Mardona yashamoq saodati

Quyosh isli olma

1987 yilning erta kuzi. “Do'stlik bayrog'i”ning o'zim orzu qilib yurib, madaniyat bo'limiga ishga o'tgan kunlarim — bo'lim mudiri Mahmud aka peshonasida o'ynagan jingalak sochini tutamlab, katta muxbir Oybuvi opa bolasini bog'chadan olishni o'ylabmi, qog'ozlar ustida qalami yugurayotgan, xonaning eshikka yaqin joyida kamina o'tirib xomxayollarga berilgan bir pallada eshik taqillab qoldi. Hammaning nigohi eshikka qadaldi.

— Kiring!

Mahmud aka ijodda qanchalik so'zlari jarangdor tizilsa, birovga murojaatda shunchalik sekin va sokin, lekin qat'iy gapirar edi. “Tashqaridagi eshitdimi bu past ovozni?” deb o'yladim. Ha, eshitibdi. Xonaga bir opa kirib keldi. Yoshullilar uni tanisharkan. Darrov chehralari ochildi.

— Nima olib keldingiz bizga, Salima opa? – deyishdi ikkisi ham. Oybuvi Ochilova buni so'z bilan, Mardiyev esa nigohlari bilan so'radi. Istarasi issiq bu opa, mening nazarimda, ko'rinishidan xonadosh ikki hamkasbimdan yoshi kichik ko'rinardi. Lekin uning so'zida samimiyat bilan birga qandaydir salobat va qat'iyat borligini darrov sezdim. Juda chiroyli gurung kechganini kuzatib, uning Salima Umarova ekanini bilib oldim. Navoiy tumanining markazi Karmana shahridagi 1-hunar-texnika bilim yurtida murabbiylik qilar ekan. Ketar chog'ida u sumkasini yana bir bor ochib, endi qo'lyozma chiqarmadi, balki har birimizga bittadan qip-qizil, quyosh isi kelib turgan olma uzatdi.

— O'zimizning hovliniki.

Olmani shunday tarzda issiq bir istara bilan uzatdiki, qaytarishning hech iloji yo'q, go'yo menga u o'z mehrini ham qo'shib uzatayotganday tuyuldi.

Shu voqeadan ko'p o'tmay Salima Umarovaning o'zi ham bizga ishga keldi.

Shaxsning shakllanishi

Salima opa shaxs sifatida butun ijodkor. Ammo shu shaxsining shakllanishi hech ham silliq, o'z-o'zidan kechmagan. Zero, uning fe'lida, fitratida yorqin ko'rinadigan bir fazilat ustuvor balqirdi: u odamlarga ishonar, tuzumga ishonar edi. Yolg'on jamiyatda, rost yashirilgan mafkurada esa hamisha ham haqiqatni topish oson bo'lmagan. O'shanda u viloyat gazetasining “Partiya turmushi” bo'limiga ishga olingani bejiz emas edi. Aftidan, u sobiq tuzumning mafkuraviy g'oyalariga chippa-chin ishonar, shu bois ham unga yurakdan xizmat qilishni istar edi… Men 1989 yil, viloyat tugatilishi bilan Toshkentga ketdim. 7-8 oydan keyin bolalar gazetasi “Lenin uchquni” (hozirgi “Tong yulduzi”)ga ishga joylashdim-u, ilg'or ziyolilarning chiqishlaridan, oshkoralik ruhidan ko'zim ochila boshladi. 1990 yilda bo'lsa kerak, xatlar asosida gazetada bir sahifa maqola tayyorladim. “Sarob ekan u…” deb atalar, sobiq tuzumning dohiysi kirdikorlari, dahriyligi haqida edi. O'shanda menga kimdir yetkazgandi: gazetaning ushbu soni qo'liga yetib borgan Umarova mendan juda xafa bo'libdi…

Ammo mustaqillikdan keyingi yangilanishda opaning o'zi ham butunlay o'zgardi. Dunyoda Haqqa iymondan-da kuchli e'tiqod yo'qligini bildi, desam, kamlik qiladi, balki shunday yashash hayotining tirgagiga aylandi. Shundan boshlab iymondor shaxsi va qalami bilan boshqalarga ibrat bo'lib yashayapti.

Darddoshlik

Odamni qalban bir-biriga nima yaqinlashtiradi? Ko'pincha darddoshlik. Nima, opa-ukalar hamisha bir-birini tushunadi, orasidan hech ham qora mushuk o'tmaydi, deysizmi? Bizning ham oramizga sovuqchilik tushgan pallalar bo'lgan. Haqgo'yning haqligini hamisha ham qabul qilish osonmas. Salima Umarovaning xarakterida esa shu jihat bo'rtib ko'zga tashlanadi. U birovning, ayniqsa, o'zi tanigan birodarlari yo hamkasblarining yurish-turish, xulqida biron-bir noqis tomonni ko'rsa, bildirmasdan qo'ymaydi. Uning misolida boshqalarni ham halokatdan, xatardan ogohlantirish o'z iymonining taqozosi, burchi deb biladi.

Men Navoiyga borsam, albatta, qadrdon gazetam tahririyatiga borib, hamkasb do'stlarni ziyorat qilar, yozganlarimdan ilinar, ular ham poytaxtda yuribdi, deb meni ko'p e'zozlashar edi. Ammo opada hammada kuzatilmaydigan bir talabchanlik bo'lib, Toshkentda yurganiga yarasha, hayot va ijodda shunga munosib bo'lishga harakat qilishi kerak, degan fikr qat'iy edi. Albatta, bu to'g'ri talab. Shu ma'noda bir ko'rishganimizda Toshkentda yashayotgan bir tanish qalamkashimizni tanqid qilib qoldi. Gerdayib yurishini nonko'rlik atadi. Men esa hamkasbni himoya qilmoqchi bo'lib, keskin nimadir dedim. Bunga javoban opa hech nima demadi-yu, qarashi bilan xafa bo'lib ketganini bildirdi va men bilan gaplashmay qo'ydi. Bu tushunmovchilik meni anchagacha iztirobga solib yurgan.

Yillar o'tib esa Salima opa o'shanda achchiq bo'lsa ham, rost gapirganini tushundim. Yillar buni tobora isbotladi. Chindan u nusxaning so'zi bilan ishi boshqa bo'ldi…

Vatanning tashrifi

2010 yilning apreli boshlari, yurtdan uzoqda edim. Bahorning bir oyi o'tib ketgan bo'lsa ham, qish ruhi hukmron, hamon qorlar uyumi tog'dek uyulib yotar, tevaragimda faqat qarg'alar, osmonda quyosh charaqlamaganini necha oylar bo'lgan edi ko'rmaganimga. Quyosh isini, qiyg'os gullab turgan o'riklarni, tuprog'imning tansiq mevalarini juda sog'ingan edim. Men bilan o'z tilimda gaplashadigan bittagina odam bo'lsa ham mayli edi-ya. Shuning uchun ham hamma narsa menga begona, hamma narsa menga yot tuyular, sovuq ufuradigan manzaralar oralab parishon yurardim…

— Vafo aka! – dedi menga talpinib kelayotgan bir istarali yigit. Uni darrov tanidim: Sherzod. Hamkasb opam Salima Umarovaning o'g'li. Biz bir-birimiz bilan jon-jigarlar misoli bag'irlashib ko'rishdik. U Karmana, qadrdon do'stlar haqida hayajonlanib gapirar ekan, men esa uning hikoyasi tugamasa derdim.

— Xizmat safari bilan ikki kunga Moskvaga kelgan edim. Onam, albatta, bir yo'la Vafo akangni ham ko'rib kelasan, yaxshi bo'ldi, dedilar duoi salomlarini yo'llab. Mana bu sizga! Siz bilan shaharni kun bo'yi aylanishni istardim-u, ammo vaqtim tig'iz, – dedi u gurungimizga yakun yasaganday.

Bugun qaytishga samolyotga chiptasi bor ekan.

— Darvoqe, – dedi cho'ntagidan ixcham bir konvert chiqarib. — Bu sotilgan kitoblaringizning puli. “Jarayon”ning.

— Xizr bilan uchrashganday bo'ldim, Sherzodjon. Umringizdan baraka toping! Bunga qanchalik muhtoj edim, tasavvur ham qilolmasangiz kerak…

Avvalo, Salima opamning o'g'li menga Vatanimning charog'on quyoshini, dunyoni qalbdan yoritadigan o'zbekning bahorini olib kelganday bo'ldi. Yotoqxonaga keliboq, u menga tutqazgan sumkani ochdim. Ochil dasturxon deng! Mayiz, turshak, yong'oq… va yana allaqancha o'zbekona tansiq ne'matlar. Qaysi birini aytay? Bularsiz ham kunim o'tishi mumkindir, lekin ularning ruhisiz, yurakdagi chiroyi, quvvati va totisiz mening ruhoniyatim juda g'arib yurmaganmidi?!

Men o'shanda qanchalik saodatmand bo'lganimni ifodalab berolmayman. Yengib bo'lmas bir kuchga to'lganday bo'ldim. Opa kitoblarimni sotib, berib yuborgan pul evaziga esa bir semestr davomida o'qish va yotoqxonada turish haqini to'laganimdan tashqari, u yeb-ichishim uchun ham kifoya qilgach, naq to'rt-besh oy men faqat o'qish va ijod xayoli bilan oshno bo'ldim. Bu yaxshilikni qaytarib bo'ladimi? Hech qachon! Buning uchun opam qancha vaqtini sarflagan, asabini ketkazgan, kimlarga iltimos qilmagan edi, deysiz! Lekin yordam berishni o'zining burchi deb bilganidan ado etgan, sal achchiq bo'lsa ham aytay, bu yaxshilikni menga o'zimning jinsimdan bo'lgan biron-bir do'stim qilmagan, qilolmagan edi.

Mehri daryolardek jo'shqin

Siz o'ylamang, aziz o'quvchi! U faqat o'zining bir hamkasb tanishiga shunday bir yaxshilik qilgan bo'lsa qilgandir deb. Opada bu fazilat tug'ma, ota-onasining ulug' tarbiyasi hamda ulug' dinimiz yo'rig'ida bo'lishni istagan oqila, ma'naviyatli muslimaning hayotiy maslagidir. Hatto buni suiiste'mol qilganlarni ham bilaman. Salima opa tabiatan mushfiq, hassos bir qalb sohibasi. Har bir voqeadan tez ta'sirlanadi. Aql bilan ish yuritgani bilan boshiga bir tashvish yoki musibat tushganni eshitsa yo ko'rsa, undan kam qayg'urmaydi. Ehtimol, bu borada muhtaram onalarimiz, opa-singillarimiz bo'lgan ayol zotiga yetadigani bo'lmasa kerak. Salima opa kam ta'minlangan, bolajon oilalarga yordam berish uchun ularni izlab yuradi, desam mubolag'a emas. Hozir o'zim guvoh bo'lgan yana bir voqea esimga tushib ketdi.

Uy telefonimiz jiringlab qoldi. Go'shakni rafiqam ko'tarib, salom-alik qilisharkan, suhbat asnosida Salima opa ekanini bilib, men ham quloq tutdim. Zero, opa juda tashvishmand gapirar edi. Viloyatning qaysidir dasht tumanidan bo'lgan bir kelinchak tahririyatga kelib, undan ba'zan yordam olib turarkan, shuning qizalog'i og'ir kasallikka yo'liqib, Toshkentdagi onkologiya markazida yotganini ayol telefonda unga ma'lum qilibdi.

— Shuning oldiga borib, xabar olsangizlar! Iltimos. Boyoqish go'dakning hozir hayot-mamoti hal bo'layotgandir. Keyin o'zim do'xtiri bilan gaplashib, qo'limdan kelgancha yordam qilardim, – deya yig'lab yubordi opa.

Oilam bilan tezda aytilgan joyga bordik. Ammo onkologiya markazidan na bolani, na uning onasini topa oldik. Bu yerda yotgani haqida ham hech qanday qog'oz yo'q edi. Aftidan, boqimandalikni o'ziga kasb qilib olgan ayol boshiga tushgan “musibat”ni aytib, opani aldamoqchi bo'lgandi. Lekin Salima opaga bu voqeani aytib berganimizda ham u bunga ishonmasdan, qizaloq va uning onasiga achinib, taassuflar qildi.

Men opaning bu holatiga ko'p guvoh bo'lganim uchun hayratga tushib o'tirmadim. Zero, Umarovadagi qo'li ochiqlik, odamlarga yordam berishga intilish, buni to'lib-toshib ketganidan emas, balki har bir unga uchragan tanish-notanishni hazrati inson deb bilganidan, odamlarga nisbatan qalbida mehr-muhabbat limmo-lim bo'lganidan edi. Uni yaqindan bilmagan kimdir o'g'li bir korxonaning rahbari bo'lsa, o'shaning orqasidan bitta-yarimta beva-bechoraning boshini silab, o'zini saxovatpesha ko'rsatadi-da, deb xomxayolga borishi mumkin. Albatta, o'g'li Sherzodjonning shu darajaga yetishida opaning tengsiz hissasi bor. Sherzoddagi olijanob fazilatlar, jumladan, saxovatpeshalik onasidan o'tgan. Salima opa esa, avvalo, o'zi jonbozlik qilib, kerak bo'lsa, nafaqa pulini to'plab, kimningdir og'irini yengil qilishni istaydi. Eldoshlarini qondoshlarim deb biladi. Dinimiz o'rgatganidek, mo'min mo'minning birodari deb hisoblaydi. Shuning uchun ham navoiylik yosh ijodkorlar uni o'zlarining ma'naviy ustozi deb bilishadi.

Saxovat faqat moddiy emas, avvalo, ruhoniy bo'ladi. Bir og'iz ko'tarinki, daldakor so'z, to'g'ri, mardona yo'lni ko'rsatish yosh ijodkorlar uchun juda muhim. Keyingi hayotlarini, qadrli maslaklarini belgilaydi. Salima Umarova “Do'stlik bayrog'i” gazetasi qoshida tashkil qilib, qariyb chorak asr davomida faoliyatini olib borgan “Nihol” adabiy to'garagida adabiyot va jurnalistika sohasida ishonchi mustahkamlanib, uchirma bo'lganlar oz emas. Lekin opa doim yoshlarni moddiy jihatdan qo'llash payida bo'ladi. Shuning natijasi o'laroq “Nihol”chilarning bir necha to'plamlari poytaxt nashriyotlarida yorug'lik yuzini ko'rdi. Jumladan, uning homiyligida nashrga tayyorlab chop etilgan “Ko'hak” yoshlar bayozi (“Muharrir” nashriyoti, 2020 yil) nafaqat viloyatda, balki poytaxtda ham e'tirof etildi.

Qalam bilan oshno odam nafaqaga chiqqanida ijod bilan ovunadi-da, deb o'ylaymiz. Salima opa esa qishloqda tug'ilib, qishloqda o'sgani bois ham, dehqonchiligu bog'dorchilikni yaxshi ko'radi. O'z sigiring bo'lib, uning sutini sog'ib ichganga nima yetsin, degan aqidada yashaydi. Opa qachon xonadonimizga yo'qlab kelsa, qo'yni-qo'nji to'lib keladi.

— Opa, nima qilardingiz? – deyman uning tashrifidan quvonib.

— Bular kelinimga, jiyanlarimga. Lekin mana bu alohida bir bankadagi asal esa sizga! Kalla bilan ishlaydigan odam ko'proq asal yeyishi kerak, – deydi u.

U shaharda yashaydi, bu asal va boshqa ne'matlarni bozordan sotib olganmi? Unday emas. Balki o'zlarining yordamchi xo'jaliklaridan chiqadi bu mahsulotlar. O'g'li bilan orttirgan pullaridan ular, 5-6 yil bo'ldi, Karmana tumanining janubiy-sharqiy kengliklari — Qizbibi dasht-qirlariga tutashib ketgan joydan to'rt-besh gektar yerni ijaraga olishgan. Bu dala-bog'da 5-10 kishini ish bilan ta'minlab, noz-ne'mat mahsulotlarni yetishtirishadi: sabzavotlar, poliz ekinlari. Bir chekkada asalari ham boqiladi. U yog'ini so'rasangiz, bunda qo'y-qo'zi, echki-uloq, mol-hollar ham bor. Sherzod o'z korxonasi ish-tashvishidan qariyb ortmaydi. Shuning uchun bu bog'-dala ishlarini, asosan, Salima opaning o'zi yuritadi. Ammo faqat buyruq berish bilan emas, uning o'zi erta bahordan o'rni kelganda ekishdan boshlab, kech kuzda hosilni terishgacha ishchilarga qo'shilib ishlaydi, ter to'kadi. Holbuki, ikki marta og'ir jarrohlik amaliyotini tanasidan o'tkazib, to'shakda qimirlamay yotishga to'g'ri kelgan pallalari ham bo'ldi. Lekin harakatdan to'xtamadi. Xastaliklar ortga chekindi. Uning saxovatpeshaligining asosiy manbai ana shu bog'-dalada tinib-tinchimasligidan. Albatta, unga o'n o'g'il ham qilolmaydigan g'amxo'rlik va mehribonlikni ko'rsatib, yetarlicha imkoniyat yaratib qo'ygan o'g'li Sherzod Umarovning tantiligiga ham havasingiz keladi. Lekin bu mehr-oqibat, oqil tadbirkorlik jonkuyar volidaning yoniq hayoti bilan shu yuksaklikka yetdi. Endi bu mardona fazilatlar nabiralariga yuqishi uchun opaning joni halak. Avvalo, ularning sog'lom bo'lishini jondan istab, doim shuning tadorigida kuyib-pishib yuradi. Uni shu ulug' ayyom kunlari ham bir oyog'i dala-bog'da ko'rasiz. Axir bu yil bahor biroz kechikdi. Ustiga-ustak, seryog'in keldi. U bularning xayr va barakot yomg'irlari bo'lishiga juda ishonadi. Zero, Salima Umarova o'zidagi odat — saxovatning ulug' bir rishtasini ona zaminda ko'radi, ona tabiatdan o'rgangan. Boshqa ulug' rishtasi buyuk xalqimizning olijanob ma'naviyat sarchashmalariga borib taqalishini juda yaxshi biladi.

To'rt jildlik “Saylanma”

Muxbirlikning noni qattiq, muxbirlikning ishi tezkor. Muxbirlikning yo'li qaltis. Shuning uchun muxbirlik qilib, ijod bilan shug'ullanganning shaxsi kuchli, irodasi mustahkam, u e'tiqodli, eng zarur qadriyatlarga suyangan, doim ijodiy izlanishda bo'lmasa, uning yozganlari o'sha kuniyoq eskirib qoladi, ertaga hech kim o'qimaydi, o'zi ham o'tkinchi, zamonasoz, faqat qoringa sotilgan fursatlarni boy berib qariydi. Salima Umarova esa, asosan, muxbirlik qilib, nafaqaga chiqdi. U bolalikdan qalam tebratib kelganiga qaramay, so'z yo'liga boshqalarga qaraganda kechikibroq kirdi, nazarimda bu yo'l qismati ekanini o'ttiz yosh ustida angladi. Badiiy ijod bilan ham astoydil shug'ullandi. Shu yoshgacha uning she'riy, nasriy, publitsistik, adabiy mulohazalardan iborat yigirmaga yaqin kitoblari nashr etilgan. Qo'limizda, mana, uning 1700 sahifadan iborat to'rt jilddan iborat “Saylanma”si. Bu salmoqli “Saylanma” esa faqat badiiy ijod bilan shug'ullangan hamma yozuvchiga ham nasib etavermaydi. Kitoblar bilan tanishar ekanman, Umarova ijodidan bir qadar xabardor o'quvchi sifatida, ularda muallifning eng sara she'riy, nasriy, publitsistik asarlari o'rin olganiga amin bo'ldim. Ijodkor jildliklarning har biriga janri va xarakteridan kelib chiqib, alohida nom bergan. “Yurakning ranglari” deb atalgan birinchi jilddan Salima opaning uch yuzga yaqin lirik va ma'rifiy she'rlari, “Vasl yo'li yoxud Salavot sog'inchi” deb atalgan ko'lvor bir dostoni o'rin olgan.

“Bir qatim nur” deya nomlangan ikkinchi jildda adibaning nasriy izlanishlarining eng muvaffaqiyatlilari o'z o'rnini topgan. Bir qissa, o'n to'qqiz hikoya, o'nga yaqin badia, qator-qator qatra va sochmalarda istibdoddan istiqlolga yetgan eldoshlarimizning taqdiridagi evrilishlar o'zining badiiy in'ikosini topganki, buni faqat iste'dodli adibgina eplaydi. Adibning yozuvchidan farqi bo'ladi. Uning asarlaridagi tasvir, uning ortidagi imdod, xulosa o'quvchini tarbiyalaydi. Adiba Umarovaning ushbu ikkinchi jildga kirgan o'n bir saboqdan iborat “Mening kelinchak qizim”, yana o'n bir saboqda ifodalangan “Nabiramga o'gitlar” ma'rifiy esselarida nasriy joziba qatorida hayotdan olingan haqiqatlar o'g'il-qizlarimizni katta hayotga tarbiyalashda kamarbastaligi bilan izlab mutolaa qilishga arzigulikdir.

“Qalbimdagi ishqim — iymonim” deb atalgan publitsistik asarlari o'rin olgan uchinchi jild mutolaasidan keyin Salima Umarova ijodining eng mukammal qismi jurnalistikaning barcha janrlarida yaratgan betakror va dolzarb maqolalari ekan, degan fikrga keldim. Ularda Umarova Vatanni sevuvchi badihago'y, obraz yaratar ijodkor, jur'atli jurnalist, elning e'tirofli farzandlarini suhbatga tortar suhbatdosh, eng muhimi, dunyoqarashi yuksak, aytadigan so'zi bor, tafakkuri keng va jur'atli publitsist sifatida o'quvchi qalbini zabt etadi.

Salima Umarova ko'p qirrali ijodkor sifatida doimo izlanishda. Uning ijodda ham bu darajaga erishganining siri — u dunyo adabiyoti, xususan, o'zbek adabiyotining darg'alari ijodini sinchiklab o'rganadi, adabiy jarayondagi o'zgarishlarni hamisha kuzatib boradi. Mutolaadan qochmaydi. Bundan ham muhimi, mutolaadan olgan taassurotlarini, o'zining adabiy mulohazalarini aytishdan cho'chimaydi. Bahramandligini boshqalarga ilinishni sevadi. Mazkur “Saylanma”ning “Sadoqat sohili” deb nomlangan to'rtinchi jildi “Adabiy mamlakatlarga safarlar” bo'limida uning ana shunday 58 nomdagi eng sara adabiy-tanqidiy maqolalari joylashtirilgan. Bu maqolalarda Abdulla Oripov, Oydin Hojiyeva, Halima Xudoyberdiyeva kabi xalqimizning ardoqli ijodkorlari ijodidan olgan saboq va hayratlaridan tortib, bugun adabiyotga guras-guras bo'lib kirib kelayotgan yosh qalamkashlarning yozganlariga berilgan baholar bir adabiyotshunos, siyratshunosning talqinlaridan kam emas. Boshqa “Saylanma”lardan farqli o'laroq, ushbu jildda Salima Umarova shaxsi, uning she'riyati, nasri va publitsistikasiga berilgan baholar, mulohaza va umidvorliklardan iborat oltmishga yaqin taniqli adib va adabiyotshunoslar, qalam ahlining fikri “Qat'iyat burjlari” bo'limida jamlanganki, bular bir ijodkorni shaxs va san'atkor sifatida yaxlit tasavvur qilishga o'quvchiga ko'maklashishi shubhasiz.

Men taniqli shoira va adiba, faxriy jurnalist, O'zbekiston Yozuvchilar va Jurnalistlar uyushmalari a'zosi, davlatimizning “Shuhrat” medali va “Mehnat shuhrati” ordeni kabi mukofotlari sohibasi, hoji ona Salima opa Umarovani qutlug' yosh, go'zal va salmoqli “Saylanma” kitoblari bilan tabriklayman.

Qadrli Salima opa Umarova!

Mardona yashash saodati Sizni hech qachon tark etmasin!

Vafo FAYZULLOH