Abdumalik Haydarov, Eshmamat To'rayev, Shodmonqul Salomov, Shuhrat Azizov va nomlari sanab o'tilmagan yana ko'plab fidoyi jurnalist-ijodkorlar mehnat qilgan.

Mengziyo Safarov, Abbos Malik, Xurram Maqsadqulov, Tog'ay Murod, Nizomjon Parda, Meliqul Xanjar, Chorshanbi Dehnaviy, Gulandom Tog'ayeva, Ochil Aslonov, Xurram Rayimov, Xolbibi Ergasheva, Nasrullo Xolmurodov kabi taniqli yozuvchi va shoirlar, Boysundan Sobir Yodikov, Termizdan Mahmud Abulfayz, Oltinsoydan Alimardon Bo'ronov, “Xalq so'zi”ning viloyatdagi muxbiri Olimjon Usanov, “Axborot” dasturidan Jo'raqul Tursunov, “O'zA”da faoliyat ko'rsatgan Chori To'xtayev, Iskandar Xo'jayev kabi qalami o'tkir ijodkorlar gazeta bilan hamkorlik qilishgan. O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi, O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi Toshtemir Turdiyev hozirda ham “Chag'oniyon”chilarning ardoqli ustozi.

1958 yilda Denov, Sho'rchi va Uzun tumanlari bosmaxonalari birlashdi. “Bosmaxonalarni birlashtirish uchun Sho'rchi va Uzun bosmaxonalarining harflarini Denovga men olib kelganman. Shundan so'ng bosmaxona bilan tahririyatga bitta rahbar tayinlandi. Muharrir Izatullo Roziqov rahbar bo'ldilar. O'shanda qo'lda harf terish sexiga hech kim topilmagani uchun men boshliq bo'ldim. 1964 yildan linotip sexi ishga tushdi, linotip metalini eritish bilan birga ombor mudirligini ham boshqardim. Keyinchalik tahririyat bilan bosmaxona yana ikkiga bo'lindi. Bosmaxonaga Sharof Temirov direktorlik qila boshladi. Izzatullo aka esa muharrir. Bosmaxona ishchilaridan Missi Xoliqnazarov, Xadicha Abdulina, Fanziya Zabirova, Munavvara Yunusova, Galina Cherneskaya, Galiya Fozilahmedovalar bilan birgalikda ishlaganmiz”, deb eslaydi Denov bosmaxonasida 1954-1958 yillarda direktor, undan keyin to 1968 yilgacha turli vazifalarda ishlagan Nazifa Galiyeva “Chag'oniyon” gazetasining 2002 yil 20 dekabr sonida.

1959 yilda bosmaxona va tahririyat uchun nisbatan qulaylikka ega bo'lgan yangi bino qurildi. Vaqt o'tishi bilan og'ir qo'l mehnati biroz kamayib, uning o'rnini o'sha zamonning yangi texnikalari egallay boshladi. 1965 yilda bosmaxonaga “N-4” rusumli harf teradigan linotip mashinasi o'rnatilib, gazetalarni bosmaga tayyorlash jarayoniga sarflanadigan vaqt ancha qisqargan bo'lsa-da, bu ishga o'ta mas'uliyat bilan yondashish talab etilgan. Chunki maqolalar matnini terish uchun mashinada avval qo'rg'oshin eritilgan, suvdek suyulib qolgan qo'rg'oshin kichkina harflar qolipchalariga quyilib, matritsa yasalgan. Gazetaning bir qator yozuvi — bitta matritsa bo'lgan. Eng yomoni — shu bir qatorda birorta imloviy xato o'tib ketsa yoki qolipga qo'yilgan metall, ya'ni butun gazeta sahifasi to'kilib ketsa, hamma ish boshqatdan qilinardi.

1976 yilda Respublika davlat matbuot qo'mitasi tashabbusi bilan bosmaxona va tahririyat uchun keng va muhtasham, ancha qulayliklarga ega bo'lgan yangi bino qurib berildi. Yosh va g'ayratli mutaxassis Muhammadi Jo'rayev direktor etib tayinlandi. Yangi binoga linotip, chop etish, qog'oz qirqish kabi o'sha davrning eng yangi texnikalari keltirib o'rnatildi.

1982-1983 yillarda viloyat matbuot boshqarmasi qo'llab-quvvatlovi bilan bosmaxonaga Leningraddan 5 ta linotip, 3 ta ofset mashinasi va boshqa texnikalar olib kelib o'rnatilgach, Qashqadaryo va Surxondaryo bosmaxonalari ichida birinchi bo'lib Denovda barcha matbaa mahsulotlari ofset usulida chop etila boshlandi, ish sifati va unumdorligi keskin oshdi. 1992 yilda korxonada muhr va tamg'a sexi ishga tushirildi. 1997 yilda kompyuter markazi tashkil etilib, gazetalar zamonaviy kompyuterlarda terildi. Termizdagi viloyat bosmaxonasida yuqori bosma usulda chop etilayotgan o'nga yaqin gazetalar Denovda ofset usulida chiqariladigan bo'ldi.

2002 yildan bosmaxonalarni xususiylashtirish jarayoni boshlandi, Denov bosmaxonasi ham mas'uliyati cheklangan jamiyatga aylantirildi. 2014 yilga kelib mavjud uskunalar ma'naviy eskirgani, bosmaxonani texnik jihatdan yangilash hayotiy zaruratga aylangani sababli unga Germaniya texnologiyasi asosida ishlab chiqarilgan, qiymati 273 ming AQSh dollari bo'lgan, 4 xil rangli, soatiga 16 ming bosma taboq gazetani chop etish quvvatiga ega “Rotostar” matbaa uskunalari jamlamasi keltirib o'rnatildi. Shu tariqa viloyatdagi aksariyat gazetalar Denov tuman bosmaxonasida rangli va sifatli chop etiladigan bo'ldi. Bu esa aksariyat gazeta muharrirlarining gazeta chop ettirish uchun Toshkent, Samarqand va respublikaning boshqa viloyatlariga sarson bo'lib borishlariga barham berdi.

Shu tariqa Denov bosmaxonasi “Chag'oniyon” gazetasi bilan baqamti uzoq tarixiy-tadrijiy yo'lni bosib o'tdi. Unga eng uzoq — 44 yil rahbarlik qilgan fidoyi inson Muhammadi Jo'rayevning bosmaxona ravnaqi yo'lidagi xayrli ishlari bugun o'zbek matbaasi solnomasini bezab turibdi. Hozirda “Denov bosmaxonasi” MChJ faoliyatini ota kasbining davomchilari bo'lgan Faxriddin va Otabek Jo'rayevlar boshqarib kelishmoqda.

“Chag'oniyon”dagilar esa hamon belni mahkam bog'lab, xalq xizmatiga shay. Gazeta tuman ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma'rifiy va ilmiy hayotiga doir dolzarb voqeliklarni hozirjavoblik bilan turli adabiy shakllarda ommaga yetkazib kelmoqda.

Zahiriddin TO'RAYEV,

Surxondaryo viloyati Axborot va ommaviy

kommunikatsiyalar boshqarmasi boshlig'i.