Qor qo'shig'i

Bu joylarga allaqachon qor tushgan. Beminnat tabiatning oppoq ko'rpasi saratonda boshi chirsillab qizigan cho'qqilarni, oyoqlar tagida payhon bo'lgan yaylovlarni, mahmadana buloqlarni – butun borliqni o'z og'ushiga oladi. Shunda, ehtimol, turli munosabatlardan-u, tashriflardan charchagan sohir go'shalar bir muddat tin olib, keyingi bosh og'riqlarga yetarli matonat,  quvvat to'playdi, yana yangi fathlarga, munozara-yu muzokaralarga kuch-bardosh topadi. Bugunning fuqarolari ancha takabbur chiqib qoldi, turli nayranglari yetmagandek, endi toshlarni (ismini yozib) bo'yab tashlay boshladi…

Odamlar ko'zidan pana, uncha-buncha sayyohning qadami yetmaydigan bu go'shalar, taassufki, har doim qizg'in tortishuvlarga mavzu bo'lib keladi. Karami keng dunyo ne bir sirli mo''jizalarni ijod qiladi, ularni gullab-yashnatadi, yana mahv etadi va bandalari ongi-shuuriga ularning mavhum  tasvirini in'om etib, mukammal sharhlar kutadi. Buncha chalkash bo'lmasa bu dunyoning ishlari?! Bo'lmasa, buyuk Sohibqironlar qadami tekkan, ularning nazarida bo'lgan yoki ta'limoti gullab-yashnab, olam asrorlarini ayni bir nuqtada jamlagan muborak maskan bugun bunchalar yupun qiyofa kasb etishi, e'tiboru e'zozlardan mahrum bo'lishi insofdanmikan?..

Bundan 2,5 ming yillar oldin Kvit Kursiy yoki Arrian singari tarixchilar qalamga olgan  va boshqa mo''tabar manbalarda qayd qilingan Toshqo'rg'on qishlog'i shunday bir nuqtada joylashganki, uni tugunning boshi, yana ham aniqroq  qilib, vujuddagi jami tomirlar tutashadigan yurakka qiyoslash mumkin. Bir paytlar unga “Mudroq qoyalarning o'yg'oq yuragi” deya behudaga ta'rif berilmagan.  Qishloqdan tarqalgan yo'llar uzoq-uzoqlarga ketgan va tabiiy davomiylikda yer sharini aylanib chiqqan (aslida,  har qanday nuqta fazoda cheksizlik kashf etadi va undan chiqqan nur aylanib, o'zida tutashadi). Qush uchib o'ta olmaydigan cho'qqilar qurshovidagi maskan esa o'sha hududdagi jami nuqtalar (ya'ni yo'llar) tutashgani bilan ayricha ahamiyat kasb etishi tayin.

Borliqqa hukmdorlik qilish g'amida bo'lgan zotlar uchun bunday maskanlar ayni muddaoning o'zi, nazorat va ustuvorlikni ta'minlaydigan tabiiy omil bo'lgan. O'tmishdagi buyuk suronlarni  darj etgan muarrixlar ham bu haqiqatni tasdiqlaganlar. Bu nuqtadan sharqqa tomon ketgan yo'l Bovurchi dovoni orqali Sangardakka va undan Denovga;  janubda Qizilgaza orqali Sayrobga va undan Boysunga; g'arbda Zarmas, Qiziltom orqali Qorashina, undan Chak-chak darasiga; Totor, Samoq orqali Yakkaboqqa; Kaltaqo'p, Ko'l, Vordon  orqali Chorshanbe va Shahrisabzga; yana kun chiqishda Chopiq dovoni orqali Kitob va Shahrisabzga borish mumkin bo'lgan va tekislikka tushgach,  yo'llar cheksiz ravishda davom etgan. Ikkinchi tomonda – o'sha manzillardan yo'lga chiqqan karvon ham bu qishloqqa, tabiiy,  o'sha iz orqali yo'l olgan, bu qaytarilma harakat necha yuz yillar muttasil davom etgan.

Endi mantiqiy savol tug'iladi: xo'sh, shunday tamaddun biror narsada o'z nuqsini, belgisini  qoldirganmi? Biz mashhur g'or, “ko'lga qo'l bergan qo'rg'on” haqida hikoya qildik. Aslida bu yerlarning ta'rifga sig'maydigan va tafakkur qamrab ololmaydigan mo''jizalari bisyor. Oddiy misol: qishloqning shimolga cho'zilib ketgan Kiyik darasidagi bir kamar tagida ikki cho'pon bola shiftga tekkudek  taxlangan kitoblarni ko'rganini  1991 yilda jamoatchilikka ma'lum qildik (“Yosh leninchi” gazetasi, “Amir Temur o'tgan yo'llar bo'ylab” safar hisobotlari, 1991 yil, sentyabr). Afsuski, bu dalil hech kimni qiziqtirmadi. Million yillar oldin tiriklik unsurlarini muhrlagan dinazavr izlari ham shu qishloq atrofida. Taniqli alpinist, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan yoshlar murabbiysi Ikrom Nazarovning qayd etishicha, qishloq dengiz sathidan 1800 metr balandlikda, g'arbida 2905 metr, shimolida 3447 metr, sharqida 2875 metr balandlikdagi  cho'qqilar qurshab turibdi. “Ularning umumiy manzarasi xuddi tabiiy amfiteatrni eslatadi”,  degandi u.

Aholi tilida saqlanib qolgan ko'plab joy nomlari: Bum, Dehvoron, Nazarg'ayvar, Xishayni. Cho'lvaer, Kofirsoy, Yoppirim, Darvoza kam, Baxcha, Qurvonqo'l, Qinnoq  singari toponimlar qandaydir tarixdan ulgi bo'lib qolgani aniq.

Qishloq odamlarining antropologiyasi (yuz-ko'z tuzilishi) ham turfa xil edi. Oq badan, qora soch zotlar qatori qop-qora,jingala soch,  labi qalin odamlar ham, sochi sap-sariq, ko'k ko'z kishilar ham uchrardi. Bunday turfalik ham ba'zi mulohazalarga izn beradi: bu chekka joyga qochgan-quvgan makon topgan yoki savdo karvonlari bilan kelib, nima sababdandir qolib ketganlar bo'lgan. “Hunni” degan qavm bor edi, ular ayni hindlarning avlodlari ekani shubhasiz. Lekin hamma bir shevada (“boravuz-kelavuz, arga-barga”, “o” unlisini cho'zib, “-da”, “-ning” qo'shimchalarini ishlatmay) so'zlashgan, ro'zg'or tutumi, maishiy hayotda ayrichalik bo'lmagan. Albatta, olis o'tmishdan qo'lga ilinadigan yodgorliklar uchramaydi. Faqat har joy-har joyda toshni  eritib, temir olishdan qolgan shlak (mux)larga duch kelish mumkin.

Katta tarixga daxldor voqea shuki, Buxoro amirining so'nggi vorisi Abdumalik to'ra o'ris bosqinchilari bilan janglar qilib, oxiri Kaltaqo'lgacha chekinib keladi. Shu yerda o'zini himoya qilib turganda Ovg'a (dovon)ga qor tushadi va Toshqo'rg'onga o'tib olishga ulguradi. Bosqinchilar ta'qib qilishga botinmaydilar. Abdumalik to'ra yigirma chog'li yigiti bilan qishni shu qishloqda o'tkazib, bahor kelishi bilan Sayrob orqali Afg'onistonga o'tib ketadi. Bu haqda taniqli yozuvchi Samar Nuriy aniq tarixiy hujjatlar asosida yozgan “Qora tun” romanida batafsil hikoya qilgan.

Qishloq ahli bu voqeaning mohiyatiga yetmagani aniq, chunki biror odam bu haqda miq etmasdi. Negaki, siyosat tufayli odamlar qo'rquv ichida yashagan, atrofda nima bo'lganini ham idrok etmagan chamasi. Bu holning siri ma'lum: qizil terror paytida o'tmishga taalluqli nima bo'lsa,  hammasi “eskilik sarqiti” sifatida ta'qiqlangan, yo'qotilgan. Faqat so'nggi yillardan elas-elas xotiralar qolgan: qishloq ahlidan ilmga ishtiyoqmandlari ko'p bo'lgan. Ular Buxoro madrasalarida tahsil olganlar, bitiruvchilar yuqori mavqelarga ega bo'lgan. Qishloqda qadimdan Haj safarini ado etib kelgan hojilar bo'lgan. “Bu muborak safar xarajatiga ikki yuz chori qo'yning puli kerak bo'lardi”, degandi eng so'nggi hoji bobolardan biri.

Madrasa ko'rgan kishilar ko'p bo'lgani uchun hamma diniy arkonlarni og'ishmay bajargan. Bu hol an'anaviy davom etavergan. Shu tufayli bu qishloq sho'ro davrida “eskilik, xurofot o'chog'i” deb hisoblangan chamasi, mullalardan shafqatsiz o'ch olingan. Ularni qamashgan. Hatto jamoatchilikning ongiga ta'sir qilish,  qo'rqitish uchun bo'lsa kerak, qishloqda ochiq sud tashkil qilingan ekan. Unga atrofdagi qishloqlardan ham odamlar chaqirilib, hibsda ushlanayotgan mullalar (ular bir yerto'lada miltiqli kishilar qurshovida saqlangan ekan) qo'llariga kishan solingan holda aholi qarshisiga olib chiqilgan. So'roq qilingan, aybini tan olmaganlar hammaning ko'zicha kaltaklangan, jazolangan. Keksalar bu jarayon o'n kunlar davom etganini eslashardi.

Demak, bu joydagi muhit bosqinchilarni qo'rqitar darajada xavfli tus olgan va shunday ommaviy choralarni qo'llashga majbur bo'lishgandir ehtimol. Sud qilinganlar uzoq muddatlarga kesilgan, ulardan birontasi ham qaytib kelmagan. O'sha mudhish voqealar hovlisida kechgan masjid, hayratlar bo'lsinki, hamon boqiy turibdi. Yana ikkinchi hayrat shundaki, ming yillarning yuzini ko'rgan qishloq davrning bir sovuq shamolidan yer bilan teng bo'ldi, she'rda aytilganidek:

Ham osmondan, ham zamindan

rizqi uzilib,

Ravon yo'llar, yangi uylar

bir-bir buzilib,

Qarshi cho'lin quchog'ini

olib ko'zning ostiga,

Hazil emas, tantichasi,

o'zbekchasi, rostiga —

Necha yillar makon tutgan

azim Toshqo'rg'on ketdi,

Bobo tog'lar yuragidan tepib

turgan jon ketdi.

O'tmishdagi faraxbaxsh kunlardan yagona yodgorlik bo'lib, qad ko'tarib turgan masjid ko'ngilda ajib hislar qo'zg'aydi. Uch mingga yaqin aholi yashaydigan qishloq tep-tekis, faqat xashaklar ostidan do'mpayib, bundan 48 yil oldin vayron qilingan uy-joylar belgi berib turibdi. Endi ne bir sinoatlar kechgan qadimgi makonning butun shukuhi, qudrati, xotirasini jamlagan masjid esa galatepalar qurshovida Misr ehromi kabi qad rostlab turibdi, albatta,  ming yillar mazmuni  shu binoda jam bo'lib o'tgan, u shunday sharafga arziydi.

Masjidlardan biri – Chaqil guzardagisi o'tgan asrning 50-yillarida buzilib, yog'ochlari yangi maktab qurilishiga ishlatilgan. Toshqo'rg'onda shu o'ramda birinchi bo'lib o'rta ta'lim maskani ochilgan, atrof qishloqlardan bolalar qatnab, 4-sinfdan internatda yashab, o'qigan.

Masjidlarning ikkinchisi “Nov” guzarida bo'lib, baland archa ustunlarda tiklangan, hovlisi ham yog'och panjaralar bilan ihotalangan edi. Unda 2-3 yuz namozxon bemalol ibodat qila olar, namozxona shunday did bilan bezatilgan  ediki, har qanday kishining hayratini  qo'zg'ardi (bugun undan esdalik sifatida 1980 yil “Guliston” jurnalida e'lon qilingan shiftining bir bo'lak tasvirini ko'rishimiz mumkin. Mana shu kichkina unsur orqali masjid qurilishida qanchalik did,  san'at namoyon bo'lganini  his qilish qiyin emas). Afsuski, bu koshona qattol siyosat zulmiga uchradi. Undan g'alla ombori o'rnida foydalanilardi. Qishloq ko'chib ketgach, butunlay qarovsiz qoldi, 1999 yil yo'limiz tushib, undan xabarlashgani borganimizda,  ayvoni qiyshayib, og'ib ketganini, unga ustun tirab qo'yilganini ko'rdik. Bino unsiz faryod chekardi. Yuragimiz zirqiradi, mutasaddilarga ahvolni yetkazdik, lekin foydasi bo'lmadi. Ko'p o'tmay, ayvoni, keyin tomi qulab tushgan… Rangdor vassalarini bir tadbirkor olib ketgani  xabari tarqaldi. Shu bilan bitta tarix javohiri yo'q bo'ldi.

Uchinchi – eng katta masjid esa barcha ko'rgiliklarni yengib, vaqtning shafqatsiz sinovlariga chidab, yo'qolishning ayovsiz nayzalariga chap berib, hozirgacha boqiy turibdi.  U uch tomoni ayvon va namozxonadan iborat. Ayvon yerdan yetti metrlar chamasi ko'tarilgan, baquvvat archa ustunlarga tayangan. Unga “Al-Madina” jome' masjidi, XVII asr yodgorligi”  degan yozuv o'rnatilibdi.  Devorlari sidirg'a suvab tashlanibdi. Holbuki, uning asli bo'rtma naqshlar chiqarilgan, koshinlar bilan bo'laklarga ajratilib, oro berilgan edi. Qayda endi u inja go'zalliklar?! Oldida hovuz bo'lardi, atrofi yog'och to'sinlar bilan o'ralgan, suv olishga mo'ljalangan zinalar… Albatta, salobatli tollar quyuq soya tashlab turardi.  Har kun azon yangrar, odamlar bilan doim gavjum (o'sha ochiq sud ham uning hovlisida bo'lgan). Ayniqsa, Ramazon va Qurbon hayitlarida odam to'lib ketardi, atrofdagi Vori, Zarmas qishloqlaridan ham namozxonlar kelardi. Hayit kunlari butun qishloq ahli shu joyga to'planar, hamma bisotidagi yangi liboslarini kiyib olgan bo'lardi. Namozga to'plangan yuzlab odamlar (masjid ayvoni va hovlisi hiyla keng, unga besh yuzlar kishi joylashardi) Yaratganga hamdu sano aytib ibodat qilar, peshonasini sajdaga qo'yib, masjid zaminini o'par edi. Bu o'z paytida insoniyatga tuhfa etilgan yana bir Sohibqiron ta'limotining yer yuzida millionlab odamlar  tomonidan  ijro etilayotganining, amal qilayotganiing, bandalarning dilidan joy olganining ifodasi edi. Hamma bu zaminni o'par, tuprog'ini ko'ziga to'tiyo qilardi go'yo. Qanday ilohiy holat: odamlar uch Sohibqironni moddiyan va ruhan birlashtirgan zaminda sajda qilardilar, unga bosh egardilar.

Gap nima haqida ketayotganini aniqlashtirish uchun bir oz chekinish qilishga to'g'ri keladi. Ma'lumki, ko'plab e'tiborli diniy va tarixiy manbalarda  osmon jismlari har sakkiz yuz yilda bir marta Qiron burjiga kirishi va shu yuz yillikda yer yuzining  Yaratganning nazari tushgan qay bir nuqtasida Sohibqiron tug'ilishi, u insoniyat olamida to'planib qolgan muammolarni yechishi qayd qilingan (masalan, Sharafiddin Ali Yazdiy. “Zafarnoma. Muqaddima”. “Fan”. 2022 yil. 29-30 betlar) va hozirgacha uch zotni: Aleksandr Makedonskiy (hayot yillari – eradan oldingi 356-323 yillar). Muhammad alayhissalom (melodiy 570-632 yillar), Amir Temur (1336-1405 yillar) hazratlarini ana shunday saodatli zotlar sifatida e'tirof etishgan. “Majmu fi ahkom an-nujum” degan manbada esa hatto ularning qancha umr ko'rishi ham bashorat qilingani ta'kidlangan. Birinchi Sohibqiron 33 yil, ikkinchi Sohibqiron undan 30 yil ko'p (30+33=63), uchinchi Sohibqiron undan birinchi Sohibqiron yashagan yillar raqamlari (3+3=6)ni qo'shgandan ko'p  (63+6=69) yil yashashi yozilgan ekan. Demak, insoniyatga tuhfa etilgan bu buyuk zotlar taqdirining umumiy va hamohang    jihatlari bor ekan-da!

Agar Toshqo'rg'ondagi “Al-Madina”  masjidining ayvonidan turib, atrofga ziyrak nazar bilan boqsangiz, bu vobastalikni, uyg'unlikni yana ham aniq his qilasiz. Sharqda Sohibqiron Amir Temurga nisbat beriladigan manzillar, janubda esa yunon tarixchilari tomonidan qadami tekkani qayd etilgan, Aleksandr Makedonskiy bilan bog'liq sirli qo'rg'on, u Navtaka (Kesh, Shahrisabz sari) safarini davom ettirgan yo'llar va bizning oyoqlarimiz tegib turgan go'sha — koinot sarvari Muhammad alayhissalom g'oyalarini insoniyatga tarqatishda xizmat qilayotgan tabarruk masjid… Bir nuqtada birlashish, yagona manzilda tutashish shu emasmi? Bunday zaminga ming marta sajda qilsa, tuprog'ini ko'zga surtsa arziydi! Yer yuzida xuddi shunday boshqa bir maskan, odamlarga qo'nalg'a bo'lgan boshqa manzil bormikan?! Bir paytlar bu joylar aholining tashrifi bilan muzayyan edi, ammo u chog'lar bunday yorug' xayolga borish, bunday hisni kechirish mumkin edimi? Haytovur, hatto ota-onasidan voz kechishga majbur qilgan tutumlar bunday iftixorga izn bermasdi. Kajraftor falakning ishlarini qarangki, ayni o'zligimizni anglayotgan,  milliy qadriyatlarimiz ulug'lanayotgan pallalarda bu joylar odamlar qadamidan xoli, qishloq cho'lga ko'chirilgan, o'rni buldozer bilan tekislab tashlangan…  (Bu buzg'unchiliklar qizil terror zamonida ataylab qilinganini ta'kidlaydigan hushyor qarashlar bor albatta).

Ko'chish manzaralari kishida noxush kayfiyatlarni qo'zg'aydi. Odamar junbushga kelsa, har qanday dambani yorib o'tadigan toshqindan ham battar bo'larkan. Nimagadir qishloqdan mehr ko'tarildi, odamlar birdan sovidi  va hamma xuddi “yov quvgandek” bu joylarni tark etish jazavasiga tushib qoldi. Tirikchilik tashvishlari rosa ezib yuborgan ekanmi… Uch oy ichida ming yillarning yuzini ko'rgan, gullab turgan maskan vayronaga aylandi… Ammo xotiralar yashayveradi. Bu zaminda qancha ajdodlarning  boshi ilk bor  yerga tekkkan, kindik qoni to'kilgan? Ular qum zarralaridek tarqab ketdilar, ammo qadrdon xotiralar ularni birlashtirib turadi. Zero, bu tuproqning mehri onalar allasi, ezgu tilaklari bilan ruhlarga omuxta bo'lib ketgan.

…Iliq bahor kunlarining birida, shu tabarruk masjidda hayit namozi o'qilayotganda badanini yara-chaqa bosib qiynalayotgan nuridiydasiga folbin tavsiya qilgan oxirgi chora sifatida ibodatxonani uch marta aylanib chiqishini iltijo bilan so'rayotgan mushfiq Onaning ham tilagi ezgu bo'lgan, u avvalo, zurriyodining qiynoqdan forig' bo'lishini istagan, keyin unga omonlik, uzoq umr  tilagan, balki ushbu satrlarni bugun jamoatchilikka yetkazish uchun rizq, salohiyat so'ragandir. Chin yurakdan qilingan duolar mustajob bo'ladi, niyatlar amallarni boshqaradi Yaratgan xohishi ila.

…Ha, allaqachon bu joylarga qor tushgan. Tabiatning ta'masiz saxovati, tekin to'shagi ostida bepoyon hududlar uyquda. Ularning tushlarida o'tgan kunlarning serg'alva suronlari, yaratish va yo'qotish muhorabalarining shafqatsiz manzaralari, odamlarning hur xayollari, mangu sog'inchlari aks etar. Ammo ovozsiz, sas-sadosiz bu tushlar tinglovchisiz qo'shiqlar kabi egasiz qolaverarmikan yoki qalblarda g'ulu qo'zg'ab, odamlarni bedorlikka chorlarmikan?! Yana olislab  borayotgan jo'shqin hayot shukuhi qaytib, ana shunday tabarruk go'shalar odamzotning mulkiga, ularning aziz ziyoratgohlariga aylanarmikan? Agar sirli tarix sahifalarini varaqlab boraversak, har qadamda qanchalab sinoat yashiringan. Bir umumiy tomoni – ularning manbasi – ezgulik. Bu sirlar bilan tanishib borgan sari kishi o'zida yaxshilik unsurlarini ko'proq his etadi, o'zini yaxshilikka chog'laydi. Qalbida tabiatga, insonga, tarixga mehri bor har qanday zotni bu maskanlar bag'riga chorlab qoladi. Xilvatlarda unutilgan qadriyatlar, shonli o'tmish, kelajakka umid bugun zamondoshlarimizdan Mehr so'ramoqda…

…Tabiatning bu sehri xilqatida qor ustiga yana qor yog'adi. Qalin qor ko'rpasi ostida esa umidlarga to'la Erta ulg'ayadi. Ertaning bugundan ham yaxshi bo'lishini kutib qolamiz…

Hakim SATTORIY.