Qishloq osmonidagi yulduzlar

Jomboyning mahobatli G'o'bdintog' yaqqol ko'rinib turadigan tarafida Sarqipchoq degan qishloq bor. Yuz yillarki, havolari soz, yon-atrofi daraxtzor, dashtlaridan doim turfa gulu giyohlar isi anqib turadigan bu xushtabiat go'sha kindik qonim to'kilgan joy. Har gal borganimda havosidan to'yib-to'yib nafas olaman, mayin shabadalaridan jonim yayraydi, hovlilardagi rayhonlar hidi dimog'imga xush yoqadi. Ayniqsa, qishloqning oqshomlari yanada go'zal, yirik-yirik yulduzlar shundoqqina tepamda charaqlab turadi. Xuddiki qora baxmal ustiga behisob tillarang chuchmomalar sochilib ketganday! Bu manzara shundayki, bir bor ko'rsang yana sog'inasan, o'z tarovati bilan uzoq vaqtgacha ko'z o'ngingdan ketmay turaveradi…

Goho o'ylab qolaman. Nega shahar osmonida yulduzlar yarqirab ko'rinmaydi? Tikilib qarasang, go'yoki juda xira nur sochayotganday tuyuladi. Olimlarning tadqiqot natijalarini o'qigach, shu savolimga javob topgandek bo'laman. “Katta ko'chalarda tinimsiz qatnab turgan transport vositalaridan ajralayotgan zaharli chiqindilar tufayli biz nafas olayotgan atmosfera havosi anorganik moddalar (ya'ni mis, rux, volfram, margimush, simob) bilan tobora ifloslanmoqda”.

Darhaqiqat, ekologik buzilishlar haqida qayta-qayta gapiriladi. Biroq yon-atrofga biz tomonimizdan yetkazilayotgan ozorlar salomatligimiz yomonlashayotganiga sabab bo'lmayotganmikin, aslida? Qarang-a, biz ona deb bilguvchi tabiatning o'z ichki dunyosi, nozik qonuniyatlari bor…

Masalan, baliqko'z degan o't haqida ko'pchilik eshitmagan. O'zi yomg'irlar chetlab o'tadigan sahroda o'sadi. Lekin gulbarglari va poyasiga shunchalik ko'p suv yig'ar ekanki, uni qaerdan olganiga ajablanasiz. Saksovullarga yashiringan mo''jizani ham aytay. Ular erta ko'klamda gullab urug' yig'adi, so'ng jazirama issiqda urug'lari nobud bo'lmasligi uchun gulkosalarini yumib olarkan. Saratondan o'tib olgach, yana ochilib urug'larini voyaga yetkazib, shu yo'l bilan o'z naslini davom ettirar ekan.

Rivoyat qilishlaricha, qadimda Luqmoni hakim o'simliklar tilini yaxshi tushunarkan. Uning yo'lida uchragan giyoh borki, hammasi ulug' hakimga o'zining shifo xususiyatlarini birma-bir so'zlab berarkan. Bugungi kunda atrofimizni o'rab turgan yashillik olami ham bizga nimalarnidir aytmoqchi bo'layotgandir, balki…

DARAXT BIZNI “TINGLAYDI”

Olimlar fikricha, yashillik dunyosida ham asab tizimi mavjud. “Daraxtlarning tanasi — orqa miya, butoqlari — yetmish ikki ming asab torlari, barglari — o'pkasidir”, deydi mutaxassislar. Ayniqsa, daraxt bilan inson o'rtasida uzviy aloqa borligini eshitmagandirsiz? Bog' ichidagi daraxtlar odamning ichki holatini his etishini-chi?

Kishi horg'in va ma'yus qolganida bir zum daraxtga suyanib tursa, charchog'i ketib, vujudi kuchga to'ladi. Daraxt qanchalik yo'g'on va baquvvat bo'lsa, uning quvvat manbai ham shuncha kuchayaveradi.

Daraxt ekish hamma zamonlarda ham xayrli ish hisoblangan. “Boburnoma”da yozilishicha, Zahiriddin Muhammad Boburdek ulug' hukmdor o'zi qarorgoh etgan joylarda daraxtzor bunyod qilib, suv yo'llarini o'tkazish rejalarini tuzgan ekan!

Bog' va ishkomlar ichini oralaganda g'arq pishgan turfa mevalarni ko'rib, tabiatning ajabtovur mo''jizasidan benihoya hayratga tushadi, kishi. Olma va shaftolilar qirmizi, anorlar qip-qizil, husaynilar sap-sariq, anjirlar tillarang… Olxo'ri va kishmishlar xuddi siyohga botirib olingandek! Asosiysi, bu mevalar tarkibidagi turli vitaminlar va ko'plab foydali moddalar organizmimiz quvvatini tiklashda eng kamyob dorilardan ko'ra kuchliroq ta'sir ko'rsatadi.

“Bir tup daraxt eksang, yuz yil meva terasan”, deganlar. Rivoyatda keltirilishicha, bir kishi yo'ldan o'tib borayotsa, munkillab qolgan keksa otaxon nihollar ekayotgan ekan. Yo'lovchi salomlashib, uning ishlari bilan qiziqibdi. “Men shu joyni mevazor qilmoqchiman”, debdi otaxon.

— Yoshingiz anchaga borib qolibdi, qilayotgan bu ishingiz nimasi? Axir bu nihollar o'sib mevaga kirgunicha siz bu dunyoda bormisiz, yo'qmisiz…

— Bu ishni o'zim uchun qilayotganim yo'q. Bizdan keyingi avlod shu daraxtzor soyasida o'tirib dam olsa, g'arq pishgan mevalaridan uzib yesa, tani-joni yayrasa, menga shu kifoya, — debdi otaxon.

Haligi yo'lovchi keksa odamning gaplaridan ajablanib, yelkasini qisganicha yo'lida davom etibdi. Oradan yillar o'tib, o'sha yo'lovchi yana shu tomonlarga kelib qolibdi. Ne ko'z bilan ko'rsaki, bu yerda ulkan bog' barpo bo'libdi, sersoya daraxtlar tagida yosh-yalanglar qizg'in suhbat qurib o'tirishibdi. Turli mevalar g'arq pishgan, bog' ichidan asal hidi keladi. Yo'lovchi bir paytlar bu joyga nihollar ekayotgan nuroniy otaxonni eslabdi, ich-ichidan uning dono gaplariga tan beribdi. “Bunday ishda hikmat ko'p ekan, shuni har birimiz o'rganishimiz lozim”, debdi o'z-o'ziga.

Daraxtlar yozda soya-salqinligi, kuzda meva berishidan tashqari, yil bo'yi bizni chang-g'uborlardan himoya qiladi. Olimlarning fikricha, bir tup daraxt 24 soat ichida uch kishi uchun zarur bo'lgan kislorodni qaytarib berarkan. Bir gektardagi daraxtzor esa bir sutka davomida 230 kilogrammgacha hajmdagi karbonat angidridni o'ziga yutib, 200 kilogramm kislorod ajratadi. Bir gektardagi igna bargli daraxt bir yilda 40 tonnaga yaqin, yapaloq bargli daraxtlar esa 100 tonnaga yaqin havo changini ushlab qoladi. Terakzorlar ham 300 kilogrammgacha bo'lgan hajmdagi changni o'ziga yutadi.

Mutaxassislar fikricha, bir tup sada (gujum) daraxtining salqinligi o'nta sovitkich quvvatiga teng ekan. Xalqimiz yong'oqni “Luqmon daraxti” deb ham atagan. Olimlar esa uni “havo fabrikasi” deyishadi. Negaki yong'oq nurash (eroziya)ning oldini oladi, mikroiqlimni yaxshilab, turfa mikroblarga qiron keltiradi. Bu jihatdan archalarning ham foydasi katta. Tog'liklar fikricha, har bir archa bitta quduq bilan teng, u qishda qorni, yozda namni yaxshi saqlaydi.

Daraxtlarning shovqin-suronni kamaytirish va atmosferaga ko'tarilayotgan zararli moddalarga to'sqinlik qilishdagi o'rni ham beqiyos.

ZILOL SUVLARNI SOG'INIB…

Burungi zamonlarda suv olovdan ham ko'proq e'zozlangan. Axir suv tanqis bo'lsa, tuproqda hech narsa unmaydi, hayot so'na boshlaydi.

Tarixiy manbalarda keltirilishicha, Angliya qirolichasi Yelizaveta XIV asrdayoq suvni chuchuklashtiruvchi eng arzon va qulay usulni topgan fuqaroga juda katta mukofot va'da qiladi. Oradan necha-necha asrlar o'tib, fan-texnika yuksalishiga qaramasdan, bu mukofot haligacha o'z egasini topmadi…

Ma'lumki, ona sayyoramizning 70 foizi suvdan iborat bo'lib, 1,4 milliard kvadrat kilometr suvning 97,5 foizi sho'r va umumiy suv hajmining atigi 2,5 foizini chuchuk suv (daryo, soy, ko'l va botqoqliklar), tashkil etadi. Ammo 2,5 foiz chuchuk suvning hammasiyam ichishga yaroqli degani emas. Taxminan 1 foizi ichishga yaroqli.

Olimlarning bugungi kundagi tadqiqotlari natijasiga ko'ra, yer yuzida yashovchi bir milliarddan ortiq odam toza ichimlik suv bilan ta'minlanmagani tufayli og'ir xastaliklarga duchor bo'lishmoqda.

Ertalab uydan chiqayotganda chiroqni o'chirishni esdan chiqarmaymiz, lekin ba'zan vodoprovod jo'mragini yaxshilab berkitishni unutamiz. Gugurt cho'pidek quvurdan tomchilayotgan suv kun davomida bir necha o'n litrni tashkil etib, bekordan-bekorga oqavaga ketadi.

Dunyodagi juda ko'p boy mamlakatlar tabiiy resurslari tanqisligi bois, aksariyat hollarda toza ichimlik suvini chetdan keltirishadi. Shu bois ular chinakam ma'noda o'zlarini to'la farovon his etolmaydi….

Mashhur okeanolog Jak Kusto: “Yer hammamizning umumiy uyimiz, suv esa uning qon tomiridir”, degan ekan.

Oqar suvlarga chiqindi tashlash holatlari tez-tez uchrayotgani ma'lum. Bu hol hammani sergak torttirishi kerak, aslida. Chunki inson salomatligiga salbiy ta'sir etayotgan zararli omillarning 35-40 foizi suv tarkibining buzilishi bilan bog'liq ekanligi allaqachon aniqlangan. Shifokor olimlar aytishlaricha, tarkibida nitratlari (zaharli moddalari) ko'p ichimlik suvi qonimizdagi eritrotsitlarda kislorodga bo'lgan talabni yetarlicha qondirolmaydi!..

Ichimlik suvining toza yoki har xil keraksiz moddalar bilan qay darajada ifloslanganligini aniqlashning eng oson va ishonarli usuli ilk bor ibn Sino tomonidan taklif etilgan. Buning uchun bir xil idishdagi suvlarga alohida-alohida toza paxta bo'lagi tashlanadi. Keyin ulardagi suv bir xil me'yordagi kuch ta'sirida siqib tashlanib, yana o'lchanadi. Qaysi idishdan olingan paxta og'irlashganligiga qarab aynan shu suv tarkibida yot moddalar ko'pligi va uning ikkinchisiga nisbatan iste'molga yaroqsizligi aniqlangan.

Har bir kishi kun davomida ichimlik suvining aqalli bir litrini tejasa va behuda oqib ketishiga yo'l qo'ymasa, ushbu sa'y-harakat tufayli mamlakatimiz bo'yicha necha-necha tonnalab toza suv isrof bo'lmasdan saqlab qolinar edi.

OLTINKO'Z VA TILLA QO'NG'IZLAR…

Oltinko'z, xonqizi, tilla qo'ng'iz kabi mitti jonivorlarning bugungi kunda kamayib ketayotganligiga olimlar tuproqning kimyoviy o'g'itlar bilan zararlanishini sabab qilib ko'rsatishmoqda.

Qanotchalarini yoyganicha uchib-qo'nadigan xonqizini bilamiz. Yaqinda shu xonqizi qo'ng'izlariga oid qiziq bir ma'lumotni eshitib qoldim. Havo sovib, izg'irinli kunlar boshlanishi bilan xonqizilar gala-gala bo'lib uzoq adirlikka uchib borisharkan va bir-birlariga yopishib shu ko'yi muzlashar ekan. Qish adog'iga yetib, oftobli kunlar kelgach, kattakon muz bo'lagi erib, xonqizilar bitta-bitta uchib chiqisharkan!

Endilikda foyda keltiruvchi xonqizilar bilan birgalikda daladagi zararkunandalarga qiron keltiradigan ayrim qushlar ham kamayib bormoqda ekan. Qarang, boyqush yozgi mavsumda mingtadan ko'p dala sichqonini tutib yeyishi natijasida bir tonnadan oshiq bug'doy saqlab qolinarkan. Qizilishton esa daraxtlarni kemiruvchi qurtlar bilan oziqlangani bois yuzlab daraxtlar kasallikka chalinmay navqironligicha qoladi.

Ba'zi davlatlarda foydali jonivorlarga ziyon yetkazadiganlarga maxsus jazo turlari bor. Masalan, Yaponiyada kimdir oddiy chuvalchangni shaxsiy maqsadda (aytaylik, baliq tutishda qarmoqqa ilish uchun) tuproqdan ajratib olsa, unga “tuproqning tabiiy holatiga zarar yetkazdi” degan ayb qo'yilib, katta jarima to'lashga majbur qilinarkan. Yoxud birorta ko'p yillik giyohni tag-tomiri bilan yulib olgan kishiga xuddi shunday giyohdan yana ellik tup ekib ko'paytirib berish majburiyati yuklanadi.

Ming-ming yillar avval yaratilgan asarlarda ham tabiatdagi mavjudotlarni asrab-avaylashga undovchi ko'plab voqealar bor. “Avesto” asarida keltirilishicha, qadimda yerni iflos qilgan va unga ziyon yetkazgan kishilarga 400 qamchi urish jazosi belgilangan.

O'simliklarni payhon qilgan odamlarga qadimda ayblarini yuvish uchun 10 ming tup xushbo'y giyoh ekish, minglab zararli hasharotlarni o'ldirish buyurilgan.

Qo'ng'izlar va qushlarning, aslida, o'z vazifalari bor. Ularning aksariyati kasallik tarqatuvchi pashshalarni qiradi yoki daladagi ekinlarni yeb bitiradigan zararkunandalarni tutadi, shu jihatdan qishloq xo'jaligiga katta naf keltiradi.

YuZ YILDA HAM YO'QOLMAYDIGAN PLASTIK

Qiziq tadqiqot…

Olimlarning ta'kidlashicha, axlat qutisiga tashlanayotgan plastik idishlar (asosan, baklajkalar) oftob nuri va bakteriyalar ta'sirida deyarli parchalanmaydi.

Eng yomoni shundaki, plastik idishlar axlat qutisida yotganda ulardagi xlor birikmalari bug'lanib atmosferaga chiqadi, quyosh nurlari tekkach, undan xlor atomlari ajraladi. Xlor esa azon qatlamini yemiruvchi kimyoviy moddalardan biri.

Yer yuzi aholisi yil davomida milliardlab dona polietilen paketdan foydalanar ekan. Polietilen va plastik chiqindilarning atrof-muhitga chiqarib tashlanishi oqibatida har yili millionlab qushlar, dengiz sutemizuvchilari va baliqlar nobud bo'layotganini mutaxassis olimlar ta'kidlashadi.

Rivoyatlarga ko'ra, bir mamlakat podshosi og'ir dardga chalinadi. Turli joylardan kelgan mashhur tabiblar ham uning kasaliga davo topa olishmaydi. Shunda podsho g'azablanib, kimki uni tuzata olmasa, jamiki tabiblarni qattiq jazolashini aytadi. Tabiblar davo istab bosh qotiradilar, tabiblikdan xabari bor barcha odamlarni bir joyga yig'ishadi. Tog'u toshlarda qo'y boqib yuradigan bir cho'pon podshoning siniqqan yuziga sinchiklab qarab: “Men sizni davolashga urinib ko'rmoqchiman”, deydi va buning uchun qirq kun muhlat so'raydi. Cho'pon podshoni tabiat qo'ynida ko'proq sayr qilishga, shifobaxsh giyohlar qo'shilgan cho'ponlar taomidan yeb, tog'dagi buloqlar suvidan to'yib-to'yib ichishga ko'ndiradi. Bu hol podsho uchun har kungi odatga aylanadi. Qirqinchi kunga kelib podsho o'zini sog'lom his etayotganini aytadi. Uning yuzlari tiniq, gavdasi ham tetik edi. Podsho salomatligi yaxshilanganining sababini bilishga qiziqadi. Shunda cho'pon: “Siz hamisha saroyda tashvishlar ichida yashab, tabiatdan uzoqlashgansiz, men sizni tabiatga yaqinlashtirdim, u sizni davolab tuzatdi”, dedi.

Aslida, tabiat biz uchun hamma shart-sharoitni yaratib qo'ygan. Uning bag'rida o'zimizni sog'lom va xotirjam his qilamiz, xuddi onamiz quchog'ida yayragan kabi orom olamiz, zavqlanamiz.

Lekin bizning ham majburiyatlarimiz bor. Ya'ni, ona tabiatni sevib-ardoqlashga, gulu giyohdan tortib mitti jonivorlargacha — hamma-hammasiga shafqat va mehr ko'rsatishga hamisha burchlimiz. Shuni unutmasak bo'lgani.

Gulchehra JAMILOVA,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan

jurnalist.