“Jo'r bo'ladi shovullab AMU…”

O'zbekiston xalq shoiri Shukrullo Orol dengizi fojiasi haqida o'z vaqtida kuyunchaklik bilan yozgan edi

O'zbekiston xalq shoiri, Navoiy nomidagi Davlat mukofoti sovrindori Shukrullo (1921-2020) Toshkent pedagogika bilim yurtini tugatgach, yo'llanma bilan Qoraqalpog'istonga yuborildi. O'sha paytdagi olis Qo'ng'irot tumanidagi birdan-bir Orjonikidze (hozirgi 39-son) nomidagi o'rta maktabda ishlash uning chekiga tushdi. Bu yerda u o'quvchilarga o'zbek tili va adabiyoti fanidan 1938-1939 o'quv yilida dars berdi, ilk she'rlari ham shu yerda yozildi.

Bunday deyishga boisimiz shuki, Shukrulloning uch jildlik saylanmalarining birinchi jildidagi (Toshkent – 1981) 1938-1940 yillarga oid ijod namunalari qoraqalpoq diyoridagi yozilgan she'rlar bilan boshlangan. Bu uning dastlabki she'riy mashqlarini Toshkentda bitganligini inkor etmaydi, lekin kitob saylanma bo'lgandan keyin she'rlarining saralanib saylanib kiritilishi ham tabiiy hol-ku, albatta.

Otliq yurilsa, Amudaryo Qo'ng'irot shahridan bir soatlik yo'l. Shukrulloning qoraqalpoq diyori go'zalligini ko'rib, maftun bo'lib yozgan ilk she'rlaridan biri ham Amudaryoga bag'ishlangan. U yozadi:

Amu qirg'og'iga bosh qo'yganicha

Yastanmishdir yam-yashil o'rmon.

Qushlar sayrar to to'ygunicha

Dilrabo kuy taratib har yon.

Jo'r bo'ladi shovullab Amu…

Ko'piklari misli oqqushdek.

Qanot qoqar oyning nurida

Oqin daryo oqin kumushdek…

Shukrulloning respublikamiz vaqtli nashrlarida turli yillarda e'lon qilingan davr va zamon haqidagi adabiy-falsafiy maqolalari jamlangan o'ziga xos majmua “Qasosli dunyo” (Toshkent – 1994) kitobidan “Dengizda bir tun” maqolasi ham o'rin olgan. Quyida kuyunchaklik bilan yozilgan maqoladan parcha keltiramiz:

“Keyingi yillarda kanallar qazish, sun'iy ko'llar, dengizlar yaratish ommaviy tusga kirib ketdi. Esimda, 1939 yilda “Komsomol” ko'lini qazidik. Shu kichkina ko'lni bunyod qilish ham toshkentliklar uchun katta quvonch bo'ldi. Shu yillar pedagogika institutida talaba vaqtimiz “Kattaqo'rg'on” hovuzini qazishda ishtirok etdik. Bu ham o'sha davrda respublika bo'ylab katta tantana bo'ldi. Xullas, xalqimiz yo'qdan bor qilgan, obod qilgan. Barbod qilgan emas. Kichkinagina sun'iy ko'l yaratish shunchalik tantana, shunchalik quvonch keltirgan. Yaratuvchi xalq degan nom olganmiz!

Endi ko'z oldimizda kichkina bir ko'l emas, dunyo xaritasiga kirgan o'z tarixiga ega bo'lgan, xalqimizning rizq-ro'zi manbai Oroldek dengizning qurishi, bu mahalladagi hovuzning, kichik ko'lning qurishi emas-ku axir! Bu bitta o'zbek xalqining emas, million-million xalqlarning taqdiri bilan bog'liq-ku! Dengiz barbod bo'lishi qancha-qancha odamlarning xonavayron bo'lishi, hayotimizning ko'rki bo'lgan parranda-yu darrandaning halokati-ku! Asrlar bo'yi avlod-ajdodimiz obod qilib, rizq-nasibasini topib kelgan ekin, bog'-rog'lardan, tarixiy yodgorliklardan mahrum bo'lishi bilan teng-ku!

To'qaylarida yo'lbarslar o'kirgan, o'rmonlarida son-sanoqsiz qushlar sayragan, tongdan oqshomgacha baliqchilar qo'shig'i yangragan O'zbekistonning emas, O'rta Osiyoning ko'zgusi bo'lgan Orol to'lqinlarining erka tebranishlarida kema bilan Toshkentga yo'l olganman.

Asta-asta cho'kdi, sho'ng'idi quyosh,

Mayda to'lqinlarga ko'mildi dengiz.

Shafaqdan ufqning bari qizargach,

Husnin ko'z-ko'z qilib balqidi oy-qiz.

Paroxod boradi tun qo'ynin yorib,

Ko'zga ko'rinadi faqat osmon, suv.

Yarim kecha bo'ldi, oy yorug' — sahar,

Shodlikdan ko'zlarga kelmaydi uyqu.

Hamon do'stlar bilan shirin suhbatlar

Dengiz to'lqinidek olar edi avj.

Zavqlaringga yana zavq qo'shadi

Ilk sahar ko'kida yulduz urib mavj.

Ko'kdagi yulduzlar — sochilgan tanga,

Bir-bir terilgandek bitdi, kamaydi.

Dengiz qirg'og'ida yongan alanga

Kabi quyosh chiqib, alvon nur yog'di.

Qani endi Orolning orombaxsh u to'lqinlari ko'rki, qani endi u husni qo'shiqlar?! Nahotki Orol haqida kuylangan qo'shiqlar, dostonlar, kelajak uchun afsona bo'lib qolsa? Yo'q, bu mumkin emas!

Hayotda inson qudrati ojizlik qiladigan ofatlar bo'ladi. Chaqmoq, zilzila, vulqon otilishi. Ammo Orolning qurishi bu insonning ojizligi emas, bu beshafqatlik! No'noqligi! Mas'uliyatsizlik yoki qo'rqoqlik oqibatimi? Sababi nimada edi?

Oshkora fikr aytishga hamma ham jur'at etolmasdi. Ko'p masalalar ayrim rahbar tashkilotlarning buyruqlari bilan hal qilinardi. To'g'ri fikr bildirganligi uchun, jon kuydirib gapirgani uchun jabr chekkanlar ham bo'ldi.

Orolni saqlashni kechiktirib bo'lmaydi. Uzundan-uzoq maslahatlashish, majlisbozliklarning payti emas. Orol masalasi nogahon tushgan yong'in bilan barobar…”

Maqola hassos shoir Shukrullo tomonidan 1988 yili yozilgan. Unda “to'g'ri fikr bildirgani uchun, jon kuydirib gapirgani uchun jabr chekkanlar ham bo'ldi” satrlari bor. Biz hozir bilyapmizki, o'sha vaqtlar Shukrulloga ham ma'lum darajada ta'qib-tazyiq o'tkazilgan ekan.

Shukrullo yozgan  maqoladan keyin ham ko'p yillar Orolni saqlash da'vosida uzundan-uzoq maslahatlashish — majlisbozliklar davom etdi. Lekin bular dengizning tiklanishiga zarracha naf keltirmadi. G'isht qolipdan ko'chgan, Orolni yo'qotib bo'lgan edik.

Nihoyat, respublikamizga Shavkat Mirziyoyev Prezident bo'lib saylangach, tub burilishlar boshlandi. Sug'oriladigan yerlardan ozgina orttirilgan suv Orolga yuborilgani bilan yutoqqan sho'r qumda izsiz ketishi hisobga olinib, eng avvalo, mavjud tabiiy ko'llarni to'ldirish, baliqchilikni rivojlantirish, dengiz tubidan ko'tarilgan zaharli chang-to'zonlarning ayanchli oqibatini kamaytirish nazarda tutildi. Olamshumul voqea esa endilikda ba'zi bir ilmiy adabiyotlarda Orolqum deb nomlanayotgan dengizning qurigan tubida million-million gektar sahroni saksovulzorga va boshqa tur sho'rga chidamli har qanday o'simliklarga aylantirishdek qudratli xalq harakati — jasorati bo'ldi. Uning tashabbuskori elim deb, xalqim deb yonib yashayotgan ulug' qalb egasi Prezidentimiz edi, albatta.

Orolning qurigan tubi bir necha yillardan keyin yaylovga, to'qayzorga aylanadi, chorvachilik rivojlanadi, bu xalqimiz uchun mo'l go'sht-sut va jun mahsulotlari manbai degani emasmi?! Bu parranda-darrandalarning unib-urchishiga, ko'payishiga ham asos.

Ko'ngilga taskin beradigan jihati shundaki, umrining oxirlarida bo'lsa ham xalqimizning sevikli shoiri Shukrullo Orolbo'yi mintaqasida Yurtboshimiz tashabbuslari bilan bunyod etilayotgan yangi hayot, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning dastlabki amaliy natijalarini o'z ko'zi bilan ko'rdi. Ishonchimiz komilki, u bundan benihoya shodlangan, quvongan edi…

Jabborbergan ShOMURODOV,

O'zbekiston Respublikasi

xalq ta'limi a'lochisi.

Qoraqalpog'iston Respublikasi

Qo'ng'irot tumani.