“Sen sevgimning ko'kargan bog'i”

Muhtarama Zulfiyaxonimga bag'ishladim

…Har kuni tun yarmida uyg'onib ketaman:  soat millari odatdagidek bir xil vaqtni ko'rsatadi. Hayratga  tushaman. Derazadan tun mo'ralaydi. Yulduzlarsiz samo oqishga moyil qora bulutlar og'ushida zamindan ko'z uzmaydi. Nogoh qulog'imga  qishning uzun tunlarida  hali yorib chiqmagan kurtaklarning shivirlashlari, tog' cho'qqisida erib jilg'a bo'lmagan qorlarning sukunati, ko'pchigan dalalarda shamolday yugurayotgan qulunlarning hansirashlari chalinganday bo'ladi. Ko'zlari parpirab turgan boychechakning yerning so'nggi qobig'ini yorib chiqayotgandagi quvonchlari, bo'tana suvlarning u qirg'oqdan bu qirg'oqqa bosh urib, xo'rsinib oqishlari…

Va so'ngra sezdirmay kelinchaklarday nozlanib kelayotgan bahorning nafis epkinlari borlig'imni qurshab oladi-yu, tun ko'ksidagi go'zal bir tovush qalbimni qamraydi:

…Bahor hali ko'kda,

          Benish kurtakda,

          G'unchada, binafsha bargida bo'rtar.

          Oching derazani, uning ortida

          Ko'pchigan ko'krak-la,

          Nurga qorilib

          Lutfan g'u-g'ulaydi bir juft kabutar…

… Tun yana o'z xotira daftarini varaqlay boshlaydi… Toshkentning hunarmand – Degrez mahallasidagi rayhonu jambillar bo'yi ufurib yotgan xonadonda to'lin oy shu'lasida sochlari qo'ng'iroq-qo'ng'iroq qizaloqni bag'riga bosib, qolgan bolalarining ustini mehr bilan yopib ularga qo'shiq, ertak, afsona-yu, rivoyatlar aytayotgan ona – Xadichaxon mohir haykaltaroshning san'at asariga o'xshaydi.

Onaning bag'ridagi ko'zlari yulduzday porlab yotgan qizaloqning jingalak sochlarini shamol o'ynaydi. Qizchaning uzun quyuq kipriklari qop-qora tutash qoshlari xuddi ona qo'ynida erkalanayotgan oyni eslatadi. U hadeganda ko'zini yummaydi, onasining nurli chexrasiga mahliyo bo'lib termuladi”. “Endi ko'zlaringni yumaqol Zulfiya qizalog'im, uxlayqol,  jonu jahonim”. Onaning sehrli tovushi oyning shu'lalarida erib ketayotganday qizaloqqa ta'sir qiladi. U bir xo'rsinadi-yu, go'zal kipriklarini yumib uxlab qoladi.

…Tun esa baxtiyor. Chunki uning yer uzra yoyilgan nafis to'r pardalari hoshiyalarida “Sening ko'ksingda shoira orom olayapti,” degan tillarang, zarhal yozuvlar yaltiraydi.

Zulfiya Isroilova o'n olti yoshda chiqargan birinchi kitobini “Hayot varaqlari” deb nomlagan edi. Ajabo, 16 yoshli balog'at ostonasida turgan qizaloq hayotning sirli varaqlarini ko'zdan kechirishga ulgurganmidi? Yo'q, albatta. Bu haqda shoiraning o'zi keyinchalik, “Men birinchi kitobimni shosha-pisha “Hayot varaqlari” deb nomlabman-a, axir g'o'rgina, soddagina bir qizaloqda qanday qilib hayotiy tajriba bo'lishi mumkin edi”, deb xotirlagan edi. ToshDU (hozirgi O'zMU)ning jurnalistika fakultetida tahsil olayotgan paytimda ustozimiz kurs ishi sifatida menga “Zulfiya lirikasi”ni yoritishni aytdilar. Men hayajonda edim. Chunki Zulfiyaxonimning tabarruk nomi  4-sinf o'quvchisi bo'lgan paytimdan boshlab  qalbim Zulfiyasiga aylangan edi. Kurs ishini bitirib, ustoz nazaridan o'tkazib, kursdoshlarimga gapirib berar ekanman, hozir o'ylasam u yozganlarim Zulfiya degan ummon oldida hatto bir qatra ham emas ekan. Tunlari uyqum qochib ketganida, ko'z oldimda Zulfiyaxonimning go'zal, latif chehrasi, aqlli ko'zlari zohir bo'layotgan paytlarda o'zimga shunday savol berar edim: “Men nima uchun bu ayolga cheksiz mehr va ehtirom bilan qarayman? Nega uning hijron to'lqinlari ko'kka sapchib, sabr qirg'og'iga urilayotgan she'rlarini o'qiganimda ko'zlarimdan to'xtovsiz yosh oqadi? Nega she'rlari bir o'qishda  jismu jahonimga singib ketaveradi? Bu qanday tilsim?”

Yillar meni ulg'aytirdi,  Zulfiyaxonimday ulkan qalbli shoira, buyuk davlat va jamoat arbobi, o'zbek onalari – ayollarining milliy ramziga aylangan bu ayol qalbiga behad yaqinlashtirdi. Bir insonni shuncha sevish mumkinmi? Bir insonni  umr bo'yi shunday ardoqlash mumkinmi? Bir insonning xijronida gullardan-da go'zal bo'lgan dunyosini hazon lashkarlariga oyoq osti qildirmay, vafo tog'lariga tug' tikib, joni va qonidan silqqan misralarni uning ruhiga shunchalik poyondoz qilish mumkinmi? Ha, mumkin ekan! Nurdek pok iymonga dog' tushirmagan,  tunlari yarmi bo'sh yostiqlarga dardini pinhon so'zlagan sabrli, toqatli o'zbek ayoligina buning uddasidan chiqadi. Shu muhtarama ayol bizning beqiyos go'zal qalbli shoiramiz Zulfiyaxonimdir.  U o'z juftining dengizday qudratli muhabbatiga sazovor bo'lgan ayol edi.

Xayolimda bo'lding uzun kun,

Seni izlab qirg'oqqa bordim.

Och to'lqinlar pishqirgan tunda

Topib ber, deb oyga yolvordim.

Ishon,  bunda seni doimo,

Esga solar chiroyli tunlar.

Sho'x to'lqinlar, salqin saharlar,

Esga solur baxtiyor kunlar.

Toleyimning oshinosi sen,

Sen sevgimning ko'kargan bog'i.

Sening bilan butun umidim,

Ishonchimning sen vafo tog'i.

Meni qurshar salqin bir havo,

Suv ustiga nur quyiladi.

Yana qancha-qancha gaplarni,

Yodga solib oy ham to'ladi.

Kecha jimjit, yolg'iz to'lqinlar,

Pishqiradi bilmay tinimni,

Hiylagar oy, sehrgar dilbar,

Solib qo'yding yodimga kimni?..

… Bu mening o'zbek estradasi qiroli  Botir Zokirov ijrosidagi eng sevimli qo'shig'im. Yolg'iz qolganimda o'zimcha xirgoyi qilaman, taskin topaman. Zulfiya opamlarning mehrli, aqlli nigohlarini his qilaman.

Zulfiyaxonim nafaqat O'zbekistonda, balki butun dunyoda nafis, teran, shiddatkor she'riyati bilan o'zbek shoirasi sifatida nom qozongan edi. Ayniqsa, Zulfiyaxonimning Hindistonga ijodiy safari – dunyo ijodkorlarining ulug' anjumanida dunyoga kelgan she'riy asari poetik tafakkurning gultoji kabi hammani hayratga solgan edi.

She'r o'qiydi nepal, vyetnam, xitoy,

Rus, tojik o'qiydi she'rini sarbast.

Qora alangaday soqolli singlar,

Qordan oq libosli bengallar, hindlar,

Zavqidan tebranib naq to'lqinli soy…

… Sen ermak emassan, sen – non, sen – orom,

Orzu  pokiza.

Sen – Hayot! Hayotni kuyla sen mudom,

Ey Mushoira!

“Mushoira” tasviriy san'atlarning boyligi bilan kishini hayratda qoldiradi, — deb yozgan edi rus shoirasi Vera Inber, — unda xotin-qizlarga xos kuzatuvchanlik epik kenglik bilan uyg'unlashib ketadi. Fikrlarning teranligi tuyg'ularning to'lqinliligi bilan hamohang. Unda hamisha xalqlarning tinchligi va baxt-saodati uchun yangragan poeziyaning sadosini eshitib turasan kishi. “Mushoira”ni dadillik bilan adabiyotning durdonasi deb atay olamiz”.

Zulfiyaxonimni hijronning azobli bosimlari, yolg'izlikning beshafqat qo'llari sindirolmadi. Uning mushoira she'ri go'yo qit'alar va unda yashovchi xalqlarning yurak zarbi kabi jarangladi. Bu satrlar qudratli qalb tebranishlari sifatida Yugoslaviya, Xitoy, Yaponiya, Shri-Lanka, Misr safarlari bilan bog'lanib, Toshkent ruhini xalqaro jahon adabiy harakati bilan omuhta qildi. U jamoat arbobi sifatida yuksala bordi. Qaerga bormasin tinchlik, birdamlik, baynalmilal ruhdagi go'zal she'riyatning tug'ini ko'tardi. Pokiza tabiatida muazzam sharq namoyon bo'lgan bu sohiriy ovoz jahon adabiy jamoatchiligi tomonidan dastlab Javoharla'l Neru nomidagi va “Nilufar” adabiy mukofotlariga munosib ko'rildi. Bolgariya xalq respublikasi tomonidan shoira “Kirill va Mefodiy” ordeni bilan taqdirlandi.

“Ona qalbi oyoqqa tursa,

O'g'lim sira bo'lmaydi urush”, deb qalqib turgan dunyo muvozanatini saqlab turgan onalar ovozi bo'lib jarangladi.

Shoira go'zal tarjimalari bilan ham barcha ijodkorlarga o'rnakdir. A.Pushkin, M.Lermontov, N.Nekrasov, Voqif, Lesya Ukrainka, Marvarid Dilboziy, Amrita Pritam, Desanka Maksimovich, Gabriela Mistral, Yelizaveta Bagryana, Mustay Karim kabi turli shoirlar asarlarini o'zbekchaga o'girgan. Ayniqsa, A.Pushkin she'rlari, N.Nekrasovning “Rus ayollari” dostoni, Mustay Karimning “Oy tutilgan tunda” fojiasi tarjimalari alohida ajralib turadi.

O'zbekiston Qahramoni Ibrohim G'ofurov shunday yozgan edi: “Xotiram siniqlari” nolakor doston tug'ilmas edi, agarda qalb yengilgan bo'lsa, nimtalangan bo'lsa, qoraygan bo'lsa… bu yetuk donishmandlik bilan yozilgan va har bir satridan buyuk faryod va buyuk armon saslari otilib turgan doston o'sha zo'ravonlik davrlarida shoirlar o'z qalblarining toza qa'rlariga cho'kib yashaganliklarini ko'rsatadi. U zo'ravon mafkura tazyiq qilib o'tkazgan hurriyatlar hurriyat emasligi, vatanlar vatan emasligi, insonparvarliklar – insonparvarlik emasligi, do'stliklar do'stlik emasligi – bularning bari ostida faqat imperiyachilik g'arazlari yotganligi, eng qabih ishlar baynalmilalchilik niqobi ostida qilinganligini u paytda aqli raso odamlargina tushunar, anglar, lekin bu dahshatli mashinaga qarshi turishga o'zlarida kuch topolmasdilar. O'z yuraklarining toza qa'riga cho'kishdan o'zga chora topolmasdilar. Armon… armon… cheksiz armonlar shoirlarimizni o'rtar edi.”

Zulfiya va Hamid Olimjon Alloh amri ila bir-biri uchun yaratilgan ulkan ijodkorlar edi. Jizzax kengliklarida Komila ayaning sehrli allalarini eshitib, oltin beshikda guvrangan go'dak — Hamid vaqtlar kelib Toshkent shahrining Degrez mahallasida voyaga yetgan pari paykar bilan hayoti bog'lanishini go'dak tasavvuriga ham sig'dirmagan edi. Har ikkala daryo ham yillar o'taverdi-yu, toshqinib-toshqinib bir joyda uchrashdi. Muhabbatning sehrli kuchi oldida shohu gado ham bosh eggan.  17 yoshda nashr etilgan Birinchi kitobi bilan og'izga tushgan, Allohning musavvirlik bilan chizgan go'zal qiyofasiga ko'zi tushgan Hamid Olimjonning qalbida otashin sevgi mavj urgan edi. Uning dilbar she'riyatga to'la hassos yuragi ohu ko'zli, qop-qora sochlarining jingalak-jingalak halqalari o'ziga yarashgan, kamondek qoshlari bir-biriga tutashib, uchayotgan qaldirg'ochlarni eslatuvchi bu qizni ko'rganida beixtiyor xayolidan “Ishim bordur o'sha ohuda” satrlar o'tgan edi. So'ngra uning muhabbati hammani hayratga solgan qiyg'os gullab yotgan iforli bog' kabi tarixda qoldi:

Eng gullagan yoshlik chog'imda

Sen ochilding ko'ngil bog'imda.

Shunda ko'zim ko'rdi bahorni,

Shunda qalbim tanidi yorni…

Quchoq-quchoq gullar terganim,

Va keltirib senga berganim.

Kechagiday hamon esimda,

Har soniya, har on esimda.

Qushlar kuylar jonimga payvast,

Men sevgining kuyi bilan mast.

Kuni bilan dalada qoldim,

Lolazorlar ichra yo'qoldim…

Qarang, dunyoning evrilishini… Hamid Olimjon dilidan tilga ko'chgan bu bebaho satrlar bugun ham yoshlarimizning tilidan tushmaydi. Muhabbat madhiyasiday yangraydi. Yoki Hamid Olimjon:

Sevgi desam – faqat sen desam,

Sening bilan yashnasa qalbim.

Sen desamu butun dunyoning,

Sho'rishiga quloq solsam jim.

Quyun kabi aylanar boshim,

Qarayman-u, ko'zim tinadi.

Qarashingdan ko'ngil ko'zgusi,

Parcha-parcha bo'lib sinadi.

Shoira Zulfiya behad baxtli edi. Oh, bu baxtning shirinligi, bu baxtning teranligi va bu baxt nogoh taqdir zarbasi bilan abadiy hijronga aylanganligi… to shu damga qadar bunday sevgining hijron degan achchiq mayi xalqimiz qalbini titratib keladi. “Sakson yil lovullab o'chmagan o'tman,” – deb yozdi Zulfiyaxonim. Tasavvur qiling, tip-tiniq samoda bir-birlariga ipak qanotlarini tegizib, havoda muallaq o'yinlar ko'rsatib, shodon g'ujurlab uchib ketayotgan bir juft oq kabutarni ko'z oldingizga keltiring. Ipak qanotlarning sirli shovullashidan samo sarmast. Quyoshning ipak nurlari bosh-ko'zlarini silab, hovuch-hovuch nurlarini ularga nisor aylayotgan paytda ikkinchi juftning o'lim kamoniga duch kelib, nogoh qonga bo'yalib yerga qulashi… Endi samoni motam qo'shiqlari, girya tutadi. Yolg'iz uchayotgan qush charx urib juftini izlaydi. Sakson yilda ham u kulga aylanmaydi. Bu Zulfiyaxonim… Hamid Olimjondek beqiyos iste'dod sohibi bo'lgan, uni yeru ko'kka ishonmagan, Hulkar bilan Omonning boshlarini silab, ularning guldek diydoriga qarab to'ymagan shoirning Zulfiyaxonimga qoldirgan firoq maktublari edi.

Nega Zulfiyaxonim ijodi dunyoni hayratga soldi? Nega u o'zbek ayollarining mag'rur, yengib bo'lmas, har qanday to'siqlarni yengib o'tuvchi timsoli – vafo, sadoqat, hayo, ona Vatan ramziga aylandi. Axir u oddiygina ayol bo'lib, ko'zyoshlar dengiziga g'arq bo'lib yashashi mumkin  edi-ku! Yo'q, Zulfiyaxonim qayg'u va iztiroblarni tun zulmatiga uloqtirdi. Ko'zyoshlari tunda bolishlarni ho'l qilgan bo'lsa-da, kunduz – quyosh bilan barobar hayot manzillariga yo'lga chiqqanida uning ko'zyoshlarini hech kim ko'rmadi. Odatda, toqqa qancha yaqinlashsangiz u shuncha uzoqlashib boraveradi. Uning sirliligi, salobati, viqori, yo'qlikka yuz tutmaydigan qudrati ham ana shunda-da!

— Agar Zulfiya Armanistonda tug'ilganida, — deb yozgandi buyuk shoir Rasul Hamzatov. — Silva, Leningradda tug'ilganida Berggols, Bolgariyada Bagryana, Yugoslaviyada tug'ilganida ham Desanka Maksimovichdek mashhur shoira bo'la olar edi…

Shoiralik shoirlikka nisbatan kam uchraydigan hodisa. Ana shunday yarqiroq yulduzlar qatoridan o'zbek shoirasi Zulfiya munosib o'rin egallaydi… Asrlar o'tayapti. Zulfiyaxonim degan daryoning Zulfiya degan qizlari kelajak ko'ksiga oqib boryapti.

“O'zbek shoirasi Zulfiyaning qutlug' qadami tufayli, — deb xotirlagan edi mashhur qirg'iz yozuvchisi  Chingiz Aytmatov, — Sharq adabiyotiga san'atkor ayol kirib keldi, yosh va iqtidorli shoiralar butun bir pleyadasining ovozi baralla yangray boshladi.

Menimcha, Zulfiya shoira sifatida o'zbek adabiyotining eng yorqin namoyandalaridan biridir.

Zulfiyaxonim nomidagi Davlat mukofoti ta'sis etilganida men ham Alloh amri ila shunday quvonchli kunlarni shohidi bo'lgan edim. Bir ayol hayoti, bir ona hayoti, bir shoira hayoti, qaqnusday o'tlarda kuymagan afsonaviy qush hayoti ona Vatan uchun ham aziz va mukarramdir. Chunki buyuk Zulfiyaxonim ona Vatanining zarrasini ham quyosh qadar sevdi va xalqimiz qalbida abadiy muhtarama, ulug', sadoqat va vafo kuychisi go'zal Zulfiyaxonim bo'lib qoldilar:

Hayot kitobimni behos varaqlab,

Men o'tgan umrga achinmay qo'ydim.

Tabassum o'rnida kuldim charaqlab.

Suyish kerak bo'lsa, telbacha suydim.

Kiyganim ipakmi, chitmi yo kimxob,

Yurak boyligidan qilmabman parvo.

Meni og'ushlagan hayot naq oftob,

Yangi qo'shiq talab unda har saboq.

Men o'tgan umrga achinmay qo'ydim,

Hech kimda ko'rmayin umrimga o'xshash:

Suydim,

Erkalandim,

Ayrildim,

Kuydim,

Izzat nima – bildim.

Shu-da bir yashash!

Sharifa SALIMOVA,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan

madaniyat xodimi,

shoira.