Daholik burji
Uning tug'ilishi tahlikali damlarga to'g'ri kelgandi. Sohibqiron Amir Temur janubi-g'arbiy Osiyo mamlakatlarida emin-omonlik va xaloskorlik yurishlarini davom ettirib, Mordin qal'asining fathida to'xtadi. Buyuk ipak yo'lidagi shahar va qal'asi savdo karvonlari yo'nalishida muhim nuqtalardan hisoblanib, unda o'rnashib olgan to'dalar yo'lovchilarga katta tashvish orttirardilar. Qal'a muhofazasi ham puxta tashkil qilingan bo'lib, qariyb uch oydan beri darvozalarini zafarnishon Samarqand qo'shiniga ochmay, mustahkam qarshilik qilardi.
Nihoyat, jami kuchlar safarbar qilinib, hal qiluvchi yurishga kirishildi. Yeru osmonni larzaga keltirgan zarbaga dosh bera olmay alaloqibat qal'a taslim bo'ldi. Sohibqiron ortiq g'azablangan, bu jang shafqatsiz bo'lishi kutilayotgandi. Ammo falakning shafqat burji zaminga yuz burgan ekanmi, vaziyat butunlay o'zgarib ketdi.
Sultoniya shahridan xushxabar keltirgandi (Sohibqironning muvaqqat o'rdusi safar asnosida shu shaharda tanda qo'ygandi). Tolei baland amirzoda Shohrux Mirzoga Yaratgan to'ng'ich farzand ato etgan — o'g'il bilan siylagan edi. Bu xabar hazratning qahr bilan to'lgan qalbiga shunday mehr ulashdiki, borliqni zeru zabar qilib tashlaydigan kuch dunyoni yashnatadigan quvvatga aylandi.
Sohibqiron yangi zurriyotning dunyoga kelgani xabaridan bag'oyat shodlandi, shu kayfiyatining suyunchisi sifatida qal'a mudofaachilarini kechirdi, jami asirlarni ozod qildi. Sohibqironning qalbi qandaydir ilohiy nurdan munavvar tortgan, murg'ak jon timsolida yer yuziga yangi bir iltifot musharraf bo'lganini sezgandi go'yo. Quvonchini dilbandga ism tanlashda ham namoyon etdi, shuuri bilan o'tgan saru somon kunlarini yodiga oldi, yaqinlarini esladi. Qovoqlari to'lishib, mijjalariga yosh qalqdi va to'plangan ashrofga tantana bilan:
— Nabiramizning ismi Muhammad Tarag'ay bo'ladi, — deb e'lon qildi. Taomil bo'yicha, zurriyotlarga Sohibqironning o'zi ism qo'yishiga odatlangan ahli hasham va ahli haram bu qarordan to'lg'anib ketdi. Hazrat ulug' marhamat ko'rsatgan, bolajonga otasining ismini nisor etgan edi.
Ha, mo''tabar boboning iltifoti bejiz bo'lmaganini kelar yillar tasdiqladi. O'sha lahzalar inson qavmining tolei kulgan, demak, quyosh kulgan kun edi — hijriy 796 yil jumadul-avval oyining 19-kuni (milodiy 1394 yil 22 mart)da bo'lajak qomusiy olim, fan tarixidagi o'n yirik allomaning biri, qirq yil saltanatni boshqargan hukmdor, Temuriylar sulolasining iftixori Muhammad Tarag'ay — Mirzo Ulug'bek tug'ilgan edi.
Keyinchalik ham Sohibqiron bu nabirasiga alohida munosabatda bo'ldi. Avvalo, uning tarbiyasiga jiddiy e'tibor qaratdi, go'dakni saroyda mavqei eng baland malika — Saroymulkxonim ixtiyoriga berdi, bahodir Shohmalikni esa otabegi (bek-atka) etib tayinladi. Safarlari asnosida qadami yetgan joylardan noyob kitoblarni maxsus saralab, Ulug'bek uchun poytaxtga jo'natib turdi. Shahzoda esini tanigach, yurtdagi muqaddas qadamjolarni, muborak obidalarni bir-bir ko'rsatdi, Marog'ada joylashgan Roziy, Nosiriddin Tusiy singari, Elxoniylar davridagi eng yirik rasadxonalarga tashrif yosh Ulug'bekda o'zgacha taassurot uyg'otgan bo'lsa kerak, voyaga yetgach, asosiy faoliyatini osmon ilmiga bag'ishladi.
Mirzo Ulug'bekning sharafli umri shu taxlit yo'nalish oldi. U, bir so'z bilan aytganda, bobosining umidi, kelajakka yo'lchirog'i edi…
Albatta, bu faxrli ajdodimiz haqida turli janrlarda ko'p bitiklar yozilgan, filmlar ishlangan, sahna asarlari qo'yilgan, rang-tasvir namunalari yaratilgan, musiqa asarlari bastalangan va boshqa san'at turlarida uning madhi vasf etilgan. Necha asrdirki, Ulug'bekning shuhrati ma'rifat ahlini lol qoldirib kelmoqda, inshoolloh, bu hol insoniyat tamadduni bo'yi sharaf bilan davom etgusidir. Biz bu o'rinda ana shu mashhur inson hayoti va faoliyati bilan bog'liq, nisbatan kam e'tibor qaratilgan nuqtalarga diqqatni tortishni maqsad qildik.
Shunisi borki, yana bir bora ta'kidlash noo'rin bo'lmas, Mirzo Ulug'bek — Muhammad Tarag'ay bugungi kunda ko'proq jamoatchilikning e'tiborida bo'lgan Ikkinchi Renessans deb yuritilayotgan tamaddunga poydevor qo'ygan Sohibqiron Amir Temurning tizzasida o'tirg'izib, erkalatib ulg'aytirgan nabirasi edi. Turmush tarzimizdagi bu oddiy holatni (negaki, bobo degani borki, nabirasini tizzasiga o'tirg'izib erkalaydi-da, yana “Huyyo-obbo” — erkaklar allasini aytadi!) ataylab bo'rttirishimizning boisi, hamma bobo ham Sohibqiron emas, Sohibqiron bo'lganda ham biron Sohibqironning nabirasi shon-shavkatda Ulug'bekdek yuksaklikka ko'tarila olmagan. Shu jihati bilan mazkur bobo-nabira mo''jizasi takrorlanmasdir.
Bu davr insoniyat uchun nimasi bilan qadrli, ular insoniyat tamadduniga nima berdi, degan savollar qo'yilsa, ana shu ikki zotni eslash kifoya. Yana bir nodir jihat shundan iboratki, daholarning biri (Mirzo Ulug'bek) bevosita buyuk davlat arbobi Amir Temurning to'g'ridan-to'g'ri zurriyoti — nabirasi. Hamma boylar, hukmdorlar avlodining mashhur bo'lishini istaydi, biroq hammaga ham bu baxt nasib etmaydi. Olmos qirrali iste'dod va faoliyat sohibi Sohibqiron Amir Temurga bunday tole ham nasib etgandi!
Tarixdan ma'lumki, alloma va hukmdor Mirzo Ulug'bekning hayoti ziddiyatlar ichida o'tgan. Bu hol, avvalo, uning hayot tarzi, u tanlagan yo'lning mahsuli edi. Ya'ni olim sifatida u erkinlik tarafdori edi, chunki tafakkur qancha erkin bo'lsa, ilmda va taxayyulda shuncha keng qamrovni zabt etadi. Odmi tasavvur olamidan tashqariga chiqmay, yuksakka ko'tarilmay, narsalarning mohiyatini to'la va teran anglash mumkin emas. Fanning tabiati ijodkorlikni talab qiladi, ijodning bosh sharti esa — erkinlikdir. Shuningdek, o'zi erkin bo'lmagan odamning tafakkuri ham erkin bo'la olmaydi.
Hukmdorlik esa qaror topgan aqidalarga amal qilishni, bosiq-vazmin yashash tarzini taqozo qilardi. Go'yo bir tomon olov, ikkinchi taraf esa suv ediki, bu qarama-qarshi o'zanda oqish oson emas edi. Bunday hol esa mutaassib zotlarga, aqidaparast saroy amaldorlariga yoqmaganligi bor gap. Bu hol hatto katta-katta fitnalarga olib borgan.
Ulug'bekning farzandlari ham “otasining peshonasini terlatib” qo'ygani, ya'ni tinchitib qo'ygani yo'q. Katta o'g'il Abdullatif garchi iste'dodli bo'lsa-da, izzattalab bo'lib voyaga yetdi, hatto ba'zi sohalarda o'zini otasidan ustun qo'yardi. Voyaga yetgach, buvisi Gavharshodbegimning munosabatlari tufayli alamzadalik kayfiyatini orttirdi. Kichik o'g'il Abdulaziz esa erka, tantiq, maishatga o'ch bo'lib o'sdi.
Xullas, bunday ziddiyatlar yillar o'tgan sayin kuchayib va chuqurlashib bordi. Jonli hayot esa bu gulxanga moy quyib turardi: turli kayfiyatdagi tashqi kuchlar ta'sirida munosabatlar keskinlashib boraverdi. Garchi Mirzo Ulug'bek 40 yil muttasil podsholik qilgan bo'lsa-da, umri davomida betimsol ilmiy salohiyatini hukmronlikda, ya'ni davlatni boshqarishda to'la-to'kis namoyish eta olmadi, oftobdek charog'on aql shami saroy zulmati qurshovida xira tortib, tafakkur va iste'dod hokimiyat xurujlari qarshisida chorasiz qoldi, ya'ni bir qinga ikki qilich — olim va podsholik sig'madi, bir qo'lda ikki kemani tutib turish imkoni bo'lmadi.
Ayniqsa, Mirzo Ulug'bek umrining oxirlarida ixtiloflar juda keskinlashib ketdi. Podshohni poytaxt Samarqandga kiritishmaydi (shahar hukmdor o'g'li Abdullatif va uning tarafdorlari qo'lida edi). Hatto Toshkent yaqinidagi Shohruxiya shahrida turgan amakilar ham Ulug'bek sultonga iltifot ko'rsatishmaydi. Yana Samarqandga qaytib borishadi. Nihoyat, Abdullatifga insof kirib, otasi va uning hamrohi, ukasi Abdulazizni qabul qiladi. Bog'imaydonda “ota va o'g'il quchoqlashib ko'rishadilar” (Bo'riboy Ahmedov), kechqurun ziyofat uyushtiriladi.
Abdullatif to'rda, otasidan yuqorida o'tirdi, ammo ziyofat sovuqqina o'tadi. Ulug'bek taxtni Abdullatifga topshirmoqchi, o'zi ilm-ma'rifat bilan shug'ullanmoqchi ekanini aytadi. Qolaversa, musulmonchilik farzlaridan haj ziyoratiga borish maqsadi borligini ma'lum qiladi. “Ota-bola suhbati shu bilan tugadi. Balki ko'p narsalar to'g'risida gurunglashishga mayllari bo'lgandir, lekin gaplari qovushmadi” (B. Ahmedov).
Keyinchalik ma'lum bo'ladiki, ayni lahzalarda taqdir hukmi o'qilgan, zimdan Ulug'bekni bartaraf etish rejasi o'ylanayotgan edi. Garchi bu mudhish tadbir podsho Abdullatifga ma'lum bo'lsa-da, u buhronni to'xtatib qolishga ojiz, deyarli qarshilik ko'rsatishga ham moyil emas edi. Uni vaqtincha taxtdan bo'shatadilar, qadimgi saroy odatlariga ko'ra mo'g'ullardan Mug'luq ismli kimsa qo'g'irchoq xon sifatida tayinlanadi.
Shahar a'yonlari ishtirokida mashvarat chaqiriladi, unda Ulug'bek taxtdan mahrum qilingani, kimning unga da'vosi bo'lsa, xonga arz qilishi mumkinligi aytiladi. Sulduz urug'idan Abbos degan devsifat yigit uning otasi begunoh qatl etilgani va u xun talab qilishini ma'lum qiladi. Ulamolar jamoasi da'voni muhokama qilishga kirishadilar. “Xon shar'an nima bo'lsa, shuni qilinglar, deb buyurdi” (Abdurazzoq Samarqandiy). Deyarli hamma bir ovozdan “qonga qon” odati Chingizxon yasog'ida borligini ta'kidlab, Abbosning talabini qondirishga ovoz beradi.
Faqat qozikalon Shamsiddin Muhammad Miskin qarshi chiqib, islom shariatida bu holat rad etilishi, nari borsa, diya (xun haqi)ga tortilishini ma'lum qiladi: “Axir podsho kimnidir o'limga mahkum etgan bo'lsa, el-yurt emniyati va rifohiyati deb qilg'on. Modomiki shunday erkan, u shariat oldida javobgar emasdur”. Ammo majlis ahlining ko'pchiligi fikrida qattiq turib oladi. Shunisi e'tiborliki, manbalarda qayd etilishicha, Mirzo Ulug'bek mashvaratlarida ham ular nuqul hukmdor tarafida bo'lishar, faqat qozikalon Shamsiddin Muhammad Miskin ko'p masalalarda talashib-tortishar, podshoga qarshi chiqardi. Bu safar ham hamma taxt egasiga qulluq qilayotgandi. Shunday qilib, fatvoga jami qozilar muhrlarini bosdilar, faqat qozikalon bu ishni qilmadi. Baribir ko'pchilikning fikri ustun keldi va… qatlga fatvo berildi.
Hijriy 853 yil ramazon oyining yettinchisi (milodiy 1449 yil 25 oktyabr) kuni Ulug'bek hamrohlari bilan Samarqanddan chiqdi. Bog'ishamolni ortda qoldirib, ilgari yurganlarida bir kichik qo'rg'onda ularni to'xtatadilar va mash'um hodisa ro'y beradi. Bu haqda tarixchi Mirxond “Ravzat us-safo” kitobida aniq guvoh — Abdullatif otasining safariga hamroh qilib qo'shgan Muhammad Xisravning so'zlari bilan batafsil ma'lumot qoldirgan.
O'sha yilning 27 oktyabri mash'um voqea sodir etilgan sana sifatida solnomalarda qora harflar bilan yozildi. Buyuk olim Mirzo Ulug'bekning qatl etilishi insoniyat tarixining eng mash'um lahzalaridan biri edi. Shu damda go'yo quyosh kuygandi. Aslida, quyoshning mavjudligi vodorod va geliy gazlarining tinimsiz yonishidan iborat kimyoviy reaksiya. Kuyish (yonish) quyosh uchun (quyoshlik uchun) odatdagi jarayon, ammo “Obisuj' arig'ining bo'yginasida joylashgan kichik qal'ada” (B.Ahmedov) ro'y bergan hodisa payti, ehtimol, quyosh yuzi ham bir zum qoraygandir.
Aristolis va Aflotun va Bitlimus va Jolinus,
Riyozi hasht va hikmat rasad iksir va Iqlidis.
Ali Sino va Faylaqus, Arastu va Abu Ma'shar,
Badi'i va sanoi'un seningdek bilmodi onlar.
Falak yillar kerak sayr etsa va keltursa ilkiga
Meningdek shoiri turki, seningdek shohi dononi,
deb yozgandi Ulug'bekning zamondoshi shoir Sakkokiy. Zamonlar osha vaqt hukmini rad etib, bunday ta'rifu tavsiflar mangu yashayveradi.
Yana Mirzo Ulug'bekning nomini mangulikka muhrlagan omil ilmiy kashfiyotlari, ayniqsa, “Ziji jadidi Ko'ragoniy” asari bo'ldi. “Zij”ni yaratish uchun podshoh va alloma butun imkoniyatini yo'naltirdi, deyish mumkin. Umuman, osmon yoritkichlarining jadvalini tuzish an'anasi mavjud bo'lib, “Yerdagi har qanday o'zgarish oldin falakda ma'lum bo'ladi” tarzidagi kosmogonik qarashning natijasi edi. XV asrgacha yer yuzidagi rasadxonalarda Klavdiy Ptolemey (100-170 yillar, Misr) va Kastiliya qiroli Alfons X (1221-1284 yillar) tuzgan jadvallar observatoriyalar uchun asosiy qo'llanma hisoblanardi. Sharqda ham “Zij”lar tuzilgan, faqat ular Ptolemey “Almajista”sidan afzal bo'lmagan.
Samarqandda, Obirahmat arig'ining bo'yida bunyod etilgan rasadxonada qariyb 30 yil davomida olib borilgan kuzatishlar natijasida tuzilgan Ulug'bek “Zij”i har jihatdan mukammal edi va shu jihati bilan tez shuhrat qozondi. U fors tilida yozilgan, ko'p o'tmay, arab va turk tillariga tarjima qilingan. Ko'p olimlarning sa'y-harakati bilan undan parchalar (amaliy ehtiyoj va zarurat nuqtai nazaridan) Yevropa tillariga o'girilgan, bunday yumush 1638 yildan 1917 yilgacha davom ettirilgan. Asar 1994 yilda professor Ashraf Ahmedov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan.
“Zij” ikki katta bo'limdan iborat bo'lib, “Muqaddima” va “Asosiy qism” (4 bob)dan tashkil topgan. Dastlab an'anaviy hamdu na't (Alloh va payg'ambarlar madhi) va Qur'oni karimdan xos oyatlar keltiriladi. So'ngra asarning yozilish yo'sini, unda ishtirok etgan olimlar — ustoz G'iyosiddin Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, “farzandi arjumand” (Ulug'bek shogirdini shunday deb ataydi) Ali Qushchi va boshqalarnng xizmati tilga olib o'tiladi. Asosiy qism (1-bo'lim 7 bob, 2-bo'lim 22 bob, 3-bo'lim 13 bob, shu bobda 1018 yulduz holati aks etgan jadval keltirilgan, 4-bo'lim 2 bob) — jami 44 qismdan tuzilgan bo'lib, ularda eralar, muchal hisobi, handasa, matematika fanlari, ilmi nujum haqidagi olimning qarashlari ifodalangan.
Asarning ko'plab qo'lyozmalari va nashrlari yer yuzi bo'ylab tarqalgan bo'lsa-da, to'la holda biror zamonaviy tilga tarjima qilinmagan va mukammal tadqiq etilmagan. Jumladan, uning o'zbekcha tarjimasi ham to'liq holda mukammal amalga oshirilmagan.
Mirzo Ulug'bek o'z kashfiyotlari bilan Yerning Quyosh atrofida aylanish davri — yil hisobini o'ta aniqlikda — 365 kun 6 soat 10 daqiqa 8 soniya ekanini hisoblab chiqqandi. Bu hozirgi hisobdan bor-yo'g'i 58 soniya, (bir daqiqa ham emas!) farq qiladi. Zamonaviy ilm-fan Mirzo Ulug'bekning xizmatlaridan kosmik parvozlarni tayyorlashda ham foydalanishgan.
Ilmda shunday yuksak darajaga erishgan allomaning nomi manguga qadar barhayotdir!
Hakim SATTORIY