Jurnalistika muzeyi qaerdaligini bilasizmi?
Keling, avvalo, muzey haqida qisqacha ma'lumotni esga olaylik.
Muzey qadimgi yunoncha “musiyon”, ya'ni “muzalarga bag'ishlangan joy”, degan ma'noni bildiradi.
Muzey — bu tarixiy, moddiy va ma'naviy yodgorliklarni to'plash, saqlash, o'rganish va targ'ib qilish ishlarini amalga oshiruvchi ilmiy, ilmiy-ma'rifiy muassasa hamdir. Uning xazinasida, asosan, moddiy va tasviriy narsalar, shuningdek, san'at asarlari jamlanadi. Shu bilan birga, yozma manbalar (qadimdan hozirgi davrgacha bo'lgan tarixiy qimmatga ega qo'lyozmalar, bosma hujjatlar, gazetalar, kitoblar) saqlanadi.
Ana shunday muzeylardan biri — Samarqand shahrida joylashgan Zarafshon vohasi matbuoti tarixidan so'zlovchi Samarqand viloyati matbuot tarixi muzeyi hisoblanadi. Mazkur muzey 2013 yilda “Zarafshon” gazetasining 100 yilligi munosabati bilan tashkil etilgan. Jurnalistika sohasida mamlakatimizda hozircha yagona bo'lgan mazkur muzeyda ijodkorlarga tegishli 450 dan ziyod tarixiy ashyo saqlanadi.
Muzey javonlaridan o'zbek jurnalistikasiga tamal toshini qo'ygan ziyolilar — Mahmudxo'ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Saidrizo Alizoda kabi jadidchi-ma'rifatparvarlar, shuningdek, turli davrlarda gazetaga muharrirlik qilgan Hoji Muin, Akobir Shomansurov, Haydarbek Abdujabborov, Sharof Rashidov, Vali Xo'jayev, Rahim Shokirbekov, Anqaboy Xudoybaxtov, Nuriddin Shukurov, Lutfulla Hamroyev, Xolmuhammad Nurullayev, Ahmadjon Muxtorov, Habib Temirov, Muzaffar Muqimov va boshqa ko'plab faxriy jurnalistlar hamda hozirda “Zarafshon” va “Samarkandskiy vestnik” gazetalari bosh muharriri vazifasida ishlab kelayotgan, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist Farmon Toshevga tegishli buyum va ish vositalari joy olgan.
Muzeyda rus matbaachisi Morozov tomonidan chop etilgan “Samarqand” (hozirgi “Zarafshon”) gazetasi, Mahmudxo'ja Behbudiy asos solgan “Oyina” jurnalining ilk nusxasi o'rin olgan.
1920 yillardan Ikkinchi jahon urushi davrigacha gazeta chop etishda foydalanilgan yog'och va quyma harflar, 1950 yildan keyingi davrda ishlatilgan 3 o'lchamli qo'rg'oshin va dub harflar, matritsalar, tahririyatda hamda bosmaxonada foydalanilgan texnik asbob-uskunalar hamda “Samarkandskiy vestnik”, “Ovozi Samarqand”, shahar va tuman gazetalari nusxalari, Buxoro, Jizzax va Navoiy viloyatlari hududlarida chop etilgan gazetalar, tarixiy fotosuratlar qimmatli eksponat sifatida saqlanmoqda.
Saidrizo Alizodaning 1920-1925 yillarda Eron hamda Turkiyada yashagan davrlaridagi ijodi namunalari, chop ettirgan kitob va risolalari, 1937 yilda Samarqanddagi O'zbekiston davlat universitetida arab va fors tillaridan talabalarga saboq berayotgan paytlari, Sharof Rashidov muharrirligida foydalangan telefon, Respublika rahbari sifatida Samarqand viloyatiga kelib, aholi bilan uchrashuvlari tasvirlangan fotosuratlar muzey zarvaraqlariga muhrlangan. Shuningdek, muzeyda atoqli davlat arbobi, yozuvchi va shoir Sharof Rashidov tavalludining 100 yilligi munosabati bilan tashkil etilgan alohida burchagi mavjud. Unda Sharof Rashidovning o'zi yozgan qo'lyozmalar, uning asarlari, tarixiy fotosuratlari joy olgan.
Respublikamizdagi oliy o'quv yurtlari, ilmiy tadqiqot institutlarining izlanuvchi-tadqiqotchilari, muzeyshunoslar muzeydagi “Zarafshon” (“Lenin yo'li”) gazetasining 110 yillik va “Samarkandskiy vestnik” (“Leninskiy put”) gazetasining 105 yillik jild-taxlamlaridan foydalanmoqda.
Ayniqsa, muzey Samarqand davlat universitetining “Noshirlik ishi” yo'nalishi hamda Samarqand davlat chet tillari institutining “Xalqaro jurnalistika” yo'nalishida tahsil olayotgan talabalar, shahar va tuman gazetalarida, viloyat teleradiokompaniyasida faoliyat ko'rsatayotgan yosh muxbirlar uchun amaliy tajriba maktabi bo'lib xizmat qilmoqda.
Behbudiy qo'lyozmalariga tayanib tayyorlangan “Samarqand” gazetasining 1913 yilda O'rta Osiyo bo'ylab tarqalishi va sotiladigan do'konlari joylashgan shaharlar xaritasi tarix shaydolarida iliq taassurot qoldirishi shubhasiz.
Shuningdek, o'sha davrda foydalanilgan harf terish mashinkalari, rasm ishlash uskunasi, fotoapparat, tezkor xabar yetkazish (teletayp) qurilmasi, 1997 yilda tahririyatda foydalanilgan birinchi kompyuter va printer, gazetaning kompyuterda tayyorlangan ilk soni sohaning yaqin o'tmishi haqida hikoya qiladi.
Muzeyda mustaqillik ekspozitsiyasi qismi ham mavjud bo'lib, unda istiqlol yillarida o'zbek matbuotidagi islohotlar, soha taraqqiyotini belgilab beruvchi ashyolar ham o'rin olgan.
Eng muhimi, mazkur muzey jurnalistika tarixiga nazar tashlab, uning naqadar boy va bebaho ekanligini eslatibgina qolmay, kelajagimiz vorislari uchun uzoq yillar xizmat qiladi.
Husan ELTOYEV,
O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi Samarqand viloyati bo'limi mutaxassisi.