Asrni hayratga solgan inson

Agar yuz yillik chinorning salobatini ko'rsak, albatta, hayajonga tushamiz. Yuz yillik qayrag'ochning bo'y-basti ham odamni hayratga soladi.

Aytishlaricha, yuz yillik gujumning soyasi qalin va juda salqin bo'lar ekan. Yuz yoshni ko'rgan archa esa yanada ko'rkam va chiroyli bo'ladi.

Yuz yoshga kirgan insonning muborak nomini eshitishning o'ziyoq kishini hayrat va hayajonga soladi. Darhol qo'llarimizni ochib, Allohdan bizni ham shunday tabarruk yoshga yetkazishini niyat qilamiz. Iloji boricha, asr bilan hamnafas bo'lgan bunday tabarruk insonlarni tezroq ko'rishga, ziyorat qilishga oshiqamiz, duo olishni dilimizga tugamiz.

Kamina ham o'tgan yili “O'qituvchilar va murabbiylar kuni”da Prezidentimizning Farmoniga muvofiq yuksak davlat mukofotlari bilan taqdirlanganlar orasida Koson tumanidagi 24-umumiy o'rta ta'lim maktabining yuz yoshni qarshilayotgan o'qituvchisi Egamshukur bobo Abdiyevning “Mehnat shuhrati” ordeni bilan mukofotlanganini eshitib, gapning rosti, chinakam hayratga tushganman, bu otaxon bilan uchrashishni astoydil niyat qilgandim. O'sha kunlari xizmat yuzasidan G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyiga borganimda, nashriyot bosh muharriri, iste'dodli ijodkor ukamiz Habib Abdunazar bilan ko'rishib qoldim. U ham kosonlik bo'lgani uchun yuz yosh ostonasida turgan o'qituvchi bobo haqida gap ochib, “taniysizmi?” dedim. Habibjon chiroyli kulib, g'urur bilan shunday dedi:

— U kishi otam bo'ladilar!

Bu javobni eshitib, otaxonni  ziyorat qilish ishtiyoqi yana kuchaydi.

Xudoyimning marhamatini ko'ringki, oradan bir yil o'tib, ana shu niyat amalga oshdi.

Asrni hayratga solib kelayotgan bu serg'ayrat, farishtali inson bilan u kishi yashaydigan — Koson tumani, “Surxon” qishloq fuqarolar yig'ini, “Samo” ko'chasidagi 34-uyda uchrashdik. Bizni bu tabarruk xonadonga otaxonning yana bir iste'dodli shoir o'g'li G'ulom Abdiyev boshlab keldi. G'ulom Egamshukur nomi bilan talay kitoblari, she'rlari chop etilgan bu ijodkor ayni paytda O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasining Qashqadaryo viloyati bo'limi boshlig'i.

Yuz-ko'zlaridan nur yog'ilib turgan otaxon bilan bag'irlashib ko'rishdik.

* * *

Egamshukur boboning xotirasi teran va tiniq. Qiziq voqealar va ancha-muncha azob-uqubatlarda kechgan bolaligini, og'ir bo'lgan o'smirlik davrlarini yaxshi eslaydi. Shoshmasdan gapiradi.

Egamshukur Abdiyev 1926 yil 5 fevralda Tojikiston Respublikasining Ko'lob tumanida tug'ilgan.

— Tojikiston tomonlarga borib qolishimizga Begimqulboy bobom sabab bo'lgan. U kishi o'sha davrlarning katta boylaridan bo'lib, quloq qilingan. Tog'ma-tog' ko'chib yurardik. Hukumat u kishining o'n ming qo'yini olib qo'ygan. Bu ham yetmagandek, ammamni Kosonning Po'loti qishlog'iga kelib to'y qilganida bobomizni yana ushlashgan. Aytishlaricha, qo'ni-qo'shnilardan ayrimlari bobomning tillasi, kumush tangalari borligini sho'ro odamlariga sotgan. U kishini qamashadi. Lekin bobom tillaning joyini aytmagan. Ko'p qiynashgan. Oraga qishloq mullasini qo'yib, agar tillani bermasa, ko'z oldida onasini otamiz, deb qo'rqitishgan. Bobom ularga olti xum tilla, uch xum kumush tanganing ko'milgan joyini aytgan. Bu g'alamislik yetmaganidek, sho'ro odamlari apparat olib kelib, tekshirganlarida, yana bir xum tilla chiqqan. Shu bilan bobom adoi tamom bo'lgan. Ota-bobolaridan qolgan katta meros — boyliklarini qo'shqo'llab bolshavoylarga topshirib yuborgan…

Egamshukur bobo og'ir xo'rsinib, xontaxta ustiga yozilgan gulli dasturxonning ziyini barmoqlari orasiga olib, ohista silaydi. Yana xayollarga g'arq bo'ladi. Xayol lentalarida namoyon bo'layotgan voqealar esa bir asrlik umrning yaxshi-yomon lahzalariga, yillarning nurli va nursiz to'zonlariga qorishib ketadi.

Bobosi Sibirga surgun bo'ldi. Otasi Abdunazar oilasi bilan Tojikistondan Surxondaryoning Denov tumanidagi Yurchi qishlog'iga kelib joylashdi. Aynan shu hududda tashkil etilgan o'sha vaqtdagi “Sharq haqiqati” kolxozini tuzishda faol qatnashdi.

* * *

Egamshukur bobo 1955-57 yillari Termiz shahrida tashkil etilgan O'qituvchilar tayyorlash institutida o'qiydi. So'ngra yana shijoat bilan o'qishni davom ettirib, 1958-1961 yillarda Buxoro pedagogika institutining fizika-matematika fakultetida tahsil oldi.

1962 yilda ko'pchilik oilalar qatorida ular ham Sherobod cho'llarini o'zlashtirish uchun ko'chiriladi.

Yana bir mashaqqatli, og'ir kunlar, yillar boshlanadi. Lekin Egamshukur Abdiyev yeng shimarib ishga kirishdi. 1963 yil ushbu xo'jalikda Mirzo Ulug'bek nomidagi 7 yillik maktabni tashkil etishda o'zi bosh-qosh bo'lib, shaxsiy tashabbus ko'rsatadi. Dastlab yerto'la shaklida o'z faoliyatini boshlagan ushbu maktab keyinchalik yangidan zamonaviy tarzda quriladi.

— Yerto'lada dars o'tish oson bo'lmagandir, — boboni yana savolga tutaman.

— Yerto'la quyosh tomonga qaratib, yorug'lik ko'p tushadigan qilib qurilgandi. Faqat bizga cho'l shamoli ko'p xalaqit berardi. O'shanda men xonasi yo'q maktab direktori edim. Xo'jalik kattalariga o'xshab, bitta shlyapa sotib oldim. Lekin shlyapa bilan yerto'laga kirib bo'lmasdi. Shlyapaga o'rganmagan amaldorlar shamol uchirib ketmasin, deb qo'lida ushlab yurardi. Bir kuni qattiq shamol turib, shlyapamni uchirib ketdi. Bir zumda chang-to'zon ichida yo'qoldi. Qaytib shlyapa kiymadim…

Shunday qilib, tinib-tinchimas, fidoyi pedagog Egamshukur Abdiyevning jiddiy xatti-harakati, yelib-yugurishi bilan 1969 yilda xo'jalikda yangi 400 o'rinli ikki qavatli 2-o'rta ta'lim maktabi bunyod etildi. Ustoz ushbu maktabda 23 yil direktorlik vazifasida qizg'in va samarali faoliyat yuritdi. Ko'plab shogirdlarni tarbiyaladi, ularga ilmu fandan saboqlar berdi. Maktab ilg'or ta'lim muassasasiga aylandi.

Shu bilan Egamshukur boboning yangi maktablarni bunyod etish ishtiyoqi to'xtamadi. Yoshlarga ilm o'rgatishga bo'lgan yurak g'ujuri so'nmadi.

Biz sho'ro davrida “qalb amri” degan so'zni ko'p ishlatar edik. Mashhur davlat va jamoat arbobi, taniqli yozuvchi Sharof Rashidov fidoyi insonlarga bag'ishlangan so'nggi asarlaridan birini “Qalb amri” deb nomlagani bejiz emas edi. Chunki o'sha vaqtlarda cho'lu dashtlarni o'zlashtirish, qaqragan biyobonlarga suv olib chiqish, maktablar, tibbiy muassasalar qurish haqiqiy jasorat va matonat namunasi edi. 1985-86 yillarda Qarshi cho'llarini o'zlashtirish da'vatiga qalb amri bilan qo'shilgan Egamshukur Abdiyev qarindosh-urug'lari bilan Koson tumanidagi Surxon qishlog'iga ko'chib keldi. Keldi-yu, aynan shu massivda, qiyin sharoitlarda ham hozirgi 24-umumiy o'rta ta'lim maktabini qurish va tashkil etishda o'zi bosh-qosh bo'ldi, tashabbus ko'rsatdi. Jadid bobolarimizning maktab bunyod etishdek sharafli ishlarini davom ettirib, 1985 yildan buyon o'zi bosh bo'lib bunyod etilgan ushbu maktabda o'quvchilarga fizika-matematika fanidan dars berib kelayotir.

— Nega aynan matematika fanini tanlagansiz? — deb so'raymiz gap orasida.

— Aslida, adabiyotga juda qiziqar edim. Bir vaqtlar she'rlar ham mashq qilganman. Lekin shoir bo'lishga ishtiyoq orzuligicha qolib ketmadi. Ikki o'g'lim — G'ulom va Habib el tanigan ijodkorlar bo'lib yetishdi. Ularning yozganlarini maza qilib o'qiyman. Endi sizning savolingizga javob beraman, — deya bobo davom etadi: — Denovdan avval Qarshiga, keyin Kosonga qaytib keldik. Beshinchi sinfga o'qishga kirib, maktabni qayta davom ettirdim. Maktabga borsam, Shukur Shermatov degan matematika o'qituvchisi bor ekan. Juda qattiqqo'l, yaxshi o'qimagan o'quvchilarni urar ekan. Ko'z oldimda dars qilmay kelgan bir-ikki bolani rosa do'pposladi. Matematika muallimdan qo'rqqanimdan yaxshi o'qiy boshladim. Ichimda meni urmasa bo'ldi, deb qaltirab o'tirardim. Uch bahodan to'rtga o'tdim. Asta-asta besh ola boshladim. To'g'risi, o'zim matematikani unchalik yoqtirmasdim. Lekin o'qituvchimning qahridan qo'rqib, matematika muallimi bo'lib ketdim…

— Kechirasiz, hozir maktablarda o'quvchini urgan o'qituvchi jazolanyapti. Nima deb o'ylaysiz: bu yo'l to'g'rimi yo o'quvchi ustozidan qo'rqishi kerakmi?

— Yo'q, o'quvchi hech kimdan qo'rqmasligi kerak. Urib, baqir-chaqir qilib, qo'rquv bilan o'qigan bolaning ruhi ozor chekadi, o'zi qo'rqoq bo'lib qoladi. Lekin o'quvchi o'qituvchisidan qandaydir hayiqib, uning ustozi ekanligini his etib turishi kerak. O'qituvchi o'quvchisiga o'zining farzandiday munosabatda bo'lishi lozim deb o'ylayman. Odamni mehr tarbiyalaydi, mehr ulg'aytiradi. Bu haqda ulug' shoirimiz Abdulla Oripovning “Mehr” deb nomlangan ibratli to'rtligi bor:

Bir bola chinqirib yig'lardi chunon,

Uni yupatolmay ko'pchilik giryon.

U qaysar hech kimga quloq solmadi,

Boshin silashganda — tinchidi shu on.

O'z pedagoglik faoliyatimda, tarbiyada bu ajoyib she'rga ko'p murojaat qilib kelaman. Fursatdan foydalanib, barcha hamkasblarimni, shogirdlarimni hamisha mehrli va mehribon bo'lishga chaqirib, duo qilaman. Bilib qo'yish kerakki, barcha tarbiya mehrdan boshlanadi.

* * *

Egamshukur bobo bilan suhbatimiz uzoq davom etdi. Bu ulug' yoshli insonning hikoyalarini tinglab, bir jihatdan u kishining uzoq umr ko'rib kelayotgani sirlarini anglagandek bo'ldim. Bobo qancha qiyinchiliklar, azoblarni ko'rgan bo'lsa-da, lekin sira nolib gapirmadi. Shunda mashhur rejissyor Bahodir Yo'ldoshevning: “Hayotda nolib bo'lmaydi, unda yashash kerak”, degan hikmati yodimga tushdi. Egamshukur bobo ham hayotda qanday yashash kerakligidan kattayu kichikka bebaho saboqlar berib kelyapti.

Kutilmaganda boboning ko'zlari porlab, ovozi yanada dadillashib, suhbat jilovini qo'lga oldilar:

— Mendan odamlar uzoq umr ko'rishimning sirlarini so'raydi. Sirini bilmayman. Allohim biladi. Esimni taniganimdan buyon odamlarga yaxshilik qildim, faqat duo oldim. Hamisha aziz avliyolarni ziyorat qildim. Ehtimol, umrim shular tufayli uzaygandir, — bobo bir lahza to'xtadi, so'ng o'sha ohangda davom etdi: — Bilasizmi, uka, men esimni taniganimdan buyon Yaratgandan xalqimizning ozodligini hamisha so'rab yashadim. Shuncha qiyinchiliklarni ko'rgan, azob-uqubatlarni tortib kelayotgan xalqimiz ozod bo'larmikin, deb iltijolar qilib yashadim. Allohga behad shukrlar bo'lsinki, menga Vatanim ozod va mustaqil bo'lganini ko'rish nasib etdi. Bu ulug' ne'matning qadriga yetishimiz kerak. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev olib borayotgan islohotlarda bizning armonlarimiz va orzu-istaklarimiz amalga oshayotganini ko'rib, xursand bo'laman, shukrona qilaman. Ayniqsa, ta'limga berilayotgan e'tibor, o'qituvchilarga yaratilayotgan yangi-yangi imtiyozlarni ko'rib, g'ayratim jo'shib ketadi. Hamkasblarimni yanada faol va fidoyi bo'lishga da'vat etaman… O'zim esa ularga o'rnak bo'lishga intilaman…

Yaxshi niyat bilan hali davomi yoziladigan ushbu esseda Egamshukur boboning o'g'li, taniqli shoir G'ulom Egamshukurning padari buzrukvoriga bag'ishlangan quyidagi misralarini keltirsak o'rinli bo'lar:

Huzurimga oshiqib kelgan —

Subhi sabolardan,

Xush navolardan,

Tunlar bedor turib yutgan

Ohimdan,

Bitilmagan dil bayotimdan

Haykal qo'ydim Sizga men,

Ota!

Allohning poyidan,

Yuragim loyidan,

Adolat bog'idan,

Iymon tog'idan,

Muhabbat nomidan —

Haykal qo'ydim Sizga men,

Ota!..

…Qarang, Kosonning ravon yo'llarida mustaqil O'zbekistonning ilk mashinalaridan bo'lgan kul rangli “Tiko” ohista yeladi. Mashina rulida yuz yoshni qarshilayotgan Egamshukur bobo Abdiyev jonajon va qadrdon maktabiga — aziz o'quvchilariga dars berishga mehr-muhabbat bilan oshiqadi.

Shogirdlari huzuriga shoshayotgan, bir asrni qarshilagan muallimning umr yo'llari hamisha oydin, yorug' va nurlarga to'lib-toshib boraversin!..

Ashurali JO'RAYEV