Najotkor so'zli shoir

Kompyuterni yoqsam, telegramm Azamat Zarif navoiylikdan xabar kelganini bildirdi:

“Assalomu alaykum!

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi, shoir va jurnalist Odil Hotamov tavalludining 75 yilligi munosabati bilan “Odil Hotamov zamondoshlari xotirasida” kitobi tayyorlanmoqda. Shu bois ustozimiz bilan yaqinligingiz, ijodiy hamkorligingiz va xotiralardan iborat maqola tayyorlab bersangiz, xayrli ish bo'lar edi.

22.10.2024 yil”.

“Tashakkur! Bir haftalarda jo'nataman”, — deb javob yozdim-u, keyin o'ylanib qoldim.

Kursdosh-do'st haqida nima bilaman?

 

…Eslasam, deyarli juda kam narsa bilar ekanman.

Odil Hotamovni 1973 yilning avgust oyi oxirida universitetga kirish imtihonlarini topshirib, mandat komissiyasidan o'tayotganda “taniganman”. Komissiya raisi, universitet rektori, akademik S.Sarimsoqov hujjatlar to'plamimni o'qib, maktabni oltin medal bilan bitirgan, tuman gazetasida mas'ul kotib vazifasida ishlagan, armiya xizmatini o'tagan, imtihonlardan 23 ball to'plagan qabilidagi “talabalikka munosiblik” ko'rsatkichlarimni sanayotganda, u kishining chap tomonida o'tirgan ko'zoynakli komissiya a'zosi (u kishining fakultet dekani Anvar aka Shomaqsudov ekanini keyin bildim) yonidagi kishi bilan gaplashib, “Odil Hotamovga yordamchilikka, guruh komsorgligiga olsak bo'lar ekan”, deganini eshitib qoldim.

Birinchi sentyabrda mashg'ulotlar boshlangan kuni tanishish barobarida Odil aka kurs oqsoqoli sifatida qalin yo'qlama daftariga har birimizning shaxsimizga oid ma'lumotlarni jamlab, 25 qorako'zga yetakchilikni boshlab yubordilar.

Boshqa paytda hammamiz qatori universitet talabasi bo'lgan Odil akaning rahbarlik xislati ikki holatda bo'rtib ko'zga tashlanar edi. Birinchisi — stipendiya olganda, ikkinchisi — keraksiz majlislar va zerikarli leksiyalarga kirmaganimizda. Odil aka KPSS a'zoligiga nomzod sifatida guruhda temir intizom bo'lishiga ko'p tirishar, lekin har biri o'zidan katta ijodkor, eng kamida publitsistika qiroli yasab olgan jo'shqin yigit-qizlarni boshqarish oson bo'lmagan.

Bir mavsum yotoqxona va ijaraxonada birga yashadik. Poytaxtning Qoraqamish dahasida ikki xonali ijara uy topib, ko'chib borganimizda, xonadon egasi — keksa kampir Odil akaning qop-qop kitoblarini ko'rib: “Bu kitob jinnilarini uyimga qo'ymayman”, deb bizni quvib solgan edi.

U kunlarni Odil shoir “Talabalar shaharchasi” turkumiga kirgan “Jiyronim” she'rida shunday tasvirlaydi:

 

To'lqin-to'lqin qirlarni tashlab,

Kelgan edi azim shaharga.

Ketardi goh yuragim g'ashlab,

Boqmasdan hech tunga, saharga.

 

Ijarada, yotoqxonada,

Birga-birga ko'chib yurardi.

Posbon kampir qo'ymasa agar,

Derazamdan uchib kirardi.

 

Universitetdagi mashg'ulotlarning birinchi haftasida kursimiz kuratori, jurnalistika nazariyasidan leksiya o'qiydigan domlamiz Muxtor Xudoyqulovdan keyingi darsgacha insho yozib kelish haqida topshiriq oldik. Mavzu ham, ijod janri ham erkin. Bu biz uchun universitetdagi ilk ijodiy sinov edi. Sinov yakunida parkentlik kursdoshimiz Xayriddin Sultonning bitiklari birinchi o'ringa munosib topildi.

Chindan ham Parkentdan Toshkentga kelguncha tiqilinch avtobusda uning boshidan kechgan mashmashalar ta'sirli bitik qilingan edi. Yo'lovchilar bilan tirband tramvay, trolleybusu avtobuslarda o'qishga qatnovchi har bir talabaning boshidan kechgan bu voqeani Xayriddin Sultonov “ko'ra olgan” va “ham kulasan, ham yig'laysan” tarzida chiroyli qilib yozgan edi.

Ikkinchi mashg'ulotda mening qishloq haqidagi she'riy lavhalarim birinchi o'ringa munosib ko'rildi. Navbat Odil Hotamovning inshosiga kelganda Muxtor aka nim tabassum bilan:

— Odiljon, ikkalamizning o'xshash tomonimiz bor ekan, — deb qoldi. — Siz ramz va timsollar bilan she'r yozar zkansiz, men esa masal qilaman, — deb hazilga o'tib ketdi.

Birinchi kursda “Yoshlik” nomi bilan jurnal chiqarganmiz. Men muharrirlik qilganman. Odil aka mas'ul kotib sifatida kursdosh yozarlarning ijod namunalarini jamlagan. Ularni kursdoshimiz Nasiba Ahmadjonova xolasi shoira Gulchehra Nurillayevaning mashinkasida uch nusxa ko'chirib kelgan. Jurnalning ikki soni chiqib, keyin gazetaga o'tib ketganmiz. Fakultetda eng uzun (enli vatman qog'ozda besh metrlik) devoriy gazetani biz chiqarganmiz. Unda hatto talabalar hayotidan olingan detektiv hikoyalar bosilgan. Talabalar shaharchasining boshlanishidagi binolarda joylashgan “Biofak”, “Fizfak” talabalari kelib o'qib ketishar edi. Gazeta bezaklarining rango-rang bo'lishi va materiallarning to'g'ri joylanishida mas'ul kotibimiz Odil Hotamovning xizmatlari katta bo'lgan (farishtalar “omin” degan ekanmi, keyinchalik Odil aka to nafaqaga chiqquniga qadar “Karmana ovozi” gazetasida mas'ul kotib vazifasida ishladi). Menimcha, bu jurnal va gazetalarimiz Odil akaning arxivida saqlanayotgan bo'lishi mumkin. Chunki u kishi o'zi va do'stlariga tegishli har qanday yoziqni avaylab olib qo'yishga odatlangan, ayni paytda nihoyatda kitobga o'ch o'qirman edi. Uning kitobsevarligi taqdirida og'ir iz qoldirgan voqealarga sabab bo'lgan ekan.

Bir suhbatda O'zbekiston xalq yozuvchisi Erkin A'zam: “Odilboy biz bilan o'qir edi. Lekin nima uchun o'qishni tashlab armiyaga ketib qolganini eslolmayman”, degan edi. Fotojurnalistikamiz qiroli Abdug'ani Jumaning aytishicha, ikkinchi kursda o'qiyotganida palto olishga uydan berilgan pulga Odil aka kitob sotib oladi va 1969 yilgi eng og'ir kelgan qishni bitta kostyumda o'tkazib, qattiq shamollab qoladi. Uzoq vaqt shifoxonada davolanadi. Kasallik ariyvermagach, akademik ta'til olib qishlog'iga ketadi va yana davolanadi. Bu orada ta'til muddati o'tib ketadi va Odil Hotam talabalikdan o'chirilib, uni poylab yurgan harbiy komissariatning qo'liga tushadi. Armiyadan qaytib, o'qishini tiklamoqchi bo'lganida, universitet ma'muriyati ko'nmaydi va Odil Hotam qaytadan, endi biz bilan o'qishga kirishga majbur bo'lgan ekan.

…Ertakda aytilganiday, talabalikning oltin damlari ko'z ochib yumguncha o'tdi-ketdi.

To'rtinchi kursni tugatib-tugatmay O'zbekiston tarixi kursidan dars beruvchi domlamiz Tohir aka Pidayev meni sobiq kursdosh do'sti Mahkam aka Risqiyev mudirlik qilayotgan “Vatandosh” radiostansiyasiga yetaklab bordi. Beshinchi kursni tugatib, diplom olganimizdan so'ng Odil akani Karmanaga kuzatganmiz va to uyigacha kitoblarini ko'tarishib borishni u kishi bilan ancha yaqin bo'lgan kursdoshimiz Baxtiyor Nazarovga topshirganmiz. Shundan keyin Toshkentda ishlab qolganlarni e'tiborga olmaganda, viloyatlardagi sobiq kursdoshlar bilan onda-sonda xabarlashib turganmiz. Chunki hamma o'zini namoyon etish bilan band bo'lgan. Uylangan, turmushga chiqqan, bola-chaqa qilgan.

Sobiq kursdoshlar hayotida tabiiy kechadigan bu uzoqlashishni Odil Hotam og'riqli xotirot bilan eslaydi:

 

Uzoqlashib boraverdik biz,

Dildoshlikdan balki to'ydi u.

Umr loyin qoraverdik biz,

Tushlarimga kirmay qo'ydi u.

 

…Asov hayot og'riqlaridan

Hurkib, bezib qirga yetdimi?

Oltin, olmos tuyoqlaridan

Tushovlarni uzib ketdimi?

 

Tirikchilik — xanjar damidir,

Kurashlarda oshar hayronim.

Titroq shabnam ko'ngil g'amidir,

Qayga ketdi aziz jiyronim?

 

Ko'zlarida zangori osmon,

Yollariga yellar qasida.

Yuribdimi adashib hamon,

Talabalar shaharchasida.

 

Odil Hotam bu she'rni “Yoshlik” bayozining 1980 yilgi sonida chop etilgan “Jiyronim” she'rimga javob tariqasida yozgan. Men uni 42 yildan keyin Odil Hotamning “Xirmon” kitobini varaqlab, ko'zda yosh bilan o'qib o'tiribman…

Bizning talabalik davrimizda yosh ijodkorlarning ilk to'plami Yozuvchilar uyushmasida muhokamadan o'tkazilib, keyin nashr etishga tavsiya qilinar edi. Masalan, hozirda O'zbekiston xalq yozuvchisi Erkin A'zam va iqtidorli shoir Muhammad Rahmonning ilk to'plamlari Yozuvchilar uyushmasida muhokama etilganini yaxshi eslayman. Odil Hotamning ilk to'plami “Kechki maysalar” viloyatlarda yashayotgan ahli qalamning ijod namunalarini ham propaganda qilishga doxil yuqorining ko'rsatmasi sabab 1985 yilda nashr etilgan. Bungacha karmanalik shoir Odil Hotam she'rlari “Yoshlik” bayozi, “Guliston” va “Yoshlik” jurnallarida bosilib, Asqad Muxtor, Erkin Vohidov kabi oqsoqol ijodkorlarning e'tiboriga tushgan edi.

“Karmanalik o'ziga xos ijodkor”ning (Asqad Muxtor ta'biri) shuhrati bilan izma-iz Odil Hotamov “Karmana ovozi” (“Kommunizm bayrog'i”) gazetasi qoshida tashkil egan yosh ijodkorlarning “Chashma” to'garagi haqida ham Toshkentning adabiy davralarida yaxshi gaplar aylana boshladi.

Bir suhbatida atoqli adibimiz Pirimqul Qodirov Moskvada ishlab yurganida Chingiz Aytmatov unga yozuvchilik bilan kun ko'rish og'ir kechishini, shuning uchun yana bir tirikchilik manbai yaratib qo'yishni maslahat berganini aytgan edi. Pirimqul aka ulug' yozuvchining maslahatiga amal qilib, adabiy til muammolari bo'yicha ilmiy izlanishlar olib boradi va nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilib, ko'p yillar O'zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshidagi Til va adabiyot institutida ilmiy xodim vazifasida ishlagan.

Jurnalistlik Odil Hotamovning shunchaki “xobbisi”, ya'ni tirikchilik manbai emas edi. U 40 yil “Karmana ovozi”ning shoiri bo'lib yashadi; gazetaning mazmunan o'qishli, shaklan risoladagidek chop etilib, o'z vaqtida gazetxonlar qo'liga yetib borishi uchun jon kuydirdi.

Saksoninchi yillarning boshida Toshkentda O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasining majlislar zalida o'tgan katta bir yig'inda Karmana tuman gazetasi mazmun-mundarijasi va bezatilishi jihatdan respublikadagi eng namunali nashrlaridan biri sifatida tilga olinganida, kursdosh do'stim ishlayotgan gazetaning yutug'idan ich-ichimdan quvonganman.

Har qanday nashr o'zining mualliflari bilan o'qishli bo'ladi. Odil Hotamov tuman ziyolilarini gazeta atrofiga jamlashga katta e'tibor qaratadi. Tahririyatga kelayotgan xat-xabarlar va yosh ijodkorlarning mashqlarini oyma-oy sharhlab, “pichoqqa ilinadiganlari”ni gazetada chop etdi. Umidli bo'lib ko'ringan yoshlarni to'garagiga chorlab, yo'l-yo'riq ko'rsatib bordi.

Odil Hotam “Chashma” adabiy to'garagi a'zolariga bag'ishlangan she'rida:

 

Ming yilliklar zarrin qatiga

Singdirgancha butkul iymonni.

Ulug'vor SO'Z saltanatiga,

Boshlagaysiz O'zbekistonni, —

deb shogirdlariga katta umidlarini ilingan edi.

Uning to'garagidan chiqqan ijodkorlarning ko'pchiligi hozir viloyat va respublika nashrlarida samarali mehnat qilishmoqda. Bugun mamlakatimiz o'qirmanlariga nomlari yaxshi tanish bo'lgan hassos shoir va mohir tarjimon, bu yil munosib ravishda “Mehnat shuhrati” ordeni bilan mukofotlangan Vafo Fayzulloh, jurnalist Barnoqul Eshpo'latovlar o'z vaqtida shu “Chashma”ning tinglovchilari bo'lishgan. Yana maqolamiz boshida tilga olganimiz Azamat Zarif navoiylik, Feruz Ne'matullayevlar qatorida Odil Hotamovning ayni davr adabiyotimizda shiddat bilan bo'y ko'rsatayotgan munosib shogirdlari ro'yxatini ancha davom ettirish mumkin.

O'tgan asrning elliginchi yillari oxiri va oltmishinchi yillari boshida poytaxt Toshkentda Erkin Vohidov, Sayyor, To'lqin kabi shoirlar unib-o'sgan domla G'ayratiy to'garagiga doxil mashhurlikni saksoninchi yillardan Odil Hotamov Karmanada davom ettirdi.

Odil aka bir gal Toshkentga kelganida, ishdan so'ng uyga olib ketdim. Hovlida kechasi bilan she'rxonlik qildik, o'tgan-ketganlardan miriqib suhbatlashdik. Gap orasida tuman partiya qo'mitasida “Karmananing qora tarixini oqlab” turkum maqolalar va she'rlar yozayotgani uchun uni muhokama qilishganini hazil aralash gapirib bergan edi.

— Kolxoz-sovxoz va qishloq kengashlari qoshidagi kutubxonalar kunduzlari yopib qo'yilganini tanqid qilib maqola yozibsan, — deydi shu yig'ilishda raykomning mafkura ishlari bo'yicha uchinchi kotibi, qoshi-ko'zi popukdek ayol o'dag'aylab. — Bilmaysanmi, kutubxonachilar paxta terimida. Bugundan boshlab maktab va tuman kutubxonalari xodimlari ham terimga chiqadi. Ular qiroatxonasini kechqurun, soat sakkizdan keyin ochishadi. Kim bunga qarshi bo'lsa, paxta dushmani sifatida javobgarlikka tortiladi.

Shu yig'ilishda Odil aka melisalar tug'ruqxonaga ketayotgan “tez yordam” mashinasini to'xtatib, paxta terdirmoqchi bo'lganini aytganida, “kotiba opay” e'tibor bermaydi va aksincha, “masalangni partiya majlisiga olib chiqaman”, deb po'pisa qiladi.

“Paxta dushmani” bo'lish og'ir ayblov edi. U zamonlar arqonini uzib, paxta oralab ketgan bir suvchining moli — go'shtga, o'zi — sudga topshirilganini aytsam, hozirgi yoshlar ishonmas. Lekin bular bo'lgan voqea, haqiqat.

Buyuklar qishloqda tug'ilib, Parijda o'ladilar, degan gapni Bernard Shou aytgan.

Bizning O'zbekistonda ham shunday edi.

Bir umr viloyat markazlarida yashab ijod qilgan O'zbekiston xalq shoirlari To'ra Sulaymon, Oxunjon Hakimov, Habib Sa'dulla, hassos ijodkorlar Abdulhakim Matnazar, Sadriddin Salim Buxoriy, Alisher Ibodinov, O'rozboy Abdurahmonovlar bu “an'anani buzgan” edilar.

Lekin ijodiy hayot makonini birinchi bo'lib tuman qadar kengaytirgan shoir Odil Hotam bo'ladi.

U qalamkashlikni eng katta amal bilib, 40 yil bir joyda va bir vazifada sabot bilan ishladi. Umrining oxiriga qadar Karmanani sevdi, yaxshi ko'rdi, sodiq farzand bo'lib uning qadim tarixi, betakror karmanigiylari, bugungi shiddatli hayotini she'rga soldi, doston qildi. Olis Karmanada turib “Tiriklik shami”, “Nigohlar”, “Dala yo'li”, “Nafas”, “Yuksakdagi daraxt”, Quyosh siyohdoni” kabi kitoblari bilan yurtdoshlarimiz qalbiga yo'l soldi.

— Bu kitobni hayotda — Odil, mehr-muhabbatda Hotam bo'lgan shoirning ijod kredosi sifatida o'qimoq va uqmoq kerak, — degan edi O'zbekiston Qahramoni, munaqqid Ibrohim G'afurov “Xirmon” kitobining taqdimot marosimida.

— Adabiyotimizda hech kimga o'xshamaydigan, o'xshasa — faqat o'ziga o'xshaydigan shoirning katta “Xirmon”i bilan she'riyat muxlislari va muhiblarini qutlayman! — degan edi taniqli adabiyotshunos, professor Qozoqboy Yo'ldoshev. — Kitobdagi she'rlar ramziy ma'noda “Ostona”, “Qalam”, “Kamalak”, “Ishqning bahor, qishlari”, “Qo'nalg'a”, “Xotira” va “Hikmat” nomi bilan yetti timsolga iqlimlashtirilgan. Shogird Vafo Fayzullohning ochqich so'zboshisi sizga qo'llanma bo'ladi. Uning ko'magida shu tilsimlarni ochsangiz, hayot deb atalmish juda go'zal, ayni paytda juda og'ir, juda uzun va juda qisqa iqlimga kirib qolasiz — o'zingizni taniysiz. Aslida, Yaratgan tomonidan yozuvchilik, shoirlik iqtidori bilan siylangan yaratiqning ijod qilishidan murodi ham shu. Odil Hotam bu kitobi bilan o'z maqsadiga erishgan, deb hisoblayman.

Tadbir 2023 yilning yanvarida O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasining katta majlislar zalida bo'lgan edi.

Butun hayoti davomidagi ijod mahsulining saralarini 700 betlik “XIRMON” kitobiga jamlab o'quvchilariga taqdim etgan shoir osmonlardan qo'l uzatsa yarashar edi. Lekin Odil aka o'sha-o'sha — kamtar, kamsuqum. Hatto qish kunida shuncha odamni ovora qilib qo'ydim-da, deganday xijolatda. Bir oyog'ini avaylab bosar, qandaydir titroqli hayajonda edi. Ko'pchilik oldida bu haqda gaplashishga imkon bo'lmadi. Endi o'qisam, o'zining shu holatini oldindan she'r qilib qo'ygan ekan:

 

Davron qoyasida dol turar umrim,

Armon soyasida qaltirar umrim.

Orzu qoyasida yaltirar umrim,

…Ko'ksimga og'irlik qilar yuragim.

 

Bir kun o'tib, Odil akaning o'zi Karmanadan qo'ng'iroq qilib qoldi:

— Uzr-da! Sizlarga yaxshi qarolmadim, odam ko'p bo'ldi. Yaxshi yetib oldilaringizmi?

Sog'lig'ini surishtirdim. O'zim oyoq og'rig'i degan bedavo dardni boshdan o'tkarganim uchun, “endi o'zimizni ham o'ylashimiz kerak” qabilida maslahatlar berdim. Kunlar isib ketganda uchrashadigan bo'ldik. Lekin bu oxirgi suhbat bo'lishini qayoqdan bilibman?

Bugun Odil Hotam yaqinlarini, do'stlarini, she'rsevarlarni tashlab ketgan.

Ammo bir taskin bor.

Odil akadan uning o'zi yozganiday EHTIYoJ farzandi bo'lib EZGULIKKA chorlovchi NAJOTKOR SO'Z — YaXShI KITOBlar qoldi.

Abduxoliq ABDURAZZOQOV,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist.