Ibrohim G'afurov: “Haqiqat shuki, mukofot bilan mohiyat o'zgarmaydi”
O'zbek adabiyotida nega Nobel mukofotini olishga qodir yozuvchilar yo'q? Nega badiiy adabiyotimiz dunyoga chiqishga oqsayapti? Fikr adabiyoti qanaqa bo'ladi? Bugun biz shu kabi savollar bilan ustoz adib, mohir tarjimon, taniqli munaqqid, O'zbekicton Qahramoni Ibrohim G'afurov bilan suhbatlashdik.
— Assalomu alaykum, ustoz! Bugungi adabiy jarayon haqidagi ayrim masalalarda fikr-mulohazalaringizni bilmoqchi edik.
Kuni kecha xalqaro Nobel mukofoti taqdirlash marosimi bo'lib o'tdi. Unda janubiy koreyalik yosh yozuvchi Xan Gan mukofotni qo'lga kiritdi. Bu borada o'zbek adabiyotida hali ushbu nufuzli mukofot olishga qodir yozuvchi-shoirlar yo'qmi? Bunday ulug' kunlar bizga qachon keladi, sizningcha?
— Nobel nishondori bo'lganlar, iloho, qandini ursin. Jumladan, eng yangi nishondor, janubiy koreyalik yosh adib Xan Ganga ham bu mukofot muborak bo'lsin! Nobel mukofoti xalqaro miqyoslarda qanchalar obro'li va qanchalar sharafli bo'lmasin, u hayotning va inson muvaffaqiyatlari, inson surur mezonining o'lchovi bo'lolmaydi. Masalan, men uchun, mening adabiy-badiiy muhabbatim uchun Abdulla Oripov Nobel mukofotidan ortiqroq shoir, uning yonib-kuyib Vatan va xalqni sevganlari Brodskiy yoki Elliotdan hech bir kam emas. Balki, u ortiqroq otash bilan suygandir, ortiqroq intilish bilan intilgandir ozodlikka, madhiyaning har bir so'zida har bir o'zbekning yuragida jo'sh urgan so'zni aytgandir. Biz uchun bu har qanday yuksak mukofotdan ortiqroq qadr-qimmatga ega. O'tmishda olti martalab Lenin mukofoti olgan adiblar o'tgan edi. Hozir kim o'qiyapti ularni, kim el-yurtning ma'rakalarida eslayapti? Haqiqat shuki, mukofot bilan mohiyat va ahamiyat aslo o'zgarmaydi. Nobel mukofoti olmadik deb yozg'irish, menimcha, to'g'ri emas. Hech narsada yozg'irmaylik, armon qilmaylik. Odam ekanmiz, odamcha yashaylik. Har sohada mehnatning zo'rini qilaylik. Shunda biz qo'lga kiritmagan mukofot, tortiq qolmaydi. Xudo yer yuzida hech bir xalqni iqtidor va iste'doddan qismagan.
— Bugun dunyo adabiyotida qaysi millat adabiyoti yetakchilik qilyapti, deb o'ylaysiz? Buning omillari nimada ko'rinadi?
— Hozirgi dunyoda barcha odamlar eng ko'p so'zlashayotgan, eng barakali va mahsuldor muloqot qilayotgan, eng ko'p o'rganilayotgan, eng yaxshi natijalarga erishilayotgan bu — ingliz tili. Ingliz tilini hozir taqdir shunday o'rin va mavqega olib chiqdi. Amerika, Angliya, Kanada, Avstraliya, Germaniya kitob yozish, chiqarish, tarqatish va shular orqali juda katta muvaffaqiyatlar, amaliy natijalarga erishmoqda. Bu mamlakatlarda har sohada yangidan-yangi kitoblarga bo'lgan talab nihoyatda kuchli. Talab kuchli bo'lgach, ya'ni aholi olimlar, yozuvchilar, san'atkorlar, tadqiqotchilar, injenerlarni qistab turgach, o'sish, o'zgarish ham shunga yarasha shiddat bilan davom etadi-da. Ularda ba'zan kitob hali chiqmasdan obuna orqali sotilib, tarqalib ketadi. Mavzular hali qog'oz sahifalariga tushmay reklama qilinib, ular atrofida ajiotaj (shov-shuv) boshlanadi. Jamiyat hamisha yangi fikr, yangi g'oyalar bilan yashab nafas oladi.
— Bugungi o'zbek adabiyotining eng yaxshi asarlari dunyo tillariga o'girilmayotganligi, dunyo kitobxonlarining o'zbek adabiyoti bilan tanishligi ko'ngildagidek emasligining bosh sabablari nimada deb o'ylaysiz?
— Tadrijiy takomil degan tushuncha bor. O'zbek hamma narsa o'z vaqtida pishadi, deydi. Jamiyat izchil va real ishlaganda, ko'zlagan natijasiga erishadi. Bizning jamiyatimiz hozir shunday pallaga asta-sekin kirib bormoqda. O'zbek adabiyotining eng yaxshi asarlari — Qodiriy, Cho'lpon, Fitrat, yangi zamon adabiyotining namoyandalari asarlari jahon tillariga o'girilmoqda. Xorijiy mamlakatlarda o'zbek tili, adabiyoti, san'ati, madaniyatiga har tomonlama qiziqadigan, har tomonlama o'rganadigan va bularga o'ta mas'uliyat hamda muhabbat bilan yondashadigan odamlar (ularni O'zbekistonning chin do'stlari, xayrixohlari deb ataylik) ko'paygan sari madaniyatimiz namunalarini xorijiy tillarga adekvat tarjima qilish rivojlanadi, mustahkam yo'lga tushadi. O'zbekistonning o'zida ham o'zbek tili va boshqa bir qancha xorijiy tillarni adekvat tarjima qilish layoqati tarbiyalangan, bu sohalarda asosi mustahkam bilimlarga ega mutaxassis darajasidagi kishilar yuzaga chiqib, faoliyat maydoni yaratganlarida badiiy va ilmiy tarjimalar o'zaro gullab yashnaydi. Bunda, ayniqsa, bilimdon, kordon adabiy agentlarning yetishib chiqishi va faoliyat yo'llarini ochishi juda katta ahamiyatga ega. Hozir shunday agentlarimiz yo'q darajada yoki barmoq bilan sanarli oz. Yaxshi bilib olaylikki, madaniy G'arbning adabiyot va san'at dunyosi adabiy agentlarsiz yashamaydi, hatto buni tasavvur ham qilolmaydi. G'arbda har bir professional adabiy agent mubolag'a bo'lib tuyulmasinki, bitta Yozuvchilar uyushmasining ishini bir o'zi bajaradi. Yozuvchining asari qo'liga kirgach, u asarni baholaydi, tarjimon topadi, nashriyotlar bilan gaplashadi, kelishadi, haq-huquq, qalam haqlarini kelishadi. Tarqatish, xorijiy tillarga yoyish choralarini belgilaydi. Ya'ni hozirgi bizning yozuvchilarimiz hech imkon topmaydigan barcha tashkiliy ishlarni bajaradi. Bizga shunday ish usuli suv bilan havodek zarur. Shunda kitobning yangi rivojlanish yo'li, tendensiyalari boshlanadi. Rivojning boshqa yo'li yo'q.
— Suhbatlardan birida: “Fikr adabiyotini yaratmoqchiman”, degansiz. Bunga qanchalik erishdingiz?
— “Mansura” degan yangi bir adabiy janrni yuzaga chiqarib, “fikr adabiyoti” degan bir yo'nalishni boshlagan bo'ldim. Mansuralar Fitrat, Cho'lpon, Ayniy boshlagan va go'zal namunalarini yaratgan ehtirosli, jangjo' sochmalarning uzviy va chambarchas davomi edi. Nazarimda, yangi davrda adabiy an'analar yangi qiyofa, yangi libos talab qilayotgandek bo'laverdi. Kutilmagan fikr, kutilmagan g'oya shakl izlay boshladi. Men Fitratdan tashqari, Lubnonning ulug' shoiri Jubron Xalil Jubronning mansur she'rlarini qayta-qayta o'qidim. Nazarimda, yangi zamon adabiyoti mana shunday lo'nda va o'ta ehtirosli namunalar yaratishi kerakday tuyuldi. Mansuralarning bir qancha turkumlari yuzaga chiqqach va matbuot yuzini ko'rgach, o'qilgach, zamon adabiyoti shunday shakllarni keng istifoda qilgandagina o'quvchisi bilan juda mustahkam aloqaga ega bo'ladi, degan fikrim mustahkamlandi. Viloyatlarda mansuraga qiziquvchi shoirlar paydo bo'ldi. Ular mendan: “Mansuraning qoidasi qanday?” deb so'rashdi. Men: “Bir misraga qancha ko'p fikr joylay olsangiz va bu fikrlar kutilmagan tembrda jo'sh urib tursa, ana shu mansura bo'ladi, bu “fikr adabiyoti”ning ibtidosi”, deb javob berdim. Shu-shu mansuralar — sochma ohangdor proza “fikr adabiyoti”ning timsoli bo'lib qoldi. Mansuralarim ba'zan shunday o'zlarini erkin tutishdiki, ular ba'zan o'ta lirik proza, ba'zan o'ta esse (badia), ba'zan lirik tanqid-mulohaza tusiga ham kirdi — o'zim ham bilmay qoldim. Ularni taqriz yoki maqola deb bo'lmasdi, ba'zan shunchalar shaxsiy o'ylarga o'xshardi va oxiri mansura o'z-o'zidan ko'paya boshladi, shakllarini o'zgartiryapti, degan xulosaga keldim. “Sakson bilan to'qson orasi” degan mansuralar turkumi qog'ozga tushdi. Lekin hamon uni o'quvchilarimga taqdim qila olmayapman. Tushunarli bo'larmikin? Murakkablashib ketmadimikin? Qariganda, yasharishga urinish bo'lib qolmasmikin? Keksayganda savollar iskanjasida qolasan… Savollaringga jo'yali javob topishga urinib, yolg'izlikni ham, kunlar, tunlar o'tib ketayotganini ham bilmay qolasan…
— Asarlarni o'zbekchalashtirishda bugungi kunda dunyoning qaysi yozuvchisi sizni o'ziga ko'proq jalb qilmoqda va nima uchun?
— Umumjahon adabiyoti xazinalarida o'zbek tiliga hozir va kelajakda albatta o'girilishi zarur bo'lgan buyuk asarlar juda ko'p. Men misol uchun hozir tilimizga F.M.Dostoyevskiyning “O'smir” romanini, Marsel Prust, Folknerning asarlarini jon-jon deb tarjima qilgan bo'lardim. Faqat ularning ustida uzoq va juda mashaqqatli mehnat qilishga to'g'ri keladi. Qaniydi, hozir yoshim qirqda bo'lsaydi, deb g'ayratim jo'sh urib o'tiraman. Ammo haqiqiy ahvol boshqa… Realliklarning tazyiqlarini hisobga olishga to'g'ri keladi…
— O'zingiz kutilmaganda muvaffaqiyatli chiqqan tarjima asaringiz qaysi deb aytgan bo'lardingiz?
— Mehnatim, peshona terim singgan asarlarning barchasi o'zim uchun juda qimmatli. Ular mening hayot va uning hodisalari haqidagi tasavvurlarim, taassurotlarim. Hammasi hayot va inson borasidagi mening o'z versiyalarim. Ularda, chamasi, takrorlanmas kayfiyatlar mujassamlashgan. Ular kimlarnidir o'z ortidan ergashtiradi, jozibasi, ohanrabosi bilan o'ziga tortib turadi. Agarda badiiy tarjima sohasida yaratgan asarlarimga kelsak, negadir Xemingueydan qilgan ilk tarjimalarim — “Chol va dengiz”, “Alvido, qurol!”, Mopassanning “Azizim”, “Besh muqaddas kitob”, “Ayyub nidosi”, Nisshening “Zardusht tavallosi”, Joysning “Uliss” epopeyasi o'lmas fasohati bilan o'ziga doim magnitday tortib turadi. Umuman, barcha badiiy tarjimalarim menga g'oyatda qadrli. Chunki ular bilan birga men xalqim uchun mangulikka oshno bo'lganman.
— Kitob do'konlarida bugun xilma-xil tarjima kitoblarni ko'rishimiz mumkin. Ularning ko'pida ham mazmunan, ham imloviy jihatdan xatolarga yo'l qo'yilganiga guvoh bo'lamiz. Qizig'i, bu manfaat ortida paydo bo'lgan taxlamalarning ham, afsuski, xaridori bor. Shu haqida fikrlaringiz.
— Menimcha, ahvol siz savolingizda aytganchalik tushkun va nochor emas. Hozir kitob nashr etish borgan sayin ko'payib boryapti. Rang-barang, juda qiziqarli ilmiy, adabiy-badiiy asarlar paydo bo'lmoqda. Badiiy tarjimalar, original asarlarning sifati, saviyasi, qiziqarli ekanligi turlicha bo'lsa-da, ko'pincha, jo'nlik, siyqalik, yuzakilik, soxtalik yaqqol ko'zga tashlanib qolayotgan esa-da, orada yorqin va go'zal namunalar ham yuzaga chiqmoqda. Sharifjon Ahmad Borxes va Platonovni baland badiiy saviyada asliyatlardan o'zbek tiliga o'girdi. Miriqib o'qiysiz. Tarjimon adib sifatida havas qilsa arziydigan mahorat kasb etayotganiga guvoh bo'lasiz. Hozir Rustam Jabbor, Risolat Haydarova kabi ijodkorlar halol va ta'sirchan tarjimalari bilan ajralib turadilar. Ilmiy-ommaviy adabiyotlarni ham qiyomiga keltirib o'zbek tiliga asliyatdan o'girayotgan bir qancha salohiyatli qalamkashlar maydonga chiqmoqda. O'qib, beixtiyor “barakalla!” deb yuborasiz. Shularga qarab yaqin kelajakda o'zbek adabiyotida iqtidorli va chin mutaxassis tarjimonlar to'dasi, albatta, shakllanib yetishiga va badiiy tarjima ravnaqi boshlanishiga ishongingiz keladi. Shunga intellektual tayyorlanayotgan ijodkorlar yetishmoqda.
— Kitob ma'naviyatni o'stirish uchun o'qiladi, lekin baribir paydar-pay chiqayotgan ayrim tarjima asarlar uni o'ldirishga xizmat qilayotgandek. Balki tarjima jarayonida onlayn, ijtimoiy tarmoq yordamidan foydalanish bunga sabab bo'layotgandir? Bu jarayonlarni nazoratga olish kerakmasmi?
— Buning uchun kitobxonlar va ayniqsa, nashriyotlar nazoratni emas, adabiy-badiiy talabchanlikni oshirishlari ayni muddao bo'lardi. Til madaniyati, nutq madaniyati, tahrir madaniyati hozir bizga suv bilan havoday zarur. Ko'pgina ijodkorlar, ayniqsa, shu uch sohada nihoyatda oqsamoqdalar. Har bir fuqaro o'zini tom ma'noda “o'zbek xalqining vakili” deb anglamaguncha va chin shunday vakilga aylanmaguncha intellektual xomlik, g'o'rlik, tubanlik davom etaveradi. Bularni ko'tarish, yuqori saviyaga olib chiqish uchun 200 dan ziyod universitet-institutlarimiz, ularning ona tili va adabiyot kafedralari, ilmiy tadqiqot institutlari, o'rta ta'lim va boshlang'ich maktablarni tilimizning aniq va izchil, puxta ishlaydigan tayanchlariga aylantirmog'imiz zarur. Tinmay mamnun bo'lib yurgandan ko'ra, til va madaniyat islohotlarida faqat aniq-konkret ishlarga o'tish zarur. Barcha sohalarda o'zbek tili qanday qo'llanayotganini kunma-kun, soatma-soat ko'rikdan o'tkazib borishga to'g'ri keladi. Mamnuniyatbozlik faqat turg'unlikka olib boradi. Xorijiy tillarni qiziqib o'rganayotganlarni g'oyatda qo'llaymiz va yoqlaymiz. Ammo ularning ona tilini qanchalar egallaganliklarini aniqlashtirish zarur. Ona tilini a'lo egallamagan mutaxassis xorijiy tillarni mukammal bilishi qiyin. Bu chala, biryoqlama bilish bo'ladi.
— Tarjimon tarjima uchun asar tanlashda nimalarga e'tibor berishi kerak? Umuman, tarjima jarayonida qanday detallarga ahamiyat berish lozim?
— Tarjima uchun asar tanlash ishning yarim muvaffaqiyatini belgilaydi. Avvalo, tarjima o'zbek kitobxoniga qanchalar foydali, u o'zbek o'quvchilarining ma'naviy-ma'rifiy dunyosini qanchalar boyitadi, ruhoniy hayotimizga, tafakkurimizga qanchalar yangiliklar — yangi g'oyalar, yangi qarashlar olib kiradi, deganga o'xshash mezonlarga aniq javob topish zarur. Men tarjima, avvalo, asliyatga to'la adekvat bo'lishi tarafdoriman. Ikkinchidan, tarjima asarning badiiy nafosat xususiyatlarini to'la aks ettirishi zarur. Shu ikki xususiyat yuzaga chiqarilgandagina badiiy tarjima haqida so'z yuritish mumkin. Aksincha, tarjima yo'q yoki juda soxta va suyuq, ayniqsa, she'riy tarjimalarda suyuqlik va oltmish foizgacha o'zidan qo'shish, to'qib yuborish, shakl va mundarijani vayron qilishlar tez-tez uchrab turadi.
— Bugungi kunda o'ziga xos uslubda ijod qilayotgan shoirlarimiz va yozuvchilarimizdan kimlarni e'tirof qilgan bo'lardingiz?
— Hozir ko'p umidli iqtidor egalari adabiyotga kirib kelyapti. Ular ichida, ayniqsa, Shuhrat Matkarimov, Ma'mura Zohidovaning qissa va romanlari o'ziga katta e'tibor qaratmoqda. Ularni bemalol xorijiy tillarga tarjima qilish mumkin. Bu asarlar bugungi o'zbek adabiyoti jarayonlari haqida yaxshi tasavvur uyg'otadi. Ularni yangi renessans adabiyotimizning ishonchli yorqin poydevori deb aytish mumkin. Xoliyor Safarov, Jasur Kengboyev, Jontemir, Tillaniso singari yoshi o'ttiz besh-qirqlarga yaqinlashib borayotganlar ijodida umidbaxsh izlanishlar paydar-pay ko'zga tashlanmoqda. Bular katta to'lqin, katta adabiy oqimga aylanarmikin? Yaqin kelajak buni ko'rsatadi.
— Odamlar orasida matbuot nashrlari haqida: “Obuna qimmat, buning puliga bir kamimni to'ldiraman” deb qarovchilar juda ko'p. Nahotki hayotdan maqsadlarimiz tobora maydalashib boraversa? Ana shular haqida ham fikrlaringizni bilmoqchi edik.
— Gazeta-jurnallar turli yengil-elpi yo'l-yo'riqlar, hiylai shar'iylar qidirmasdan, sahifalarini qiziqarli, odamlar qidirib o'qiydigan, ularni tamomila bezovta qilib qo'yadigan materiallar bilan to'ldirib chiqarsalar, obunalari yuz ming nusxadan kam bo'lmaydi. “Yangi O'zbekiston”, “Hurriyat”, “Jadid”, hech bo'lmaganda, “ Nyu-York tayms” bilan musobaqalashsin, undan keyin ko'raylik obunalar haqidagi behosil gaplar, aslida, qanday tuyulishini. Gazetalar o'z mavjudligi uchun yigitcha bel bog'lab kurashmasa, atrofida kuchli jurnalistlar armiyasini yaratmasa, qaysidir “akaxon”dan nimalarnidir “umid” qilib kun o'tkazsa, unda gazetaning gazetligi qaergacha boradi?.. Allakim o'g'lim suzishni o'rgansin deb, uni okeanga tashlab yuborgan ekan… Xo'b hikmat-da…
— Qimmatli vaqtingizni ayamay, suhbatlashganingiz, savollarimizga javob berganingizdan minnatdormiz. Ustoz, hamisha sog' bo'ling.
Suhbatdosh:
Gulnora ShERMATOVA