Imon ovozi

(Muharrir qaydlari)

Erkin A'zamning besh tomligiga kirgan asarlarning ko'pini o'z vaqtida — e'lon qilinishi bilanoq o'qiganman. Ular bizning yoshligimizni romantika va isyon ruhiga, osmoniy orzularga to'ldirgan.

Endi muharrir sifatida (aslida, besh tomlikdagi “muharrir” degan bildirish nihoyatda nisbiy) bu asarlarni adibning o'zi ko'p takrorlaydigan armongami, o'kinchgami o'xshab ketadigan so'zlar manzarasida o'qib chiqdim: “Bizni belgili ramkalardan salgina ham chetga chiqqani qo'yishmasdi, yozishda erkinlik yo'q edi…” Gap sho'ro mafkurasining adabiyot ustidan hukmfarmoligi, sosrealizm haqida borayotganini sezgan bo'lsangiz kerak.

Bu so'zlar tufayli negadir otashnafas Cho'lponning “bir xil, bir xil, bir xil…” degan zorlanishi ham xayoldan ko'p o'tdi. Cho'lpon aytgan zamonlardan bir muddat o'tib, sho'ro ham o'sha “bir xil, bir xil”ni takrorlagandek. Mana, shoir-yozuvchining yo'li: o'rta maktab, adabiyot fakulteti, gazeta-jurnal yoki filolog-o'qituvchilik, yo shunga o'xshash bir kasbu kor, mansab… “U davrlar adabiyotshunosligi ham yakrang, mafkuraga muvofiq asarlarni ko'klarga ko'tarar edi” deymiz-u, bugungisi ham mohiyat-e'tibori bilan hali to'liq yangilanmagandek: yozuvchi “zarbulmasal tili bilan falon demoqchi bo'lgan”, “yomonning yomonligini fosh qilgan”, “zamonning nobopligini bilgich daho bo'lgan”, “o'xshatishlari original”, “falon-falon so'zlarni qo'llagan”, “tarbiyaviy ahamiyati beqiyos” va hokazo va hokazo. U shoir-yozuvchining nomi o'rniga bunisinikini qo'ysangiz ham o'xshab ketaveradigandek. Adabiyotimiz ham, adabiyotshunosligimiz ham ancha-muncha qalamkashlar misolida jang tugab, changlar bosilgandan keyin miltiq ko'tarib maydonga yugurib chiqqan jangchiga o'xshaydi. Darvoqe… shunday qilmay ham ko'rsin-chi!

Xullas, birmuncha o'qib-o'rganishlardan keyin mening xayolimda “bir xil, bir xil”ga nisbatan zaif e'tiroz tug'ilgan. Chunki o'sha aruziy shakl va ishqiy-tasavvufiy mazmun bir xilligi ichida ham Navoiy — Navoiy, Bobur — Bobur bo'lgan. Xudo butun qilib bergan bo'lsa, umumiyat ichida yo'qolib ketmaydi, durri yatimdek yarqirab turaveradi — ko'radigan ko'z, peshvoz chiqadigan talabgor bo'lsa bas.

Qo'lingizdagi tomliklar mutolaasi ham Erkin A'zam ko'p-ko'p takrorlaydigan o'sha “belgili ramkalar” haqidagi gapga e'tiroz uyg'otdi. E'tirozning ma'nosi shuki, u asarlarda muallif “aytolmadim” deb o'ylagan haqiqatlar turli yo'llar bilan aytilgan. So'zda aytolmaganini badiiy asar qurilmasining bosh­­qa unsurlariga ko'chirgan.

Yozuvchi sosrealizm talab qilgan ulkan qurilishlar-u, bemisl g'alabalarni emas, shonli tarixga daxldor evrilishlarni ham emas, xuddi benazir Paustovskiyga o'xshab ahamiyatsiz ko'ringan, hatto qiziqarsiz bo'lib tuyulgan voqealarni adabiyotga aylantirdi. Ko'pincha asosiy muddao asar markazidan uzoqlashtiribroq qo'yilganga o'xshaydi. Mana, “Zina­poya”ni olaylik (1971). Tasvirlangan voqeaga ko'ra hukm qilsak, hikoya oshkor etilmaslikka mahkum muhabbat haqida deb o'ylaysiz. Lekin menga qolsa, uni urushga, sho'roga la'nat hikoyasi degan bo'lardim. Chunki asar qahramoni — Rahmon aka urushda har lahzalik o'lim tahlikasi ichida yashagan, urushdan keyin esa nemisga asir tushgani uchun unga dushmanday, xoinday qaralgan. Urush ham, odamga sho'rocha-mafkuraviy munosabat ham qahramonimiz hayotini zahru zaqqumga aylantirgan. Ammo bu gaplar hikoyada bir-ikki jumlada, ishora tarzida aytib ketiladi.

Yoki: “uy o'zingniki bo'lmagandan keyin…” deya o'kingan Hakim-Bahrom-Ne'mat to'rt tarafdan turtki yeb aytolmagan qo'shiqni (“Qo'shiq aytiladi!”, 1973) “Nima, bu hovli-joy o'zimniki-da!” deb o'ziga haq bergan ko'kko'z yangalar Lena va Marina (“Stupka”, 2008) “ovozini baralla qo'yib” kuylab yuboradi. Qarang-a!..

“Bog'bololik Ko'kaldosh” hikoyasida (1982) ham bir ishora bor: o'rtog'i Najmiddin muallifga Ko'kaldosh haqida “baribir yozmaysiz” deydi. “Yozmaysiz, chunki u paxtadan mo'l hosil yetishtirmagan, sevgisi ham kitoblardagiga o'xshamaydi…” Mana shu so'zlarda tardu aksmi, tajohuli orifonami — xullas, maxfiylik usulida adibning ijodiy prinsipi ta'kidlangandek. Chunki “o'rtog'i” pisanda qilguniga qadar ham Erkin A'zamning qahramonlari “paxtadan mo'l hosil” yetishtirgan zarbdorlar bo'lmagan. Xo'sh, unda u qahramon kim edi?

Erkin A'zam desak, xayolimizga avvalbosh­lab “Otoyining tug'ilgan yili” keladi. Ko'pchiligimiz istabmi-istamaymi qariyb ko'nikib bo'lgan hayot yo'rig'i va shu yo'riqda yurishni istamagan, uni buzmoqqa chog'langan qahramon qissasi. O'sha shartaki yigit qo'rqqanimizdan ichimizda saqlab kelgan noroziligu inkorlarimizni harakatga keltirgani uchun ham unga maftun bo'lgandirmiz. Ha, Asqar Shodibek o'g'li — milliy adabiyotimizda butunlay yangicha qahramon. Bu qahramonga dastlab “Kechirasiz, o'rtoq muallim”da duch kelamiz. Asqar xuddiki institutga kelmasdan oldin — maktabdayoq daqqi tutumlar bilan, so'zi va amali boshqa-boshqa bo'lgan odamlar bilan kelisha olmagan. Behuda qistab-tergayverishlarga toqat qilolmagan. To'g'ri-da, odamzod azal korxonasida erkin ruhiyatli mavjudot qilib yaratilmaganmi?! Xullas, Asqar maktab bola chog'idayoq beadab bo'lib ko'rinishdan qo'rqmaydi, “Kechirasiz, o'rtoq muallim…” deyishga jur'at topadi. “Otoyining tug'ilgan yili” o'sha “Kechirasiz…”ning davomiday, bunisi unisiga qoralamami, mashqmi bo'lgan bo'lsa, ajabmas. Asqar va unga o'xshaganlar atrof-muhitda allatavr nomaqbullik, haqsizliklar borligini, odam boshqacharoq yashashi lozimligini anglab-his eta boshlaydi. Erkin A'zam qissada shu avlodning noroziligi, raddiyasi, talabi, toza tiynati, odamday yashashga bo'lgan sog'inchini jamladi. U “Kechirasiz, o'rtoq muallim”da (1968), keyinroq “Otoyining tug'ilgan yili”da (1977) — bugungi ta'lim islohotlaridan yillarcha ilgari jamiyatning maktab-maorifday muhim sohasidagi ayanch hollarni, odamning ayniganini ko'rdi-bildi, angladi, yozdi. Adabiyotimizda “Otoyi…”ga qadar ham yaxshi-yomonni ang­lab yetgan, kurashchan yigit-qizlar bor edi, biroq ular “ramkaga tortilgan” halim-hazim, biroz zerikarli ideal obrazlar edi.

Shartaki Asqar qissasi adibga katta shuhrat keltirdi-yu, lekin men Erkin A'zam dunyosining umumiy ruhi boshqa asarlarda voqelangan, degan bo'lardim. Keyingi yillardagi suhbatlarida adibning o'zi bir-ikki o'rinda “o'zim hozir Asqarday bolani ishga olmasdim” deydi. Bu bilan o'sha “umumiy ruhning boshqaligi” adibning o'z so'zlari bilan tasdiqlangandek bo'ladi.

To'g'ri, Erkin A'zam asarlarining barida “Otoyi…”da bo'lgani kabi g'ayriinsoniy muhitga, haqsizlikka, noinsoniy munosabatga, dogmalarga, noravo tartib va qilmishlarga qattiq raddiya bor. Isyon ruhi adibning ko'pgina qahramonlariga begona emas. Hatto fursati keladiki, royish-yuvosh Elchiyev ham hech kim kutmagan ishga qo'l uradi; riyo va muttahamlik qurboniga aylanganini sezib qolgan Bakirning odam o'ldirishiga sal qoladi… Ammo adibning keyingi deyarli barcha asarlarida raddiya-inkor, kurash, isyon jarayoni ko'proq botinda kechadi, qahramon ruhiyatida malomatiylik kuchaya boradi. “Otoyi…”dan boshqa asarlarda “murod-maqsadiga yetgan qahramon”ni deyarli uchratmaymiz. Ha, adabiyotimizdagi murod-maqsadiga yetmagan qahramon obrazi Erkin A'zamning kashfi bo'ldi deyish mumkin. Bu murod adib asarlarida turli ko'rinishlarda keladi: oddiygina — ovozni bemalol qo'yib qo'shiq aytishdan tortib, Parij sayohatiga qadar; Yangi yilni o'z uyida o'tkazishdan tortib, umrida atigi bir marta sanatoriyda dam olishgacha… Asar markaziga aynan o'sha — qahramonning kattami-kichikmi bir murod-muddaosi qo'yiladi, ko'p savdolar ro'y beradi, qahramon jon-jahdi bilan harakat qiladi, lekin muddaoga yeta olmaydi. Bu qahramonlar sochidan-tirnog'igacha real-hayotiy, o'zimizga o'xshagan oddiy kishilar. Adib sho'ro adabiyotida urf bo'lgani singari voqea-syujet, qahramon, ramz, mushohada kabilar vositasida emas, tugun-echimning xuddi biz aytgan modeli orqali goh xususiy ijtimoiy-siyosiy tuzum, goh umuman insonlik hayotining mohiyatiga ishora qilayotgandek. Axir bu dunyoda kim murod-maqsadiga tom yetibdi?.. O'shanday yakun topgan asarlar ertak deyilmasmidi?..

Aslida, har qanday shoir-yozuvchining bitta bosh qahramoni (o'sha obraz asarda har doim bosh qahramon bo'lishi shart emas) bo'ladi. Ko'p ehtimol bilan muallifning botinida yashab kelgan, hayotda reallasha olmagan egizini ifoda etadi: bizningcha, Erkin A'zam bosh qahramoni — borliqni o'ta hassoslik bilan qabul qiladigan, o'z-o'zini tinimsiz taftish etguvchi, nozikmizoj, shoirtabiat bir kimsa. Ko'ngil odami. Bir qissa muqaddimasida aytilgan gaplar o'sha bosh qahramon tuzilmasini bir qadar muayyanlashtiradi: “Qadim-o'tgan zamonda emas, uzoq-olis tomonda ham emas, mana shu kecha-kunduzda, mana shu shahri shovqinda bir yigit yashar edi. U bolaligidan boshlab uchmoqni, uchuvchi bo'lmoqni orzu qilar edi. Ammo sharoit taqozosi bilan niyatiga yetolmadi. Yerda qolib ketdi…” U kichkintoy Komil bo'ladimi, baralla qo'shiq aytishu chimzorda ag'anashdek g'alati istak asiriga aylangan Bahrom yoki Jalil Norboyevich bo'ladimi, yuvoshgina Elchiyev yoxud oddiy avtobuschi Bakir bo'ladimi, bo'yidan baland orzusi chil-chil singan Asad artist yoinkim Arbob Qulov bo'ladimi… — hamma-hammasi shunday: tuyg'u odami, orzu odami.

Albatta, yillar o'tishi bilan adib asarlarida xronotop kengaydi, syujetlar o'tkir tortib, ifoda tig'izlashdi, ijtimoiy borliqqa oid badiiy haqiqatlar chuqurlashdi, ilk hikoyalardagi lirizm bora-bora o'tkir kinoya soyasiga o'tdi; adib asarlari bir so'zini qimirlatib bo'lmaslik qadar mukammallik kasb etdi. Ammo qahramon ruhi o'sha-o'sha. Hayotga nihoyatda baland ruh bilan kirib kelgan-u, lekin muhitmi, atrofidagilarmi, o'zimi sabab ruhi so'ngan, o'zini to'liq namoyon qilolmagan odam. U o'zini, kechmishini, odamlarni tinimsiz sarhisob qiladi, iztirob tortadi, pushaymon chekadi. Ammo baribir dunyoga nekbinlik bilan qaraydi, tiynati toza, bir bandasiga yetgulik nuqson-kamchiliklari ham bor. U orzularini ko'mib, noiloj chekingan, hayotning nochorroq, rangsizroq ko'rinishlariga ko'nishga, ba'zan esa uzoq muddat o'zini aldab yashashga majbur bo'lgan. U qahramon bora-bora o'zining ko'nganiga ko'nmaydi, xotiralardan kuch olmoqchi bo'ladi, chorasizligiga chora izlaydi.

O'sha qahramonlar o'zidagi zaiflikni, insoniy noqisliklarni biladi; nokas odamlaru diqqinafas muhitni ich-ichdan rad qiladi… va kun keladiki, kuchi-irodasi yetgan darajada, qo'lidan kelgancha biror-bir shaklda unga qarshilik qiladi: Elchiyev o'z joniga qasd qiladi, Bakir avtobusda odamni bosib ketmoqchi bo'ladi, bir o'lib-tirilgan Yozuvchi orzusidagi kitobni yozishga kirishadi, Arbob Qulov bog'cha barpo qilish bilan kuygan ko'ngil alangasini bosmoqchi bo'ladi… Yana biri miltiq o'qlab, Kattakonni otadi. Yana biri machitga qatnay boshlaydi… Balki… balki, o'sha qahramonlarning hammasi bo'g'ilgan ovozlarini Asad artistda jamlab o'tov ichida mastona hayqirib qo'shiq aytgan, keyin o'kirib-o'kirib yig'lagan bo'lsa ham ajabmas… Ular menga birda — malomatiy Nexlyudovni, birda — hammasiga qo'l siltab, Qur'on va “Daloyil” mutolaasiga berilgan Yusufbek hojini eslatadi.

Ha, aslida, Erkin A'zam badiiy dunyosining mohiyatini orzu va uning armonga, ichki raddiya va uning ro'yobga aylanishi tashkil qiladi. Bu markaz ko'zga shoyon tashlanib turmaydi, katta-kichik epizodlar, tasvirlar, ichki monologlar bilan o'ralib yotadi.

Xullas, Erkin A'zam oyga chiqqan, tog'ni tolqon qilgich yoki daryolarni teskari burguvchi bahodirlar o'rniga — eskirgandek bo'lib tuyuladigan axloqiy mezonlar bilan yashayotgan, o'ziga savollari ko'p, hissiyotlari chuqur odamlarni qahramon qilib oladi. Abdulla Oripovning “noma'lum odam”ini eslatadigan o'sha qahramonlar qissasini o'qisangiz, yuragingiz allanechuk bo'lib ketadi. Urushlarda qon kechgan boyagi Rahmon aka haqidagi hikoyani olaylik. Kiroyi bir voqea yo'q. Lekin hayot ezg'ilab tashlagan odamning gunohga o'xshagan yorug' muhabbati, iztiroblari, bolalarcha beg'ubor siyrati bor. Bir odam boshqalar barbod qilgan yoshligining o'chini olmoqchidek… Aslida nasr­­mi, nazmmi, boshqami — bori adabiyotning vazifasi yurakni “allanechuk qilish” emasmi? Hayotdagi nekbin o'zgarishlarning bun­yodkori aslida o'sha — bag'ridagi ezgulik boshlang'ichi adabiyot tufayli harakatga kelgan yurak emasmi?..

Erkin A'zam va uning bosh qahramoni nimani yomon ko'radi? Yolg'onni, riyo va soxtakorlikni. Yomon ko'radi deyish kam, yolg'onning har qanday ko'rinishiga toqat qilolmaydi.

Erkin A'zam va uning bosh qahramoni nimani sog'inadi? Ibtidoiy tozalik va soddalikni. Uningcha, hayotning eng ulug'vor go'zalliklari sutchi xotinning beg'araz mehribonligida (“Yozuvchining bog'i”), zeb-ziynatli xaltachaga solingan oddiy na'matakda (“Hulo'l”), sochlari oqargan sobiq jangchining pinhoniy muhabbatida (“Zinapoya”) va shu kabi hayotning biz nazarga ilmagan sonsiz voqelik­larida ko'milib yotadi… O'quvchi ham adib va qahramonga qo'shilib oddiy, ammo hayot javharini tashkil qilgan narsa-hodisalarni sog'inganini his qiladi. Ha, odam baribir fitriy beg'uborlikni sog'inaverar ekan… negaki, u azal-abaddan tiynati toza, jannat fuqarosi qilib yaratilgan.

Darvoqe… dunyoda yomon, hatto yovuz odamlar bor; g'ayurlar bor, g'animlar bor… Erkin A'zam o'z asarlarida ular haqida ham yozgan. U o'sha odamlar haqida nima deydi? To'g'risi, adibning bu borada ko'p-ko'p takrorlaydigan, yozganlarida ham uchrab qoladigan jumla avvaliga meni hayron qoldirgan: “O'zi insof bersin…” Nima, o'zbekning katta yozuvchisi o'zi yaratayotgan adabiyotning kuchiga, odamlik jamiyatidagi boshqa vositalarga ishonmaydimi? Nekbin emasmi u? Keyinchalik angladimki, bu jumlada imonning ovozi bor. Hammasi O'zidan. O'zi insof bermasa, juda qiyin: na adabiyot, na maktab, na jamiyat, xullas hech kim odamni o'zgartira olmaydi…

Bu asarlarda yana bir erka qahramon bor: Jiydali! Jiydali — Erkin A'zamning ro'yi zaminda mavjud so'lim Dog'istoni, sehr-joduga to'la uydirma Makondosidir. Adib xuddi Jiydali hangomalarining sirli roviysiga o'xshaydi. O'qigan sari qadimiy asotirlar zamonidagi inonchu tutumlar bilan yashayotgan jiydaliliklarni, quyoshning botishini yashiradigan tog'-toshli afsungar makonni ko'rgingiz kelaveradi. Ulkan dunyoning eng chekkasi kabi tuyuladigan, buloqday chuqur va tiniq Jiydali goho behad mutaraqqiy dunyo bilan uyg'unlashmoq, bog'lanmoq ham istaydi. Nozikko'ngil Pariju dovruqdor Rostislav Susanevich bilan; ummon ortidagi Kubadek Ozodlik oroliyu ummon o'rtasidagi Gonoluludek chin orol bilan… Lekin uning qoni olamshumullarning qoniga qo'shilmaydi, u hamma narsani murakkablashtirib yuborgan dunyoga yuzini ters burib, o'zining azaliy yo'rig'ida yashashda davom etadi…

Agar shunday deyish mumkin bo'lsa, Erkin A'zam prozasini “kechinma, xotira prozasi; ishora prozasi; ruhiyat prozasi” degan bo'lardim. Adib asarlarini ko'ngilga nihoyatda yaqin etgan dastaklardan biri lirik ibtido bo'lsa, undagi ijtimoiy mazmunni kuchaytirgan jihat ishoraviylikdir — birgina shunchaki hangomadek rivoyat qilingan “Aralashqo'rg'on” yoki “Adashgan: Maestro Jiydaliga kelmoqchi”da, “Yozuvchining bog'i”da qancha ishora bor! Ruhiyat prozasi dedik; sababki, Erkin A'zamning nafaqat badiiy, balki adabiy-tanqidiy, publitsistik asarlarini ham o'qiganingizda, kuchli bir psixolog-ruhiyatshunos ichingizni, xayollaringizni titkilayotganga o'xshaydi. Ko'zgu qarshisida qolgandek bo'laverasiz, o'z-o'zingizga fosh bo'lishdan qo'rqib turasiz.

Erkin A'zam ko'pincha shunchaki bir voqeani hikoya qilayotganga o'xshaydi. Kuchli dramatik yoinki fojeiy vulqonni kutaverasiz, kutaverasiz… Ammo portlash sodir bo'lmaydi. Bekketcha “Godoni kutish”dagidek. O'tkir syujetlar, “gul — ma'shuq, bulbul — oshiq, bahor — yoshlik” tipidagi matematik ko'chimlar Erkin A'zamga xos emas. Adib asarlari g'oyaning o'tkir hidiga, adabiy pardozga o'rgangan o'quvchi yoki adabiyotshunos diqqatini balki tortmas. Menga esa shunday tuyuladiki, syujetning o'sha modelida adib yashagan va yoki umuman tarixning har yerida uchrashi mumkin bo'lgan jamiyatlarning, umuman, hayotning achchiq bir haqiqati muhrlangandek: kutasiz, kutasiz, hech nima sodir bo'lmaydi…

Vissarion Belinskiyning “Evgeniy Onegin” haqida bir gapi bor: “Garchi uning qahramonlari ichida bironta tarixiy shaxs bo'lmasa ham, bu so'zning to'la ma'nosi-la tarixiy poemadir”, deydi u. Munaqqidga ko'ra, “Pushkingacha rus poeziyasi juda deganda Yevropa sozining esli va zehnli shogirdi edi”, “Evgeniy Onegin”da Pushkin uyg'ongan ijtimoiy ongning vakili bo'lib maydonga chiqdi, asl rus ruhini adabiyotda ilk marta ifoda etdi. Muqoyasa tom emasdir-u, biroq Erkin A'zamning asarlarida ham tarixning shoyon belgilari yo'q. U, asosan, insonni inson qiladigan qalb, tuyg'u, o'z-o'zini taftish, iqror, inkor, isyon, orzu, o'kinch, armonni yozdi. Mafkurabop shov-shuvli mavzu-g'oyalarga berilmadi, mafkuraning “esli va zehnli shogirdi” bo'lishni istamadi. “Meni yoz” deganda ham yozmaslikka jur'ati yetdi: bu — Xudo bergan iste'dodning inson iznu ixtiyoridan tashqari kuchidir. Huv boshda eslatilgan “belgili ramkalar”da yozmadi — shunisi bilan adib asarlari zalvorli tarixiy asarlardir.

Erkin A'zamning badiiy bo'lmagan — adabiy-tanqidiy, publitsistik bitiklari, fiqrayu suhbatlari ham xuddi hikoyami-qissaday to'xtovsiz o'qiladi. Ishonmasangiz, ko'p jildlikning ilk kitobini ochib, “Nov boshida ikki momokalonim”ni o'qing; fiqralarni, suhbatlarni o'qing… Adibning besh tomlik “Xamsa”sini xatm qilib, o'yladimki, Erkin A'zam yozuvchi bo'lmaganda, zo'r adabiyotshunos yo tilshunos bo'lardi. Yozuvchi bo'lmaganda, zo'r jamiyatshunos yo psixolog bo'lardi. Olim bo'lsa — akademik bo'lardi. Xudo unga butun qilib bergan, har ne narsa-hodisaning mohiyatini ko'radigan o'tkir ko'z bergan. Adibning turli davralardagi og'zaki suhbatlari, yo'l-yo'lakaydek aytilgan gaplarining o'zida qancha adabiyot bor, qancha ilm bor!

Adabiyotni hayotining bir rukni deb bilgan mendek odam — takrorlasam ayb emasdir? — zamonaviy “Xamsa”ni o'qib, indamay ketishi mumkinmi? Yo'q, albatta. To'g'risi, daftaru qog'ozlarga, kitob hoshiyalariga belgilangan yozuvlar, iqtiboslar, mulohazalar juda-juda ko'p edi. Lekin ularni “Muharrir qaydlari” holida yaxlitlashga, uzoq fursatlarki, jur'at yetmadi. Iqrorman, hayiqdim. O'zbekiston xalq yozuvchisi. Kinolari xalqaro mukofotlar olgan, kitoblari kibor Ovrupoda chiqqan. Hikoya, qissa, roman, drama, kinoasarlar, adabiy-tanqidiy maqolalar, suhbatlar, fiqralar… — arxivda qolib ketganlari, yirtib tashlanganlari demasa, Erkin A'zamning qariyb hamma yozganlarini o'qidim, “Tafakkur”da adib qo'lida ishladim. Amin bo'ldimki, Erkin A'zam — milliy madhiyamiz muallifi Abdulla Oripov Chingiz Aytmatov haqida aytganidek, “gabariti juda katta” Yozuvchi va Shaxs ekan. Yozganlari va a'moli uyg'un, o'zganing erkinligini ham o'ziniki qadar qadrlaydigan Inson ekan. Bunday odamlar, bunday asarlar haqida stolga shartta o'tirib, shartta yozib tashlab bo'lmaydi…

“Muharrir qaydlari” adabiyotshunos hamkasblar yoki kitobxon do'stlarning tahlil-xulosalariga, hatto adibning o'zi o'ylagan, aytmoqchi bo'lganlariga, ehtimol, muvofiq-maqbul kelmas. Nachora, adabiyotning qonun-qoidasi shu. “Kitob yozib bo'lingandan keyin uning bosh­­qa hayoti boshlanadi, u o'z muallifi tasarrufidan chiqib ketadi”, deyishadi. Kitobni har kim o'zicha o'qiydi. Didi, saviyasi, hayotiy tajribalari, hatto lahzalik kayfiyatiga ko'ra qabul qiladi. Men ham Erkin A'zamning yozganlariga o'zimni qo'shib o'qidim, uning adabiy makonu zamonlarini xayolan to'ldirib o'qidim. Aziz kitobxon do'stim, Erkin A'zamning ko'p tomligi — sizu biz uchun chin bayram. Chunki dunyo kutubxonasida o'zingizni qo'shib o'qiydigan asarlar juda ham ko'p emas.

Nodira OFOQ,

filologiya fanlari

 doktori.