Til — tirik organizm
u ham xuddi inson vujudidek parvarishga, diqqat-e'tiborga muhtoj
21 oktyabr — o'zbek tili bayrami kuni
Yoqimli va mukammal nutq insonning hech narsaga qiyoslab bo'lmaydigan ma'naviy boyligi, javohirlar to'la sandig'i hisoblanadi. Yaxshi so'z, yaxshi xabardan ko'nglimiz quvonadi, xursand bo'lamiz, dilimiz yayraydi. Shu boisdan ham xalqimizda til, talaffuz madaniyatiga e'tibor berish, har so'z, har jumlani o'ylab gapirish, fikrni qisqa so'zlab ifodalash, muomala odobiga hamisha rioya qilish xususida ko'plab hikmatlar mavjud. Insonning nutqi shunday sirli xilqatki, unda so'zlovchining qalbi, ichki dunyosi, ta'lim-tarbiyasi, odob-axloqi o'z aksini topadi.
“Ey o'g'il-qizlarim, tilga ehtiyot bo'linglar! Kishi dilini og'ritadigan, ko'nglini qoldiradigan, izzat-nafsiga tegadigan, or-nomusi, sha'nini oyoq osti qiladigan so'zlardan nari bo'linglar. Tildan yetgan ozor nayza ozoridan yomon”, deb uqtirishadi ulug' ustozlar.
Kaykovusning mashhur “Qobusnoma” asarida nutq va muomala odobiga alohida e'tibor berilgan. Asarning yettinchi bobida quyidagilarni o'qiymiz: “Ey farzand, toki qila olsang (ya'ni, qo'lingdan kelsa), so'z eshitmakdin qochmag'ilkim, kishi so'z eshitmak bila suxango'ylik hosil qilur… Yolg'on va behuda so'z aytmak devonalikning bir qismidur. Har kishiga so'z aytar bo'lsang, qarag'il, u sening so'zingga xaridormu yoki xaridor emasmu? Agarda uni so'zingga xaridor topsang, unga so'zingni sotg'il. Yo'q ersa, ul so'zni qo'yib, shundoq so'z degilkim, unga xush kelsin va sening so'zingga xaridor bo'lsin”.
Kaykovus odamlarni to'rt toifaga bo'ladi: “Biri ulkim, bilur va bilg'onini ham bilur. Ul olimdur, unga tobe bo'lmoq kerakdur. Biri uldurkim, bilmas va bilmag'onini bilur, ul qobildur, unga o'rgatmok kerak. Biri uldurkim, bilur, ammo bilg'onin bilmas, ul uyqudadur, uni bedor qilmoq kerakdur. Biri uldurkim, bilmas, bu qusuridan bexabar, u johildur, undan qochmoq kerak”.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg'u bilik” asarida til odobi, ya'ni o'qish va bilim olishda tilning ahamiyati, qisqa va mazmunli so'zlash, tilga ortiqcha erk bermaslik xususida quyidagilar bayon qilinadi: “Til aql va bilimning tarjimonidir. Bilki, kishini nuroniy qiluvchi vosita ochiq va mazmundor tilidir…. Til kishini izzatli qiladi, kishi tili bilan baxtli bo'ladi. Til misoli arslondir, qara, u seni doim eshik oldida poylab yotadi. Ey, mag'rur uy xo'jasi, hushyor bo'lki, agar tilingga ortiqcha erk bersang — o'ylamasdan so'zlasang, bu arslon bir kun emas, bir kun boshingni yeydi…”
Abu Rayhon Beruniyning fikricha, til — so'zlovchi istagini eshitguvchiga yetkazuvchi tarjimondir. Ulug' mutafakkir Alisher Navoiy tilni insonni hayvondan ajratuvchi “gavhari sharif”ga o'xshatadi. Ma'rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning ushbu so'zlari ham ayni haqiqat: “Har bir millatning dunyoda borlig'ini ko'rsatadurgan oyinai hayoti uning tili va adabiyotidur. Milliy tilni yo'qotmak millatning ruhini yo'qotmakdur”.
Ona tilimiz, undagi noyob so'z va iboralar, hikmatlar, maqol va matallar asrlar davomida juda katta hayotiy tajriba asosida shakllangan, to'plangan va sayqal topgan bo'lib, bu noyob xazina, biz, bizdan keyingi avlodlar uchun noyob meros hisoblanadi. Bu xazinadan bahramand bo'lgan buyuk ajdodlarimiz al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Mirzo Ulug'bek, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur singari mutafakkirlar dunyo tamadduni rivojiga munosib hissa qo'shdilar, ayni chog'da, o'zlarining buyuk asarlari, ilm-ma'rifatlari bilan bu xazinani keng ko'lamda boyitib, maqomini baland ko'tardilar.
Xalqimizning asrlar davomida shakllangan turmush tarzi, orzu-umidlari, zulm va istibdodga qarshi kurashlari, shu bilan birga, ezgu insoniy fazilatlari, bag'rikengligi, mard va tantiligi, haqso'z va mehnatsevarligi son-sanoqsiz maqol va matallarda, hikmatli rivoyatlarda o'z ifodasini topgan. Shu boisdan ham, tilga e'tibor, uni milliy boylik sifatida sevib-ardoqlash, boyitish, kelajak nasllarga sharafli tarovati, zavq-shavqi, xazina yanglig' ma'no salmog'i bilan yetkazish bizning ajdodlar ruhi oldidagi ma'naviy burchimiz hisoblanadi. Bu burchni tushunmay yoki beparvoligimiz oqibatida til xazinamizga yetkazilayotgan ozorlarni anglamasak, og'zaki va yozma nutqning o'ziga xos talablarini bir-biriga qorishtirib tashlasak, tuzatish qiyin bo'lgan jiddiy xatoga yo'l qo'yamiz. Faqat bolaning emas, kattalarning ham “qotib” qolgan tilini o'nglashning iloji yo'q.
Til shunday bir bog'ki, undagi har bir nihol, har bir g'unchaning o'z o'rni bor, bordi-yu, ulardan biri e'tiborsiz qolsa, bog'ning ko'rkiga putur yetadi, tarovati susayadi. Hikmatli so'zlar, maqol va matallar, rivoyat va hikoyatlar orqali biz uzoq o'tmishga xayolan nazar tashlaymiz, xalqimiz bosib o'tgan mashaqqatli yo'ldan xabardor bo'lamiz. Shu ma'noda, tilni bugungi kunni olis o'tmish bilan bog'lovchi ma'naviy ko'prikka qiyoslash mumkin. Bu ko'prik bizni yangi ezgu amallarga da'vat etadi. “Tilini asragan el boy bo'ladi, uni yo'qotgan el esa yo'lidan, o'zligidan adashadi”, deganlaridek, til boyligimizni o'zligimizni yo'qotmaslik uchun ham asrashimiz lozim.
Sobiq tuzum sharoitida tilimiz ko'p jihatdan tanazzulga yuz tutdi. Ona tiliga e'tibor susaydi, necha asrlar davomida xalqimizga ma'naviy hamroh, najot vositasi bo'lib kelgan o'zbek tili asossiz kamsitildi. 1989 yilning 19 oktyabr kuni bo'lib o'tgan Oliy Kengashning navbatdagi sessiyasida mamlakatimizda o'zbek tili davlat tili deb rasman e'lon qilindi. Konstitutsiyamizda davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilab qo'yildi, ya'ni o'zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog'i, gerbi, madhiyasi kabi muqaddas timsollardan biriga aylandi.
Bu, shubhasiz, katta g'alaba edi. Ammo uzoq yillar davomida tilimizga yetkazilgan zararning o'rnini qoplash oson bo'lgani yo'q. Bu borada o'tgan yillar ichida e'tiborga molik ishlar qilindi, ona tilimizning qaddi-basti, nufuzi tiklandi, ilmiy-tadqiqot ishlari, yozishmalar o'zbek tilida olib boriladigan bo'ldi. Biroq, bu jarayon goh izchil, goh sust davom etayotgani, xususan, yangi alifboni mukammallashtirish va amaliyotga joriy etish yakuniga yetmayotganini ham qayd etish zarur. Bugun Oliy o'quv yurtlari talabalari, o'rta ta'lim maktablari o'quvchilari yozgan bayon va insholarda har ikki alifbo qoidalariga amal qilmaslik ko'zga tashlanadi. Bu holatni rasmiy idoralar, korxona va tashkilotlardan kelayotgan xatlarda ham ko'rish mumkin. Bundan ko'rinadiki, ajdodlardan avlodlarga o'tib kelayotgan til boyligimizning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank-moliya, sog'liqni saqlash tizimlari kabi o'ta muhim sohalarda ona tilimizning qo'llanishi doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug'atlar nashr etishni davom ettirish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish zarur.
Dunyoviy taraqqiyotning bugungi ilmiy-texnik darajasi har qanday mukammal tilni ham yangi so'z, ibora va tushunchalar bilan muttasil boyitib borishni taqozo etadi. Tilshunos olimlar tilni faqat o'tmishga qarab emas, shu bilan birga (!) bugunga va kelajakka ham qarab boyitish zarurligini uqtiradilar. Bu vazifani bajarish uchun amalga oshirilayotgan ishlarning salmog'i muttasil oshib borishi zarur. Negaki, tilimiz, tariximiz, madaniyat va san'atimiz, istiqlol yillarida erishayotgan yutuqlarimiz, mamlakatimizning dunyo hamjamiyatidagi bugungi o'rniga qiziqish kun sayin kuchayib bormoqda, o'zbek kurashi bilan bog'liq iboralar jahonda mag'rur yangrayotgani, ko'plab xorijiy oliy o'quv yurtlari, ilmiy-madaniy muassasalarda o'zbek tili, adabiyoti va san'atini o'rganuvchi guruhlar paydo bo'layotgani, biz bilan ijodiy, madaniy hamkorlik qilishga istak bildirayotganlarning safi ortayotgani fikrimizga dalil bo'la oladi. Atoqli adib Chingiz Aytmatov asarlari bois, dunyo mamlakatlarida qirg'iz tilini, O'ljas Sulaymonov ijodi bois qozoq tili va tarixini o'rganishga qiziqish yuzaga keldi. Abdulla Qodiriyning “O'tkan kunlar” asari, Odil Yoqubov romanlari, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Halima Xudoyberdiyeva, Shavkat Rahmon she'riyati ham shunday yuksak maqomga erishdi.
Bu — quvonarli hol, albatta. Ammo… uzoqda turib, tilimizni o'rganuvchilar imlo va grammatika qoidalariga qat'iy rioya qilayotgan bir paytda biz o'z yerimizda bu qoidalarni buzib, payhonlayotganimiz bag'oyat achinarlidir.
Bunga aslo befarq qarab bo'lmaydi. Buni teleko'rsatuvlarda, radio eshittirishlarda, sayozdan-sayoz seriallarda, ayniqsa, qo'shiqchilikda ma'lum hudud doirasida ishlatiladigan sheva tobora ko'proq uchrayotganida, adabiy so'zlar, iboralar qolib, shevada so'zlash zamonaviylik belgisi sifatida namoyon bo'layotganida ko'rish mumkin.
Yana bir qusur ko'chalarimizda imlo qoidalariga rioya qilinmay yozilgan e'lon, savdo-tijorat reklamalari, televidenieda “qo'lbola” dori vositalariga doir tinimsiz berilayotgan, bir ko'rsatuvda o'ndan ortiq marta takrorlanayotgan maza-matrasiz matnlarda ko'zga tashlanadi. “Otopitelnыe sistemы” jumlasini o'zbek tiliga “Issiq qilish” deb o'girgan no'noq tarjimon, tog' yonbag'rida boshiga qanday yolg'onlar tushishidan bexabar bir giyoh telereklama orqali xos yigirmadan ortiq o'ta og'ir dardlarga davo bo'lishini og'iz to'ldirib aytayotgan tabib, aftidan, G'azzoliyning “Til ofatlari” kitobini o'qimagan va bu allomaning quyidagi so'zlaridan bexabar bo'lsa kerak: “Insonga eng itoatsiz a'zo tildir. Chunki bu suyaksiz a'zoning osongina harakatga kelishi, hech bir mashaqqatsiz yugurikligi kutilmagan oqibatlarga sabab bo'ladi”.
Til — tirik organizm, u ham xuddi inson vujudidek parvarishga, diqqat-e'tiborga muhtoj. To'g'ri parvarishlangan nihol erta mevaga kirgani kabi, tilga e'tibor ham yangi avlod tarbiyasida, albatta, o'zining serma'no va salmoqli samarasini beradi.
Ahmadjon MELIBOYEV,
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist,
“Jahon adabiyoti” jurnali bosh muharriri.